عەرەبستانی سعوودی
پۆتانەکان: 24°N 45°E / 24°N 45°E
عەرەبستانی سعوودی یان سعوودیە (ٱلسُّعُودِيَّة)، بە فەرمی شانشینی عەرەبستانی سعوودی (بە عەرەبی: ٱلْمَمْلَكَة ٱلْعَرَبِيَّة ٱلسُّعُودِيَّة)، وڵاتێکی عەرەبییە لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست، ڕووبەرەکەی ٢٬١٤٩٬٦٩٠ کیلۆمەتری چوارگۆشەیە و ژمارەی دانیشتووانی نزیکەی ٣٤٬٢١٨٬١٦٩ کەس دەبێت.[١] لە باکوورەوە لەگەڵ ھەریەکە لە عێراق، ئوردن و کووەیت دراوسێیە، لە باشوورەوە ھاوسنوورە لەگەڵ یەمەن و عومان لە ڕۆژھەڵاتییەوە وڵاتانی قەتەر، بەحرەین و میرنشینە یەکگرتووە عەرەبییەکان و کەنداوی فارس ھەیە، لە ڕۆژاواشەوە دەریای سوور تەواوی سنوورەکەی گرتووەتەوە.
| عەرەبستانی سەعوودی Kingdom of Saudi Arabia المملکة العربیة السعودیة |
|||||
|---|---|---|---|---|---|
|
|||||
 |
|||||
| پایتەخت و | ڕیاز | ||||
| زمانە فەرمییەکان | عەرەبی | ||||
| دەوڵەت | پاشایەتی | ||||
| - | شا و سەرۆک وەزیران | سەلمان کوڕی عەبدولعەزیز | |||
| - | شازادەی جێنشین و جێگری یەکەمی سەرۆک وەزیران | محەممەد کوڕی سەلمان | |||
| ڕووبەر | |||||
| - | ٢٬١٤٩٬٦٩٠ کیلۆمەتری چوارگۆشە ھەڵەی دەربڕین: پیتێکی نەناسراو ھەیە "٢" مایلی چوارگۆشە |
||||
| ژمارەی دانیشتوان | |||||
| - | بەراوردی ٢٠١٩ | ٣٤٬٢١٨٬١٦٩ | |||
| دراو | ڕیاڵی سعوودی (SAR) |
||||
| ناوچەی کاتی | ٣+ | ||||
| لای لێخوڕین | ڕاست | ||||
| پاوانی ئینتەرنێت | .sa | ||||
عەرەبستانی سعوودی یەکێکە وڵاتەکانی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست، سەردەمانێک پاشایەتییەکی دواکەوتوو بوو لە قوژبنی بیابانێکی چۆڵ و ھۆڵدا، بەڵام ئێستا لە سایەی سامانی زۆر و زەبەنی نەوتەوە بووەتە و کەمی گەندەڵی و زیرەکی لە بەڕێوەبردندا یەکێکە لە وڵاتە دەوڵەمەندەکانی جیھان. جگە لە نەوت، ئایینی ئیسلام و ھەبوونی ماڵی خوا و مەزارە پیرۆزەکان لەو وڵاتە بووەتە خێر و بەرەکەت و بەسەر سعودیەکاندا ڕژاوە. ساڵانە ملیۆنان مرۆڤی موسڵمان لە نەتەوە و وڵاتە جیاوازەکانەوە ڕوو دەکەنە عەرەبستانی سعودی بۆ مەرامی (حەج و عومرە) و ئەمەش واتای قازانجێکی گەورەی ئابووری و سیاسییە بۆ ئەو وڵاتە.
مێژوو
دەستکاریناوی عەرەبستانی سعوودی لە بنەماڵەی سعوودەوە وەرگیراوە کە لەسەدەی ١٨ دا دەسەڵاتیان گرتە دەست. حیجاز کە شوێنی لەدایکبوونی حەزرەتی محەممەدھ، بە لانکەی ئیسلام دەژمێردرێ و بەشێکە لە عەرەبستانی سعوودی. ئەمە و پشتگیریکردنی بنەماڵەی سعوود لە تێگەیشتن لە ئایینی ئیسلام وای کردووە عەرەبستان سیمایەکی زەقی ئایینی بە خۆوە بگرێ. شا عەبدولعەزیز،ناسراو بە شێری نەجد، دوای ئەوەی حیجازی لەژێر دەسەڵاتی بنەماڵەی ھاشمی دەرھێنا، لە ساڵی ١٩٢٣دا وڵاتێکی یەکگرتووی لەسەر ناوی بنەماڵەکەی خۆی دامەزراند. لە دوای مردنی ئەو لە ساڵی ١٩٥٣، یەک لە دوای یەک کوڕەکانی شوێنی ئەویان گرتەوە.
