شەوت

شەوت یا شۆڤە، (بە ئینگلیزی Showt، بە ئازەری Şövt، بە فارسی شوط)، یەکێکە لە شارۆچکەکانی پارێزگای ورمێ لە ئێرانە. شارۆچکەی شەوت ناوەندی شارستانی شەوتە کە لە باکووری ڕۆژاوای ڕۆژھەڵاتی کوردستان و ئێراندا ھەڵکەوتووە.

شەوت شۆڤە
شارۆچکە
Showt - شوط - Şövt
دیمەنێک لە شارۆچکەی شەوت
وڵات	ئێران ڕۆژھەڵاتی کوردستان
پارێزگا	ورمێ
شارستان	شەوت
ناوچە	ناوچەی ناوەندی
بوون بە شارۆچکە	١٩٥٩
دەسەڵات
• ڕاژۆر	سەجاد زەینالپور
بەرزایی	١٠٢٦ مەتر (٣٬٣٦٦ پێ)
ژمارەی دانیشتووان  (٢٠١٦)
• سەرجەم	٢٥،٣٨١
زمان و ئایین
• زمان	کوردی (کرمانجی و ئازەری
• ئایین	ئیسلام(سوننە و شیعە) و یارسان
کۆدی تەلەفۆن	٠٤٤
وێبگە	شەوت

ئەم شارۆچکەیە دەکەوێتە ناوچەی ناوەندی شارستانی شەوت و ناوەندی سیاسی و ئیداری شارستانی شەوتە و دەکەوێتە ٤ کم باشوری چەمی زەنگابار و ٤ کم لە ڕۆژئاوای چەمی جەبرود، ئەم شارۆچکەیە بە دووری ٢٥٠کم لە ورمێ و ٨٤٥ کم لە تاران دوورە. شارۆچکەی شەوت دەکەوێتە دڵی باکووری پارێزگاکە، لەناو ناوچەی ئازادی بازرگانی-پیشەسازی ماکۆ. یەکێک لە نازناوەکانی ئەم شارە بنبەستە.

ناو

• بنەچەی وشەی شەوت لە ناوێکی ئەرمەنییەوە وەرگیراوە بە ناوی (ئاشوت)، کە دواتر لەگەڵ تێپەڕبوونی زەمەن پیتی "ئا" لابراوە و بووە فۆرمی "شەوت". دیارە ئاشوت ناوی جەنگاوەرێکی ئەرمەنی بووە کە لەم شارەدا ژیاوە. پرۆسەی گۆڕینی ناوی ئەم ناوچەیە ئەوەیە کە سەرەتا لە دوای نیشتەجێبوونی ئەرمەنییەکانەوە ئاشوت بووە، دواتر دوای ھاتنی ئیسلام بۆ ناوچەکە گۆڕدرا بۆ شوت. لە سەردەمی ھاوچەرخدا، لە سەردەمی یەکەمی پەھلەویدا، کە ھێشتا گوندێک بوو، بە (شووت ئاباد) ناسرابوو تا لە قۆناغی دووەمی پەھلەویدا وەک شارۆچکەی شوت ئاباد بەرزکرایەوە، بەڵام بەھۆی ئەوەی زۆرێک لە زەوی و زارەکانی ئەم شارۆچکەیە خاوەندارێتی لەلایەن ئاغاکانەوە بوو، وە گوێڕایەڵ و بوکەڵەی شا بوون، بۆیە ناوی شارۆچکەکەیان کردە شا ئاباد. دوای شۆڕش ناوەکەی گۆڕدرا بۆ ئیسلام ئاباد، بەڵام بەھۆی لێکچوونی ناوەکەی لەگەڵ ئیسلام ئاباد لە ڕۆژئاوا، گەڕێنرایەوە بۆ ناوەکەی پێشووی کە ناوی "شەوت" بوو.

• ھەندێک دەڵێن ناوێکی کوردییە و (ئەشۆتی)یە کە مانای چەوەندەرە و ئیتر بەپێی کات گۆڕاوەو بووەتە شەوت.

مێژوو

شارۆچکەی شەوت بە کۆنترین شاری ناوچەکە ناسراوە و یەکێکە لە کۆنترین و گرنگترین شارەکانی ئەرمەنییەکان کە گردەکانی شارستانیەتی ئورارتوو دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ١٥٠٠ پێش زایین و چەندین کڵێسای لە دەوروبەری شارۆچکەکە ھەیە.

ئابووری

بەھۆی بوونی لە چەقبەستوویی جوگرافی و قەیرانی کەمی ئاو، ئابووری شارۆچکەی شەوت ئاوەدانی پێویستی نییە، خەڵکی شارۆچکەکە سەرقاڵی کشتوکاڵ و ئاژەڵداری و بازرگانین و بەشێکیشیان کارمەندی فەرمانگەکانی حکومەتن.

