دێری ڕەبان ھورمزد

دێری ڕەبان ھورمزد (بە سورینی: ܪܒܢ ܗܘܪܡܝܙܕ ܥܓ̰ܡܝܐ، بە عەرەبی، دیر الربان ھرمزد)، دێرێکی گرنگی کڵێسای کاسۆلیکی کلدانییە، نزیکەی ساڵی ٦٤٠ی زایینی دامەزراوە، لە شاخەکاندا ھەڵکەندراوە کە نزیکەی ٢ میل لە ئەلقۆشەوە دوورە، ٢٨ میل لە باکووری مووسڵەوە دوورە. شوێنی نیشتەجێبوونی فەرمی پیاوسالارەکانی ھێڵی ئیلیای کڵێسای ئاشووری ڕۆژھەڵات بوو لە ساڵی ١٥٥١ تا سەدەی ١٨، و دوای یەکگرتن لەگەڵ ڕۆما لە سەرەتای سەدەی نۆزدەھەمدا، بوو بە دێرێکی دیار لە کڵێسای کاسۆلیکی کلدانی.

دێری ڕەبان ھورمزد
شوێنی پیرۆز
ܪܒܢ ܗܘܪܡܝܙܕ ܥܓ̰ܡܝܐ - Rabban Hormizd Monastery - دیر الربان ھرمزد
دێری ڕەبان ھورمزد
وڵات	کوردستان عێراق
ھەرێم	ھەرێمی کوردستان
پارێزگا	نەینەوا
قەزا	تلکێف
شوێن	ئەلقۆش
دامەزراندن	٦٤٠
باری ئێستا	ئاوەدان
دامەزرێنەر	ڕەبان ھورمزد
بەرزایی	٨٥٦ مەتر (٢٬٨٠٨ پێ)
ئایین و ئایینزا
• ئایین	مەسیحییەت
• ئایینزا	کڵێسای کاسۆلیکی کلدانی
• قەشە	قەشایەتی کلدانی ئەلقۆش

ئەم دێرە بە ناوی ڕەبان ھۆرمزد(ڕەبان بە سوریانی واتای دەروێش) لە کڵێسای ڕۆژھەڵاتەوە ناونراوە کە لە سەدەی حەوتەمدا دایمەزراندووە.

مێژوو

دێری ڕەبان ھورمزد لە ساڵی ١٨٤٣

بەھۆی ناو و ناوبانگی ڕەبان ھۆرمزدەوە، ئەو دێرەی کە دامەزراندبوو، بۆ کڵێسای ڕۆژھەڵات لەڕادەبەدەر گرنگ بوو. تا سەدەی دەیەم گەشەی کرد. ھەتا پێش کۆتایی سەدەی پازدەھەم، خانەقای ڕەبان ھۆرمزد وەک شوێنی ناشتنی پیاوسالاری کاری دەکرد. یوحەنان سولاقا پێش گەشتکردنی بۆ ڕۆما بۆ ئەوەی ببێتە یەکەم پاتریاکی کڵێسای کاسۆلیکی کلدانی دەروێشێکی دێری ڕەبان ھۆرمزد بووە.

دێرەکە تووشی پاشەکشە بوو کاتێک تەیمووری لەنگ لە ساڵی ١٣٩٣ ھێرشی کردە سەری و کۆمەڵێک دەروێشی کوشت و کەسانی دیکەی ناچار کرد ھەڵبێن. ھەروەھا مەملوکی تورکی موراد بەگی لە ساڵی ١٥٠٨دا ھێرشی کردە سەری، کاتێک خەڵکی ئەلقۆش ویستیان پەنایان بۆ بگرن. ھەروەھا ئەم شارە لە ماوەی سەدەی شانزەھەمدا چەندین ھێرشی شازادە کورد و تورکەکان کەوتە بەر ھێرشی ئەم شارە، کە بووە ھۆی دابەزینی شارەکە و دێرەکە. ئەم ھێرشانە بوونە ھۆی گواستنەوەی پاتریاکی کەنیسەی ڕۆژھەڵات، مار شیمۆنی نۆیەم، بۆ تلکێف.