دانیشتووان
دەستکاریبەپێی ئامارەکانی ساڵی ٢٠١٤ ژمارەی دانیشتووانی وڵاتی عەرەبستان ٢٩٬٣٦٩٬٤٢٨ کەس بووە کە دەکاتە ٠٫٤١ لە سەدی ڕێژەی خەڵکی جیھان. تەمەنی مامناوەندی خەڵکی ئەم وڵاتە ٢٧٫٩ ساڵە. ھەروەھا ٨٣ لەسەدی دانیشتووانی وڵات لە شارەکان دەژین.[٢]
ئایین
دەستکاریدۆخی سیاسی
دەستکاریدەسەڵاتی تاکلایەنەی بنەماڵەی سعوود بووە ھۆیەک تا حاکمە یەک لەدوای یەکەکانی بتوانن بە درێژاییی سەدەی بیست تەرکیزێکی زیاتر بخەنە سەر ئاوەدانکردنەوە و بەرەپێشبردنی عەرەبستانی سعوودی. بەرژەوەندیی ئەم بنەماڵەیە وای دەخواست تا ھێمنی لە ناوچەکەدا سەقامگیر بێت و ھێزە ڕادیکاڵەکان سەرکوت بکرێن، ھەر بۆیە لە پاش شەڕی یەکەمی کەنداو، بەرپرسانی سعودیە پێشوازییان لە مانەوەی ھێزەکانی ئەمریکا کرد لە وڵاتەکەیاندا. پێ دەچێت بەگژداچوونی توندی دژبەرەکان ھۆکارێک بووبێ بۆ دەرکەوتن و بەھێزبوونی گرووپە بەرھەڵستکارەکانی وەک ئەلقاعیدە بە سەرکردایەتیی ئوسامە بن لادن. گرووپە توندڕەوەکان، ناڕەزاییدەربڕینی خەڵکیان لەبەرامبەر ھەبوونی ھێزەکانی ئەمریکا لە ناوچەکەدا وەک ھەلێک قۆستووەتەوە. لە دوای پەلامارە تیرۆریستییەکانی ١١ سێپتەمبری ٢٠٠١ کەزۆرینەی ئەنجامدەرەکانی ھاووڵاتی سعودیە بوون، جارێکی دیکە کاربەدەستەکانی ڕیاز ڕووبەرووی دوو پرسیاری گرنگ بوونەوە: ئایا بەپێی سروشتی خۆیان لەئاستی ناوخۆ گوشارە ئەمنییەکان زیاد بکەن، یان داواکارییەکانی سەبارەت بە ئازادی و کۆمەڵگایەکی کراوە لەبەر چاوبگرن؟ دوای تەقینەوە خۆکوژییەکانی مانگی ئایاری ٢٠٠٣ لە ڕیاز کە ٣٥ کوژراوی لێکەوتەوە کە ژمارەیەکیان بیانی بوون، ھەندێ لە سعودیەکان ئەم کردەوەیەیان بە پەلاماری ١١ی سێپتەمبری عەرەبستان لە قەڵەم دا. ھەر لەو کاتە بەدواوە لە لایەک داواکارییەکان بۆ چاکسازیی سیاسی زیاتر بوون و لە لایەکی تریشەوە ڕێژەی ئەو پەلامارە تێرۆریستییانەی کە زیاتر ھاووڵاتییانی بیانییان دەکردە ئامانج ڕوویان لە زیادبوون کرد. سەبارەت بەو ڕووداوانەش ھەزاران کەس لەلایەن ھێزەکانی ئاسایشی سعوودیەوە دەستگیر کراون. بەرێوەچوونی ھەڵبژاردنە ھەرێمییەکانی ساڵی ٢٠٠٥ وەک یەکەم نموونەی دیموکراسییەکی سنووردار دەژمێردرێت لەو وڵاتەدا؛ بەڵام، ھێشتا ڕێگە بە ھەبوونی پارت و ڕێکخراوی سیاسی و چالاکیی سیاسی نادرێت لەو وڵاتەدا. لەبەر ئەوەش تەنیا چەند کەسێک، ئەویش لەدەرەوەی وڵات، لەم بوارەدا چالاکن و ئەو کەسانەش کە لە ناوەوە بە ئاشکرا داوای چاکسازی دەکەن، مەترسیی گرتنیان لەسەرە.