ناوەندە پیشەسازییەکان

• شارۆچکەی پیشەسازی شەوت: کارگەی ڕۆنی خاوی کونجی؛ یەکەی بەرھەمھێنانی کۆمپانیای ئازەرپتڕۆلیۆم(جۆرەکانی قیر)؛ وەرشەی بەردبڕین؛ کوشتارگەی تایبەتی مریشک؛ یەکەی بەرھەمھێنانی گچکەی بیناسازی؛ کۆمپانیای ئەلیکترۆنی کەوسەر(یەکەی بەرھەمھێنانی فڕنی ناوماڵ)؛ یەکەی بەرھەمھێنانی پلەی وودی خاو؛ کۆمپانیای زەفەری ئامێری خشت؛ یەکەی بەرھەمھێنانی ئاردی سپی؛ کۆمپانیای غازی ئازاد(کەپسوولی غاز)؛ کارگەی فەرشی مەسعودی ئازەربایجان؛ کارگەی قیرەکانی شارەوانی شەوت.
• شارۆچکەی شەوت ٢٢ یەکەی بەخێوکردنی مریشکی گۆشتی ھەیە کە توانای ٣٦٣ ھەزار پارچەی ھەیە، ھەروەھا یەکەی بەخێوکردنی مریشکی ھێلکەدان لە شارۆچکەی شەوت ھەیە کە توانای ١٥ ھەزار پارچەی ھەیە.

ناوەندە زانستی و پەروەردەیی و ڕۆشنبیرییەکان

• زانکۆی پەیام نوور، لقی شەوت
• مەدرەسەی باڵیۆزەکانی هیدایەت لە ئیمام سدیق (ع.س).
• وێستگەی چاکسازی و بەخێوکردنی مەڕی ماکۆی.

ئاسەوار

گەلێک بەرھەمی مێژووی و فەرھەنگی ئەم شارە بەپێی قۆناغەکانی مێژوو لە ناوچوون و ھەندێک لەم ئاسەوارانە ماونەتەوە، وەک (تەپەی خەلیل ئاباد) کە دەگەڕێتەوە بۆ سەدەمی ئورارتوو، وە (کۆشکی مێژووی خان) دەکەوێتە ناوچەی گوندی خانشین.

جوگرافیا

شارۆچکەی شەوت دەکەوێتە ٤ کم باشووری ڕووباری زەنگابار و ٤ کم لە ڕۆژئاوای ڕووباری جەبرود لە دەشتێکی فراواندا کە بە گردی گڵین دەورە دراوە. ئەم شارۆچکەیە لەلای باکووری رۆژئاوا لەگەڵ ماکۆ و لەلای باکووری ڕۆژھەڵاتەوە لەگەڵ پۆلدەشت و لەلای باشووری ڕۆژھەڵاتەوە لەگەڵ قەرەزیائەددین و لەلای باشووری ڕۆژاوا لەگەڵ سیاھچەشمە ھاوسنوورە.

	یۆلاگەلدی	نەخچەوان	ماکۆ
	پۆلدەشت	باکوور	ئاواجیق
		ڕۆژھەڵات    شەوت    ڕۆژئاوا
		باشوور
	مەرگەنلەر	قەرەزیائەددین	سیاھچەشمە

کەش و ھەوا

شارۆچکەی شەوت کەشوھەوای سارد و وشکی ھەیە و بەپێی ئاژانسی بی ئێس کەی کەشوھەوای شەوت نیمچە ناوخۆییە. لە ماوەی ساڵدا بارانێکی زۆر نابارێت. لە شەوت تێکڕای پلەی گەرمی ساڵانە ١٢٫٤ پلەی سەدییە و تێکڕای بارانبارین دەگاتە ٢٦٤ ملم. کەمترین ڕێژەی بارانبارین لە مانگی ئابدا ڕوودەدات و تێکڕای ڕێژەی بارانبارین لەم مانگەدا ٧ مل دەبێت. زۆرترین ڕێژەی بارانبارین لە مانگی ئایاردا ڕوودەدات و تێکڕای ڕێژەی بارانبارین لەم مانگەدا ٤٦ ملیلیترە. تێکڕای پلەکانی گەرما لە مانگی تەمموزدا ٢٦ پلەی سەدییە کە لە بەرزترین ئاستیدایە، مانگی زانۆیەش ساردترین مانگی ساڵە بە تێکڕای پلەی گەرمی (-٥، -٢). گۆڕانی بارانبارین لە نێوان وشکترین و تەڕترین مانگی ساڵدا ٣٩ ملیلیترە، ھەروەھا گۆڕانی پلەی گەرمی ساڵانە ٢٨٫٥ پلەی سەدییە.