لە نێوان ساڵانی ١٥٥١ بۆ سەدەی ١٨، ئەم دێرە بووە شوێنی نیشتەجێبوونی فەرمی پیاوسالارەکانی ھێڵی ئیلیای کڵێسای ڕۆژھەڵات، کە کۆنترین و گەورەترین کورسی پیاوسالاری کەنیسەی ڕۆژھەڵات بوو، تاکە ھێڵی پیاوسالاری ھەبوو پێش دابەشبوونی سولاقا ١٥٥٣. نۆ گۆڕی پیاوسالاری، لە ساڵی ١٤٩٧ تا ١٨٠٤، تا ئێستاش لەو ڕێڕەوەدا ھەڵکەوتوون کە دەچێتە دێری ڕەبان ھۆرمزد. لە نزیکەی ساڵی ١٧٤٣ بە ھۆی تاعون و ھێرشەکانی کورد، لە سەرەتای شەڕی عوسمانی و فارس (١٧٤٣-١٧٤٦). دوای ئەوە دێرەکە بە شێوەیەکی سەرەکی بێ سەرنشین مایەوە.

لە ساڵی ١٨٠٨دا گابرێل دامبۆی ئاشووری (١٧٧٥-١٨٣٢) دێری جێھێڵراوی زیندوو کردەوە، دووبارە ئاوەدانی کردەوە، ژمارەیەک قوتابی کۆکردەوە کە سوێندیان خواردبوو بە ھەژاری و بێ شووکردن، و مەدرەسەیەکیان لەوێ دانا. سەرەتا ئەم دەستپێشخەرییە لەلایەن یوحەنانی ھەشتەمی ھۆرمزد، ئەوکات قەشەی مووسڵ، دژایەتی کرا، تەنانەت ئەگەر لەلایەن بەڕێوەبەری پیاوسالاری ئۆگستین ھیندی پشتگیری لێکرابێت. پاتریاک جۆزێف ئاودۆ، پێش ئەوەی ببێتە قەشەی مووسڵ، خۆی دەروێشی دێری ڕەبان ھۆرمزد بوو.

گابرێل دامبۆ لە ساڵی ١٨٣٢ لەلایەن سەربازانی میر محەممەد ئەمیری کوردی شارۆچکەی ڕەواندزەوە کوژراوە. لە ساڵی ١٨٣٨ دێری ڕەبان ھۆرمزد و شارۆچکەی ئەلقۆش لە لایەن کوردانی سۆرانەوە ھێرش کرایە سەر و سەدان کلدانی ئاشووری گیانیان لە دەست دا و لە ساڵی ١٨٤٣دا کورد دەستی کرد بە کۆکردنەوەی ئەو بڕە پارەیەی لە گوندەکانی مەسیحی لە توانایاندا بوو، ئەوانەشی کوشت کە رەتیان کردبووەوە: زیاتر لە دە ھەزار مەسیحی کوژران و بتەکانی دێری ڕەبان ھۆرمزد تێکدران.

کتێبخانەی دێری ڕەبان ھۆرمزد دەوڵەمەند بوو بە دەستنووسە سوریانیەکان. لە ساڵی ١٨٢٨دا زۆرێک لەو دەستنووسانە لەلایەن موسا پاشا تاڵان کران و شکێنران کە لە ڕاپەڕین دژی تورک لاسایی ئەمیری ڕەواندوزی کردبوو. لە ساڵی ١٨٦٨دا، ١٤٧ بەرگ و دەستنووس و چاپ، ھەمان مامەڵەیان لەگەڵ ئیسماعیل پاشای جێنشینی موسا پاشادا کەوتەوە. دەروێشەکان بە ھەر شێوەیەک بێت بەردەوام بوون لە کڕین و کۆپیکردنی دەستنووسەکان، بەم شێوەیە کتێبخانەیەکی گرنگیان پێکھێنا.

