سەرھەڵدانی ڕۆژھەڵاتی کوردستان (١٩٧٩)

سەرھەڵدانی ڕۆژھەڵاتی کوردستان، ١٩٧٩ ھەڵقڵیشا لە ناوەڕاستی مانگی ئازاری ١٩٧٩دا، بەچەند مانگێک دوای تەواوبوونی شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران، و بووە گەورەترین شۆڕش دژ بە ڕژێمی نوێ لەنێو ڕاپەڕینی گەلان لەئێراندا و یەکێک بوو تووندوتیژترین یاخیبوونە کوردییەکان لە ئێرانی مۆدێرندا. لەسەرەتادا، بزووتنەوە کوردییەکان ھەوڵیان دەدا کە ھاوتەریب بڕۆن لەگەڵ حکوومەتی نوێی عێراق، بەجۆرێک کە لەدوی ئەوە کەوتبوون کە پێناسی موسوڵمانیی خۆیان نیشان بدەن و زەمینەیەکی ھاوبەش لەگەڵ شیعەکاندا بدۆزنەوە. حدکا زۆر ھەوڵی دەدا کە خۆی وەک ڕێکخراوێک نیشان بدات کە ھەوڵ بۆ جیابوونەوە نادات، بەجۆرێک کە ڕەخنەی لەوانە دەگرت کە داوای سەربەخۆییان دەکرد، بەڵام بەھەرحاڵ داوای ئۆتۆنۆمی سیاسیی دەکرد. دواتر، پەیوەندییەکانی نێوان کوردان و حکوومەتی ئیسلامیی نوێ زوو تێکچوون، ئەگەرچی شیعە کوردەکان و ھەندێک سەرۆک ھۆزەکان پاڵپشتیی حکوومەتە شیعییە نوێیەکەیان دەکرد، کوردە سوونییە چەپڕەوەکان لە پارێزگای کوردستانەوە لەسەر پڕۆژە نیشتمانییەکەیان بەردەوام بوون.

سەرھەڵدانی ١٩٧٩ی ڕۆژھەڵاتی کوردستان
بەشێک لە دواھاتەکانی شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران، شەڕی ئێران و عێراق و سەربەخۆییخوازی کوردلن لە ئێران
نەخشەی ڕۆژھەڵاتی کوردستان
ڕێکەوت ئازاری ١٩٧٩–١٩٨٣/١٩٨٤–١٩٨٩ ١٩٨٩-١٩٩٦ شوێن ڕۆژھەڵاتی کوردستان ئەنجام سەرکەوتنی کۆماری ئیسلامیی ئێران ھێزەکانی ئێران لە کۆتاییەکانی ساڵی ١٩٨٠ەوە زیاتر لە بەرەی شەڕی ئێران و عێراقدا بەشدارییان کرد ھێزە بەرگریکارەکانی حدکا ھەتا ساڵی ١٩٩٧ لە ڕۆژھەڵاتی کوردستاندا مانەوە
شەڕکەرەکان
حکوومەتی کاتی و ئەنجومەنی شۆڕشی ئیسلامیی ئێران (١٩٧٩−١٩٨٠) کۆماری ئیسلامیی ئێران (١٩٨٠−١٩٨٣)	حدکا کۆمەڵە چریکە فیدایییەکان چریکە فیدایبیەکان (کەمینە) سازمانی خەباتی کوردستانی ئێران سوپای ڕزگاری پاڵپشتی لەلایەن: عێراق
فەرماندە و سەرکردەکان
ڕووحوڵڵا خومەینی مەھدی بازرگان ئەبوولحەسەن بەنیسەدر محەممەدعەلی ڕەجایی محەممەدجەواد باھونەر مستەفا چەمران محەممەدڕەزا مەھدەوی کەنی عەلی خامنەیی میرحوسێن مووسەوی سوپای ئێران محەممەدوەلی قەرەنی ناسر فەربۆد محەممەدحوسێن شاکر محەممەدھادی شادمێھر وەلییوڵڵا فەلاحی قاسمعەلی زەھیرنەژاد عەلی سەیاد شیرازی سوپای پاسداران محەممەد برووجێردی † موحسین ڕەزایی مستەفا چەمران ناسر کازمی † محەممەدعەلی گەنجیزادە † مەحموود کاوە حوسێن ھەمەدانی	عەبدولڕەحمان قاسملوو سادق شەرەفکەندی حەسەن ڕەستگار مستەفا ھیجری فوئاد مستەفاسوڵتانی † عەبدوڵڵا موھتەدی سدیق کەمانگەر جەعفەر شەفیعی ئیبراھیم عەلیزادە ئەشرەف دێھقانی شێخ جەلال حوسێنی محەممەد عوسمان نەقشبەندی شێخ عێزەدین حوسێنی پێشمەرگە محەممەد مایی
یەکە تێوەگڵاوەکان
سوپای ئێران سوپای پاسداران	پێشمەرگە
ھێز
٥،٠٠٠ چەکداری سوپای پاسداران لە پارێزگای کوردستان (٢٣ی ئایی ١٩٧٩)؛ ٢٠٠،٠٠٠ چەکدار لە ١٩٨٢	١٠٠،٠٠٠ ھێزی پێشمەرگەی کورد (ئابی ١٩٧٩)، لەوانە ٢،٠٠٠ لە پاوە، ٢،٠٠٠ لە سەقز، ٢٠،٠٠٠ لە مەھاباد، ١٠،٠٠٠ لە سەردەشت و دەوروبەری و ٥،٠٠٠ کوردی باکوور. چەندین تۆپھاوێژ، چەند تانکێکی گیراو و پارچە تۆپھاوێژی سووک، تفەنگی بێ پاشەکشە و دۆشکە لەخۆ دەگرێت.
زەرەر و زیانە گیانییەکان
٥،٠٠٠ کوژراو (بەوتەی ئێران)	٣،٩٦٠ پێشمەرگەی کوردی حیزبی دێموکرات کوژران (بەوتەی حدکا) ١٩٨٠-١٩٨٤؛ ٢٥،٠٠٠ خەڵکی مەدەنی گیانیان لەدەستدا، لەوانەش ٢،٥٠٠ چەکداری کورد
سەرجەم ٤٥،٠٠٠ قوربانی ١٢ ئەفسەری ئێرانی بەھۆی ڕەتکردنەوەی شەڕکردن لەسێدارە دران سەرجەم: ١٠،٠٠٠-٤٥،٠٠٠ کوژراو