ئابووری
دەستکاریسعوودیە ئابوورییەکی بەھێزی ھەیە کە بەشێوەیەکی گشتی پشتی بە ناردنەدەرەوەی نەوت بەستووە. سعوودیە خاوەنی ٢٥٪ پاشکەوتی نەوتیی جیھانە و ڕۆژانە دە ملیۆن بەرمیل نەوت بەرھەم دەھێنی، ھەناردەی سەرەکیی نەوت و غازی سروشتی و دانەوێڵەیە.
ڕێبەرانی سیاسی
دەستکاریسەرۆکی وڵات و سەرۆکی حکوومەت: مەلیک عەبدوڵا کوری عەبدولعەزیزە. عەرەبستان لە ساڵی ١٩٢٣وە لەلایەن بنەماڵەی سعودەوە بەڕێوە دەبرێ. شا عەبدوڵڵا لە ساڵی ٢٠٠٥ جێگەی زڕبراکەی خۆی واتە شا فەھدی گرتەوە کە ھەر لەو ساڵە دا کۆچی دوایی کردبو. شا عەبدوڵا لە ساڵی ١٩٢٤ لە دایک بوەو لەسەر دابونەریتی ڕەسەن و کۆنی عەرەب پەروەردە کراوە و ھۆگری شێوازی ژیان و نەریتە عەشایەرییەکانە و باس لەوە دەکرێ کات وساتێکی زۆر لە سارا و بیابان بەسەردەبات. لە ساڵی ١٩٨٢ بوە جێگر یان وەلیعەھدی مەلیک فەھد و سەررۆکایەتی ئەرکانیشی گرتە ئەستۆ و بەو ھۆیەشەوە بوەتە بەھێزترین کەسایەتی لەسعودییە. لە نیوەی دەیەی ١٩٩٠ بەملاوە ئەمە شا عەبدوڵڵا بوو کە ھەمو کاروباری وەڵاتی بەڕێوە دەبرد. دەنگۆی ئەوە بڵاو بوەتەوە کە شا عەبدوڵڵا بە ھاوکاری ھەندێک لەئەندامانی بنەماڵەکەی دەسەڵاتی حەوت زڕیراکەی دیکەی سنووردارکردووەتەوە کە بەھێزترین کوتلەن لە بنەماڵەی دەسەڵاتداردا. شا عەبدوڵڵا بە دژبەری گەندەڵی ماڵی و ئیداری ناسراوە، ودەوتری لایەنگری چەشنێک لە ڕیفۆرمە کە دژایەتی نەبێت لەگەڵ نەریتەکانی سعودیەدا. لە جیھانی عەرەبدا وەک داکۆکی کاری بەرژەوەندییە گشتییەکانی عەرەب ناسراوەو گەلێک جار ڕەخنەی لە ئەمریکا گرتووە لەبەر لایەنگری ئەو ولاتە لە ئیسرائیل و ڕەخنەشی لە ئیسرائیل گرتووە لەسەر داگیرکردنی فەلەستین. جێگری سەرۆکی جکومەت: شازادە سوڵتان کوری عەبدولعەزیزە وەزیری دەرەوەش: شازادە سعود فەیسەڵ کوری عەبدولعەزیزە وەزیری ناوخۆ ئەو ولاتەش بەدەستی شازادەیەکیتری بنەماڵەی سعودەوەیە بەناوی نایف کوڕی عەبدولعەزیز
ڕاگەیاندنەکان
دەستکاریلەگەڵ ئەوەدا کە سعودیە لە پێشەنگەکانی بواری کاناڵە ئاسمانییە پان عەرەبییەکانھ، بەڵام ڕاگەیاندنی ئەم وڵاتە زۆر بە وردی چاودێری دەکرێ. ڕێگە بە ھیچ جۆرە ڕەخنەیەک نادرێت لەبنەماکانی ئایین یان لەسەر دەسەڵات و بنەماڵەی سعود. لە ساڵی ٢٠٠٣ ڕاگەیاندنی ئەم وڵاتە کەش و ھەوایێکی تارادەیەک کراوەی بە خۆوە بینی و ھەندێ بابەت کە پیشتر قەدەغە بوون بڵاودەکرانەوە. ڕەنگە ئەم پێشکەوتنە ڕێژەیییەش لەبەر ڕووداوەکانی ١١ سێپتەمبر و مەترسی سەرھەڵدانی تیرۆرزمی ناوخۆیی بوبێ. بەرپرسیاری سەرجەم ئەو بەرنامانەی لەم وڵاتەدا بڵاودەکرێنەوە لە ئەستۆی ڕاگەیاندن و ھەواڵنیرییە ڕەسمییەکانی حکوومەتە کە لە چوار کەناڵی تەلەڤیزیۆنی پێکھاتوون کە یەکیان کەناڵی ھەواڵیی الخبرییەیە. وەزیری کەلتورو