یەکبوون
یەکبوون (Yekbûn) ڕێکخراوێکی سیاسیی کوردی بوو لەلایەن کوردانی یەکێتیی سۆڤیەتەوە دامەزرا و ھەوڵی دەدا کولتوری کوردی بڵاوبکاتەوە و کوردستانێکی خۆبەڕێوەبەر لە یەکێتیی سۆڤیەتدا دابمەزرێنێت.
| یەکبوون | |
|---|---|
| ڕێبەر | محەممەد باباێڤ |
| دامەزرا لە | ١٩٨٩ |
| ئایدۆلۆجیا |
|
دوای پەرەسترۆیکا[ئ] لە ھەشتاکانی سەدەی ڕابردوو، ھەوڵی سیاسەتوان و چالاکوانە کوردەکان و خواستی ئۆتۆنۆمی بۆ کوردانی سۆڤیەت زیاتر دەرکەوتن.[١] کوردانی دانیشتووی ھەموو کۆمارەکانی یەکێتی سۆڤیەت یەکگرتوو بوون بۆ پێکھێنانی ناوچەیەکی خۆبەڕێوەبەری لە ساڵی ١٩٨٩ و کاریان کرد بۆ دووبارە دامەزراندنەوەی کوردستانی سوور.[٢] دەسەڵاتدارانی سۆڤیەت پێزانینیان بۆ ئەم پێشنیارە ھەبوو، بەڵام بەھۆی یەکەمین شەڕی قەرەباخ و دەستێوەردانی تورکیا و ھەڵوەشاندنەوەی یەکێتی سۆڤیەت ڕێگری لە دامەزراندنی ناوچەیەکی ئۆتۆنۆمیی کوردی کرد.[٣][٤]
دەستپێشخەرییەکانی ئۆتۆنۆمی پێش یەکبوون
دەستکاریدوا بەدوای کۆچی دوایی جۆزێف ستالین لە ساڵی ١٩٥٣، کوردانی سۆڤیەت ڕۆڵی سەرەکییان ھەبوو لە پەرەپێدان و باسکردنی بیرۆکەکانیان بۆ چارەسەری ناوچەیی تایبەت بۆ پرسی کورد؛ سەرھەڵدانی دامودەزگا کوردییەکانی سۆڤیەت بە خێرایی زیادی کرد بەتایبەت لە کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەتی جۆرجیا. ئەمەش بەھۆی سیاسەتە نەرمەکانی دەسەڵاتدارانی یەکێتیی سۆڤیەت لەوکاتەدا کە دەیانویست سەرنجی ناوچەکە بۆ خۆیان ڕابکێشن.
داوای ئۆتۆنۆمی ھاوکات بوو لەگەڵ بارودۆخی جۆراوجۆری وڵاتەکەدا، وەک دوژمنایەت و ململانێی نێوان ئەرمەنستان و ئازەربایجان لە یەکێتیی سۆڤیەتدا. لە سەرەتای ساڵی ١٩٦٣ کۆمەڵێک لە کوردەکانی ئەرمەنستان داوای دووبارە دروستکردنەوەی ھەرێمێکی ئۆتۆنۆمیان لە ئازەربایجان کرد، و لەگەڵ سەرۆکی پەرلەمانی ئازەربایجان، محەممەد ئەسکەندەرۆڤ وتووێژیان ئەنجامدا؛ داواکارییەکان بە ئاشکرا ڕەتکرانەوە و سەرەڕای ئەوەش بووە ھۆی نائارامی لە ئیدارەی ئازەربایجان. کوردانی سۆڤیەت دەبوو بە سیاسەتێکی ھاوسەنگ مامەڵە لەگەڵ ئەو مافە نەتەوەییانە بکەن کە لە ئیدارەی ١٩٣٠ و ١٩٤٠ەکانی یەکێتیی سۆڤیەت بە دەستیان ھێنابوو.[٥][٦]
مێژوو
دەستکاری
پەرەسترۆیکا بووە ھۆی خێرابوونی لێکۆڵینەوەی مێژوویی و سەرھەڵدانی گفتوگۆی بنەڕەتی لەسەر پرسی نەتەوەیی لە نێو کوردەکان، ئەمەش لە چاو قۆناغەکانی پێشوو زۆر زیاتر پەرەی سەند. ئەم گفتوگۆیانە بیروڕای ھەندێک لە کوردەکانی سۆڤیەتی بەرامبەر یووری ئەندرۆپۆڤ گۆڕی، وایان بیرکردەوە ئەندرۆپۆڤ سەربەخۆیی بۆ کوردەکانی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست ناوێت چ بگات بە خۆبەڕێوەبەری بۆ کورد لە چوارچێوەی یەکێتیی سۆڤیەتدا.