لەکاتێکدا کە لەپێشدا جەنگاوەرە کوردەکان، بەتایبەتی ئەوانەی حدکا، ھەندێک بەدەستھێنانی ناوچەیی و خاکییان بەئاکام گەیاند لەناوچەی مەھاباد و توانیان سەربازە ئێرانییەکان لە ھەرێمەکە دەرکەن، بەڵام ھێرشێکی بەرفراون لە بەھاری ١٩٨٠دا لەلایەن سپای پاسدارانەوە باردوخەکەی ھەڵگێڕایەوە.

دوابەدوای ھەڵگیرسانی شەڕی نێوان ئێران و عێراق لە ئەیلوولی ١٩٨٠دا، ھەوڵێکی زۆر زیاتر لەپێشتر درا لەلایەن حکوومەتی ئێرانەوە بۆ لەناوبردنی یاخیبوونە کوردییەکە، کە لەوکاتەدا تاکە یاخیبوون بوو کە کپ نەکرا بوو (ڕاپەڕینی بەلۆچەکان، عەرەبەکان و تورکمانەکان لەو کاتەدا کپ کرا بوون). لەدرەنگانی ١٩٨٠دا، ھێزە ئاساییەکانی ئێران و سپای پاسداران کوردە ڕاپەڕیوەکانیان لە قەڵاکانیان دەرکێش کرد، بەڵام ھێشتا چەندین گرووپی کوردە یاخییەکان ھێرشی کوشندەیان ئەنجام دەدا. پێکدادانەکان تا کۆتایی ١٩٨٣ بەردەوام بوو.

نزیکەی ١٠،٠٠٠ کەس کوژران لەو یاخیبوونەی کورداندا، کە ١،٢٠٠یان زیندانە سیاسییە کوردەکان بوون و لەسێدارەدران لە دوایین قۆناغی یاخیبوونەکەدا. ناکۆکی کوردی-ئێرانی لە ١٩٨٩دا کۆتایی ھات، ئەویش دوای تێرۆرکردنی سەرکردەی حدکا.

پاشبنەما

وتاری سەرەکی: شۆڕشی ئیسلامیی ئێران

لەگەڵ ھەبوونی ئەزموونی شۆکدارانەی حوکمڕانی پەھلەوی ھەروەھا دوو شۆڕشی شکستخواردوو لە ١٩٤٦ و ١٩٦٧، حیزبە سیاسییە کوردییەکان پاڵپشتی بەپەرۆشی شۆڕشی ئیسلامیی ئێران بوون دژ بە شا کە بووە ھۆی ئەوەی خومەینی دەسەڵات بگرێتە دەست لە شوباتی ١٩٧٩دا. شا خۆی وا پیشان ئەدا کە ھیچ دۆستی داواکانی کورد بۆ ئۆتۆنۆمییەکی گەورەتر نەبێت. لەیەکەمین ڕۆژەکانی شۆڕشەکەوە، پەیوەندییەکان لەنێوان حکوومەتی ناوەند و حیزبە کوردییەکان پڕ لە ئاستەنگ و گرانیی بوو.

کوردان، بەجیاوازیی لە شێوەزاری زمانیی و کەلتووریان، وەک کۆمەڵێکی لاواز لە بەکارھێناندا دەبینران لەلایەن ھێزە بیانییەکانەوە کە ئارەزوویان وا بوو ئارامیی کۆمارە نوێیەکە تێک بدەن. کوردە سووننەکان، بەپێچەوانەی زۆرینەی ڕەھای خەڵکی ئێرانەوە، دەنگیان نەدا بە پشتگیریکردنی درووستبوونی کۆمارێکی ئیسلامیی لە نیسانی ١٩٧٩دا. ئەو ڕیفراندۆمە یەکەمیی و گرنگیی بۆ شیعەکان دانا و ھیچ ڕێگەیەکی دەستووری نەدا بۆ ھەبوونی ھەرێمی ئۆتۆنۆمی.