زانیاری گشتی سەروکایەتی لیژنەی چاودێری ڕادیۆ و تەلەڤیزیۆنەکانی وڵات دەکات. گەرچی ئەم وڵاتە بازارێکی گەورەی کاناڵە ئاسمانییە پان عەرەبییەکانھ و سەرمایەدارە سعودیەکان خاوەنی ھەندێک لەم کەناڵانە ئاسمانییانەن وەک کەناڵی mbc کە نووسینگەکەی لەشاری دوبەی ئیماراتە، بەڵام ڕادیۆ و تەفزیۆنە ئەھلییەکان ناتوانن لە سعودیە نووسینگە بکەنەوە. دانیشتووانی ڕۆژھەڵاتی سعودیە دەتوانن سەیری کەناڵە تەلەویزیۆنییەکانی وڵاتانی کەنداو بکەن کە کەشێکی کراوەتریان ھەیە. سەرجەم ڕۆژنامەکان تەنیا بەپێی نوسراوی ڕەسمی کە لەلایەن بنەماڵەی دەسەڵاتدارەوە بۆیان دەردەچێ مافی بڵاوکردنەوەیان دەبێ. لەسعودییە بەدەیان ڕۆژنامە وگۆڤار بڵاودەکرێنەوە. ھەروەھا ڕۆژنامە عەرەبییەکانی وڵاتانی دیکەش بەمەرجێک لەژێر سانسۆر دەربچن دەگەنە بەردەست خوێنەرانیان. ڕۆژنامەکان بۆ بڵاوکردنەوەی ھەواڵی ھەستیار و گرنگ سیاسەتی دەزگا ھەواڵنیرییە ڕەسمییەکان ڕەچاو دەکەن.
دەسەڵاتی ئەم وڵاتە ھەوڵێکی زۆری داوە بۆ دانانی بەربەست یان فیلتەر بۆ ئەو ماڵپەرانەی کە بەتێکدەر و بەزیانبەخش ناویان دەبات. ھەندێ کەس پێیانوایە ژنان زۆرترین ڕێژەی بەکارھێنەرانی ئینتەرنێت پێکدەھێنن لەسعودییە کە ئەمەش گوزارشتێکە لەرێگرییەکی توند لە بەردەم چالاکی ئەوان لە بوارەکانی دیکەدا.
گرنگترین بڵاوکراوەکان عەرەبستان ئەمانەی خوارەوەن:
- ڕۆژنامەکانی ئەلوەتەن-ئەلریاز-ئەلجزیرھ- وعوکاز بە عەرەبی بڵاو دەکرێنەوە.
- ڕۆژنامەی شەرقولئەوسەت بە زمانی عەرەبی دەردەچێ و ماڵپەرەکەی بە زمانی ئینگلیزییە * عەرەب نیووز وسعودی گازێتیش بە زمانی ئینگلیزی بڵاو دەکرێنەوە.
تەلەڤیزیۆنی سعودی تی ڤی و ڕادیۆی سعودی ڕادیۆ وھەواڵنێری دەوڵەتی سعودیەش لەو ولاتە چالاکییان ھەیە.
زانیاری گشتی
دەستکاریسەرچاوەکان
دەستکاری- ^ «The total population in 2018 | General Authority for Statistics». web.archive.org. ٣ی نیسانی ٢٠١٩. لە ڕەسەنەکە لە ٣ی نیسانی ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢ی ئەیلوولی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ «Countries in the world (ranked by 2014 population)» (بە ئینگلیسی). ماڵپەڕی Worldometers. لە ٥ی ئایاری ٢٠١٥ ھێنراوە.
{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر) ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر) - ^ بەختیاری، سەعی. جوگرافیا. تاران: ڕێکخراوی جوگرافیاییو کارتۆگرافی گیتاناسی. ژپنک ٩٧٨-٩٦٤-٣٤٢-٤٣١-٢.
{{cite book}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر)
- ماڵپەڕی ڕادیۆی نەوا [١]
دەروازەی عەرەبستانی سعوودی
دەروازەی ئاسیا
دەروازەی جوگرافیا
دەروازەی وڵاتەکان
دەروازەی ئیسلام
دەروازەی ڕۆژھەڵاتی ناوین