بەنداوەکانی شەوت

• بەنداوی بچووکی قەرەزەمین: ئەم بەنداوە بە توانای یەک ملیۆن و سێ سەد ھەزار مەتر سێجا، کە لەسەر لافاوی وەرزی ناوچەکە دروستکراوە، ١٠٠ ھێکتار بە ھێزی کێشکردن و ١٥٠ ھێکتار بە مۆدێرن دەگرێتەوە.
• بەنداوی بچووکی کۆنی ئینجە: ئەم بەنداو بە توانای ٥٠٠ ھەزار مەتر سێجا لەسەر لافاوی وەرزی دروستکراوە و ٥٠ ھێکتار بە ھێزی کێشکردن و ٨٥ ھێکتار بە نوێ دەگرێتەوە.
• بەنداوی بادۆلی: ئەم بەنداوە توانای ٣٥ ملیۆن مەتر سێجای ھەیە بۆ ٣٢٥٠ ھێکتار (باشترکردن و گەشەپێدان) و ١٠٫٨ مەتر سێجا بۆ خواردنەوە و پیشەسازی.
• بەنداوی فیشێل: ئەم بەنداوە توانای ٢٫٢ ملیۆن مەتر سێجای ھەیە، کە بۆ ٢١٠٠ ھێکتارە (باشترکردن و گەشەپێدان) زەویەکانی شارۆچکەی شەوت.
• بەنداوی قزلداغ: بە توانای ١٨ ملیۆن مەتر سێجا بۆ ئاودێری ٢٤٠٠ ھێکتار (باشترکردن و گەشەپێدان) لە زەویەکانی شارۆچکەی شەوت.

دانیشتوان

• شارۆچکەی شەوت لە چەند پێکھاتەیەکی نەتەوەی پێکھاتووە وەک کورد، ئازەرییەکان و ئەھلی حەقەکان:

پێکھاتەی شارۆچکەی شەوت لە ٢٠١٦
پێکھاتە			ڕێژەی سەدی
ئازەری			٤٦٪
کورد			٤٥٪
یارسان			٩٪

• کوردانی دانیشتووی ئەم شارە لە ھۆزەکانی حەیدەران و میلان پێکھاتوون.
• ئایینی دانیشتوانی شارۆچکەی شەوت پێکھاتووە لە ئیسلام(شیعە و سوننە) و یارسان.

وەرزش

یاری و تیپی وەرزشی ڕەسەن و ناوخۆیی

• ناوی یارییەکە: ئوچ یاستیخ (سێ پشت):
  • قەبارەی زەوی: ٣٠ مەتر چوارگۆشە، ژمارەیەکی زۆر، چوارگۆشەی گەورە.
  • زێدی یارییەکە: شەوت.
  • ژمارەی یاریزانان: بەلایەنی کەمەوە ٦ کەس لە دوو تیپی سێ کەسیدا.
  • ئامێری پێویست: ھیچ ئامێرێکی تایبەت نییە.
  • مەبەست لە یارییەکە: وەرزشکردنی ماسولکەکانی لەش و بەھێزکردنی ناوەکی.
  • وەسفکردنی چۆنیەتی یاریکردن بە یارییەکە:

لە تیمەکاندا سێ کەس ھەیە، سێ کەس بە ئیرادەی خۆیان پێکدەھێنن، سێ کەسی یەکەمیش بە ئارەزووی خۆیان یان بە تیروپشک دەوەستن بۆ ئەوەی دوو کەس پشتیان لە یەکتر بێت، و لەکاتێکدا وەستاون کورسیەکانیان بەیەکەوە دەلکێنن و... کفنەکانیان لەسەر ئەژنۆکانیان دابنێن و تا ئەم ڕادەیە دەچەمێنەوە، وە کەسی سێیەم سەری دەخاتە نێوان ڕانەکانی دوو کەسەکەی پێشوو و بۆ نزیکەی ٩٠ پلە دەچەمێتەوە و پێشەوەی دەست و قۆڵەکانی بە ڕانەکانی دوو کەسەکەی تردا دەئاڵێنێت. کاتێک ئەم سێ کەسە بەم شێوەیە وەستاون، سێ کەسەکەی تری تیمەکە دەست دەکەن بە سووڕانەوە لە پشت ئەم کەسانەوە، واتە ھەر کەسێک دوو کفنی خۆی دەخاتە سەر چەناگەی ئەو کەسەی کە سەری لە نێوان رانی دووەکەی تردایە، و پاشان جەستەی.. لەسەر دەستەکان ڕادەکێشێتە سەرەوە وە بەجۆرێک دەگێڕێت کە پشتی لەسەر پشتی دوو کەسی تر بێت و دواتر لەسەر دوو قاچی دەکەوێتە پێشەوە و کاتێک ھەر سێ کەسەکە باز دەدەن، ئەوان پێکھاتەی تیمەکە دەگرن وەک باسکرا و تیمی خەوتوو دەست دەکات بە یاریکردن و یارییەکە بەردەوام دەبێت.