لە ساڵی ١٧١٤دا دێرەکە بۆ ماوەیەکی کورت گواسترایەوە بۆ کڵێسای کاسۆلیکی کلدانی و لەم ماوەیەدا چەندین دەستنووسی مێژوویی سریانی بەرھەم ھێنا، بەڵام جارێکی دیکە گەڕایەوە بۆ کڵێسای ڕۆژھەڵات تا سەدەی نۆزدەھەم، پاتریاکەکانی ئێلیۆن (ھێڵی ئەلقۆش)ی کەنیسەی ڕۆژھەڵات لەوێ جێگیر بوون، دێرەکە تا سەدەی نۆزدەھەم لە ژێر دەسەڵاتی کەنیسەی ڕۆژھەڵاتدا مایەوە، کە دواجار ھەموو دەروێشەکانی بوونە ئایینی کاسۆلیک. ئیلیا دوازدەھەم لە ساڵی ١٨٨٤ کۆچی دوایی کرد و لە دێری ڕەبان ھۆرمزد بەخاک سپێردرا و لەگەڵ مردنیدا ھێڵی پیاوسالاری ئەلقۆش بڕدرا دوای ئەوەی ھەموو شارۆچکەکانی سەر بە ئەو وێران کران.

نادر شا لە ساڵی ١٧٤٣دا گەمارۆی ئەو دێرەی دا کە خەڵکی گوندە مەسیحییەکانی دراوسێ پەنایان بۆ بردبوو، لەو کاتەدا دەروێشەکان سەدان دەستنووسی دێرینیان کۆپی دەکرد و دەیانشاردەوە، لە ترسی ئەوەی ھێرشبەرەکان بیانسوتێنن یان تاڵانیان بکەن. بەڵام نادر شا توانی لەناو دێرەکەدا کۆمەڵێک کەسی زۆر بکوژێت.

وەسفکردنی دێرەکە لە ساڵی ١٨٩٠

ئی.ئە.والیس بودج کە لە ساڵی ١٨٩٠ سەردانی دێری ڕەبان ھۆرمزدی کردووە، بەم وشانە باسی خانەقاکە دەکات:XXI–XXII

دێری ڕەبان ھۆرمزد لە نیوەی نزیکەی نیوەی ڕێگای بەرزبوونەوەی زنجیرە چیاکان دروستکراوە کە دەشتی نەینەوا لە باکوورەوە دەگرێتەوە، و لە جۆرێک لە شانۆی گەورەدا وەستاوە، کە بە ڕێگایەکی بەردین نزیک دەبێتەوە کە بە ڕێگایەکی تەسکدا تێدەپەڕێت؛ ئەم ڕێگایە لەلایەن نەوەکانی دەروێشەکانەوە خۆش کراوە. کڵێساکە لە بەرد دروستکراوە و ڕەنگێکی سووری تاریکی ھەیە ; لەسەر تاوێرێکی زەبەلاح دروستکراوە. لە گردەکانی دەوروبەری کڵێسا و بیناکانی دێرەکەدا ڕیزێک ئەشکەوت لە بەردی ڕەق ھەڵکەندراون، کە تێیدا زاھیدە توندەکانی نەوەکانی پێشوو تێیدا دەژیان و دەمرن.