لەو ماوەیەدا چالاکانی کوردی سۆڤیەت دەستیان کرد بە ڕاکێشانی سەرنجی زیاتری لایەنەکانی تر بۆ پرسی کورد لە دەرەوەی یەکێتی سۆڤیەت. یەکێک لەو چالاکوانە کوردانەی سۆڤیەت محەممەد باباێڤ بوو.[٧]
لە مانگی ئازاری ساڵی ١٩٨٩ لە کۆبوونەوەیەکدا لە گوندێکی کۆماری کازاخستانی سۆڤیەتی بە سەرۆکایەتی محەممەد باباێڤ و مستەفاێڤ بەڕێوەچوو. لە کۆبوونەوەکەدا، ئامانجەکانی ڕێکخراوی نوێی یەکبوون تاوتوێ کران.
لە ٢١ی ئایاری ١٩٨٩ یەکێتی کوردانیی یەکێتیی سۆڤیەت بە ناوی یەکبوون (Yek Sovyn) بە نوێنەرانی ٩ کۆمار لە کۆمارەکانی یەکێتیی سۆڤیەت دامەزرا.[٨] ئەندامان پشتگیریان لە مافەکانی وەک یەکخستنی ڕێکخراوەیی کۆمەڵایەتی و ناوەندە ڕۆشنبیرییە کوردییەکان کرد بەمەبەستی ڕێگریکردن لە پاکتاوکردن و ڕاگواستنی کوردەکان و نەمانی کلتووری کوردی. ئامانجی بنیاتنانی ئۆتۆنۆمی بۆ کورد لە خاکەکانی سەر کوردستانی سوور بەدی نەھات، سیاسییە کوردییەکان دەبوو دانوستان بۆ ناوچەیەکی دیکە بکەن بۆ پێدانی مافی خۆبەڕێوەبردن کوردی.[٩][١٠][١١]
یەکبوون مۆڵەتی بڵاوکردنەوەی گۆڤاری لە سەرجەم کۆمارەکان لە چوارچێوەی چالاکی نەتەوەیی وەرگرت و لە ١٩ی ئەیلوولی ١٩٩١ لە شاری ئالماتی پایتەختی کازاخستان لەگەڵ ڕۆژنامەی کوردستان دەستی بە چاپکردن کرد.[١٢]
ئەمانەش ببینە
دەستکاریتێبینییەکان
دەستکاری- ^ کۆمەڵێک چاکسازی ڕامیاری و ئابووری ڕیشەیی بوو لە یەکێتیی سۆڤیەت لە ساڵانی ھەشتاکان
سەرچاوەکان
دەستکاری- ^ Tishkov، Valery A. (1991). «The Soviet Empire before and after Perestroika». Theory and Society. 20 (5): 603–629. ISSN 0304-2421.
- ^ «Kurds». Minority Rights Group (بە ئینگلیزیی بریتانیایی). ١٩ی حوزەیرانی ٢٠١٥. لە ٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей». web.archive.org. ٤ی تەممووزی ٢٠١٩. لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە لە ٤ی تەممووزی ٢٠١٩. لە ٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: bot: original URL status unknown (بەستەر) - ^ «HETAWÎ KURD / YEKBÛN». Netewe (بە هۆڵەندی). لە ٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «كوردانی سۆڤیەت لە سوپای سووردا لە جەنگی دووەمی جیهانیدا». www.rudaw.net. لە ٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ عثمان، دیدار. «کوردانی سۆڤیەت کێن؟». History Of Kurdistan. لە ٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «The Kurdish Role in Russia's Middle East Power Play | The Washington Institute». www.washingtoninstitute.org (بە ئینگلیزی). لە ٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ https://www.nytimes.com/1991/06/02/opinion/l-soviet-kurds-face-loss-of-their-identity-867991.html
- ^ «Özerk Kızıl Kürdistan'a Türkiye nasıl engel oldu?». web.archive.org. ١٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩. لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە لە ١٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩. لە ٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: bot: original URL status unknown (بەستەر) - ^ «Özerk Kızıl Kürdistan'a Türkiye nasıl engel oldu?». web.archive.org. ١٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩. لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە لە ١٨ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٩. لە ٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: bot: original URL status unknown (بەستەر) - ^ «Wayback Machine» (PDF). web.archive.org. لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە لە ٤ی ئایاری ٢٠٢٠. لە ٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: bot: original URL status unknown (بەستەر) - ^ کوردیپێدیا، Kurdipedia-. «HETAWÎ KURD / YEKBÛN». Kurdipedia.org (بە ئینگلیزی). لە ٩ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