• ناوی یارییەکە، توس تپیک:
  • قەبارەی زەوی: بێ سنوور.
  • زێدی یارییەکە: شەوت.
  • ژمارەی یاریزانەکان: زیاتر لە ٢ کەس.
  • ئامێری پێویست: ھیچیان نییە.
  • مەبەست لە یارییەکە: وەرزشکردنی ماسولکەکانی جەستە و چالاکی و زیرەکی.
  • وەسفکردنی چۆنیەتی یاریکردن بە یارییەکە:

ئەمە یارییەکی گروپە و لە دوو تیپی بەرامبەر پێکدێت، بۆیە تەنانەت دوو کەسیش دەتوانن لەم یارییەدا یاری بکەن. ئەم یارییە زبرە. بەگشتی لە تیمە قەرەباڵغەکان کە زیاتر لە دوو کەسن، ھەڵبژاردنەکە بە شێوەیەک دەکرێت کە ئەندامانی تیمە بەرامبەرەکان دوو کەس فڕێ دەدەن کە لە ڕووی ھێزی جەستەیی و باڵایانەوە نزیکە یەکسانن، و ناوی وەک پڵنگ بە خۆیان دەدەن، مشک و پشیلە و ھتد ھەڵدەبژێرن و دەچنە لای سەرۆکی تیمەکە و دەڵێن: (حەلای-حەلای) (ھەیاھەیا)- سەرپەرستانیش دەڵێن: (الدیخ-قیلیداخ-حەشیدە)) و یەکێک لە خۆبەخشەکان بۆ چوونە ناو یارییەکە دەڵێت: کێ پلنگ دەوێت و کێ مشکی دەوێت. ھەریەک لە سەرۆکەکان بە شێوەیەکی ھەڕەمەکی یەکێکیان ھەڵدەبژێرن و ئەندامانی تیمەکە بەم شێوەیە کۆتاییان دێت و دوو تیم لەبەردەم یەکتردا ڕیز دەبن و سەرپەرشتیارەکانیش فەرمانی ھێرش دەردەکەن، ئەندامانی دوو تیمەکەش ھێرش دەکەنە سەر یەکتر، لێدان دەدەن یەکتر و بەزۆری بڕیار دەدرێت بەر گەدە و بەشە لاوازەکانی جەستە نەکەوێت. وە ھەموو کەسێک ھێرش دەکاتە سەر ھەر ھاوپەیمانێکی نەیار کە ئەو بیەوێت. وە یارییەکە بەردەوامە تا شکستی یەکێک لە تیپەکان.

• تیپی دەستەی تۆپی پێی شەوت نوێنەرایەتی ئەم شارە دەکات لە خولی نایابی تۆپی پێی پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژئاوا و تیپی فوتساڵی شەوت لە خولی دووەمی نیشتمانی ئامادەیە.

سروشتی سەرنجڕاکێش

سروشتی

• گەرماوی کانزاکان (ئیستی سو)
• ئەشکەوتی شێخ سێلۆ لە گوندی شێخ سێلۆ
• ڕووبار و دۆڵی جاب لە گوندی عزەتاباد
• ھاوینەھەواری داش فیشێل لە گوندی داش فیشێل.
• سێ ئەشکەوتەکانی گورچین زاغا لە گوندی بابورەجم: دەمی ئەشکەوتەکە بە تیرەی زیاتر لە ٥٠ مەتر وەک قۆنتەرێک وایە، کە دوای نزیکەی ١٠٠ مەتر لە ھۆڵێکی فراوانەوە دەچێتە ڕاڕەوێک تەسک، کە بریتییە لە... سەرەتای بڕگەیەک کە قووڵیەکەی ھێشتا دیاری نەکراوە و پێویستی بە گەڕان بەدوای ئەشکەوتەکاندا ھەیە شوێنەوارناسییە و لە ناوچەی ئەم ئەشکەوتانەدا، دەتوانرێت کارە کۆفەسازییەکانی پەیوەست بە شارستانیەتەکانی پێش و دوای ئورارتوو ببینرێت.
• چیای سۆقار: ئەم شاخە بە بەرزی نزیکەی ٢٨٠٠ مەتر شوێنێکی گونجاوە بۆ ئەو کەسانەی دەیانەوێت گەشتێکی دوور و درێژیان ھەبێت. دەتوانیت لە لای باکووری ڕۆژئاوا و لە گوندی ئەرپالیقەوە سەرکەویت و لە لای باکوورەوە لە گوندی چاوگونەوە سەرکەویت.

مێژوویی

شارستانی شەوت خاوەنی ٣٥ شوێنەوارە کە لەسەر ئاستی نیشتمانی تۆمارکراون، بەڵام بەداخەوە زۆر شوێنەوارە مێژوویی و رۆشنبیرییەکانی ئەم شارە بەدرێژایی مێژوو وێران بوون و ھیچ شوێنەوارێکیان نەماوە. بەڵام ھێشتا شوێنەواری لە گوندەکانی شارستانی شەوت ماوەتەوە، کە دەتوانرێت بەم شێوەیە ئاماژەی پێبدرێت:

• گردی خەلیل ئاباد.
• ئەشکەوتی چل پێلێی خدرلو.
• کۆشکی مێژوویی خان بە تەلارسازی پەیوەندیدار بە کۆتاییەکانی سەردەمی قاجار و سەرەتای سەردەمی پەھلەوی لە گوندی خوک.
• قوبەی گۆڕی مێژوویی کەنداڵ کە دەکەوێتە باشووری گوندی کەنداڵ، دەکەوێتە سەر گردێکی نزیک کەفەر کەفەر قەڵاسی. ئەم بینایە سەر بە سەردەمی سەلجوقیەکانە و دەرکەوتنی ئەم قوبە بەردینە و شێوازی پۆرسەلینەکەی بە جۆرێکە کە وا لە ھەموو بینەرێک دەکات بیر بکاتەوە. بەرزی قوبە ٣ مەترە و شێوەی بازنەییە.
• حەمامێکی مێژوویی گوندی سۆفی(شەوت).
• کڵێسای جیۆرکی پیرۆز دەکەوێتە نزیک شاری مێرگانلەر لە باشووری ڕۆژھەڵاتی ناوچەی شوت. ئەم کڵێسا دڵڕفێنە لە سەدەی ١٦ بە بەردی جوان نەخشێنراو دروستکراوە. لە دەوری ئەم کەنیسەیە خاچی بەرد ھەڵکەندراوە و گۆڕستانی ئەرمەنی تێدا ھەڵکەوتووە. وێرانەکانی زۆرێک لە خانووەکان لە نزیک ئەم گوندە دەبینرێن، کە باس لە گوندێکی دانیشتوو و ئاوەدان دەکات لە ڕابردوودا، کە بەھۆی کۆچی ئەرمەنییەکان لەم شوێنە لە سەدەی نۆزدەھەمدا جێھێڵراوە.

کاری دەستی

کاری دەستی دار، ھەموو جۆرە فەرش و دەستبۆشینێک، لەوانە فەرش، فەرش، دەستکێش، ئیسکارف، کڵاو، ڕۆح، لەوانە ڕۆحی گیایی، ڕەگی بۆردۆک، لیمۆ، ڕەگی نەعنا، ئاوی گوڵ، ھەموو جۆرە ماددە ھۆشبەرەکان، گوێز و ڕەگی بۆردۆک، ھەموو جۆرەکانی لە بەرھەمە باخداری و کشتوکاڵییەکان، لەوانە ترێ.

گواستنەوە

• فڕۆکەخانەی ناوچەی ئازادی پیشەسازی ماکۆ دەکەوێتە شاری شەوت.
• تێرمیناڵی سەرنشینەکانی شەوت.

ڕێگاکانی پەیوەندیکردن

• ڕێگای سەرەکی تەبرێز - بازەرگان(دەرچوونی شەوت).
• شەوت - ڕێگای چالداران.

ناوی میحوەر	درێژی ماوە
سێڕێگای شەوت - شەوت	٥کم
چاڵدێران - شەوت	٥٠کم

مەودای دووری لەگەڵ شارەکانی تر

ناوی شار	مەودای دووری
ماکۆ	٣٣ کم
پۆلدەشت	٣٦ کم
سیاھچەشمە	٥٠ کیلومتر
سیاھچەشمە	٥٣ کم
خۆی	١٢٠ کم
سەڵماس	١٦٠ کم
ورمێ	٢٥٠ کم
مەھاباد	٣٧٠ کم
تەورێز	٢٢٠ کم
تاران	٨٤٥ کم