نە دەرگایان ھەیە و نە ھیچ پارێزگارییەکیان لە ناڕەحەتی کەشوھەوا ھەیە، و ئەو ساردییەی کە دەیخەنە ناو سەردانکەرەکەوە، بیرۆکەیەک دەداتێ کە ئەوانەی تێیدا دەژیان دەبێ بەدەست بەستەڵەکەکانی زستان و بارانبارینی وەرگەڕاوەوە چییان بەسەردا ھاتبێت. ھەندێکیان لە لای یان پشتیاندا شوێنێکیان ھەڵکەندراوە کە ڕەنگە دەروێشەکان تێیدا خەوتبن، بەڵام زۆربەیان تەنانەت ئەم ئامرازانەی ئاسوودەیییان نییە. خانەکان یەکێک لە خانەکانی تر جیا دەبنەوە، و بە ھەیوانێکی تەسک نزیک دەبنەوە، بەڵام ھەندێکیان لە شوێنێکی نزیکەی دەستنەکەوتوودا دانیشتوون و، مەگەر لە ڕۆژانی پێشوودا ئامرازی دیکەی چوونە ژوورەوە بوونی نەبووبێت، تەنیا دەکرا ئەو دەروێشانە نزیک ببنەوە کە لە لوتکەی شاخەکەوە دەخزێنە خوارەوە و خۆیان دەجووڵێنن بۆ ناویان.

لە ھیچ کام لە خانەکاندا ھیچ نیشانەیەکی ئاگرم نەبینی. ھەندێک لە خانەکان ئەشکەوتێکی بچووکی دووەمیان ھەیە کە لە پشت گەورەترەکەوە ھەڵکەندراوە کە لە ڕێگەی دەرچەیەکەوە دەچێتە ژوورەوە کە تەنھا ئەوەندە گەورەیە کە پیاوێکی قەبارە مامناوەند بتوانێت تێیدا بخەوێت. دەروێشەکان تەنھا لە ڕۆژی جەژنی ئیستەر و کریسمسدا گۆشت دەخۆن و خواردنە ئاساییەکانیان پێکدێت لە گەنم و نیسکی کوڵاو، ھەروەھا کێکی نانی ڕەنگی تۆخ و قورس. نە شەراب و نە عارەق دەخۆنەوە، نە ڕووناکییان ھەیە و نە ئاگریان ھەیە. ئاوی باران دەخۆنەوە کە لە کانییە بەردەکاندا دەیپارێزن. بە لێدانی زەنگێک لە کاتی خۆرئاوابوون، نیوەشەو، بەرەبەیانی ڕۆژ، بانگ دەکرێن بۆ نوێژ، و لە ھەندێک کاتەکانی ڕۆژدا. ژمارەی دەروێشەکان لە ساڵی ١٨٢٠دا نزیکەی پەنجا کەس بوو؛ لە ساڵی ١٨٤٣دا سی و نۆ کەس بوو؛ لە ساڵی ١٨٧٩-٨٠دا شانزە کەس بوو، لە ساڵی ١٨٩٠دا نزیکەی دە بوو.

دێری نوێ

دێری ڕەبان ھۆرمزد زۆر بەرکەوتەی ھێرش بوو بۆ ئەوەی وەک دێرێکی کارا بمێنێتەوە، ھەروەھا ھێمای کاتێکی پڕ لە گێژاو بوو. پاتریاک جۆزێف ئاودۆ بڕیاریدا جێگەی بگرێتەوە و لە ساڵی ١٨٥٩ بە ھاوکاری دارایی ڤاتیکان، دێرێکی نوێی نۆتردام دێس سێمێنس (دێری خانم)یان لە شوێنێکی دەشتی سەلامەتتر لە نزیک ئەلقۆش دروستکرد، نزیکەی یەک میل لە دێرە کۆنەکەوە دوورە. دێرە نوێیەکە بە خێرایی جێگەی ڕەبان ھۆرمزدی گرتەوە وەک دێری سەرەکی کڵێسای کلدانەکان و زۆربەی دەروێشەکان ڕوویان لە شوێنی نوێ کرد.

مەسیحییەکانی ناوچەی دەشتی نەینەوا لە دووەم یەکشەممەی دوای جەژنی ئیستەردا یادی ڕەبان ھورمز دەکەنەوە. ئەم ئاھەنگە کە پێی دەوترێت شیرا سوریانی (ܫܗܪܐ شەھرا، بە واتای "چاودێری شەو")، بەزۆری وەک زیارەتێک بۆ دێر و نوێژکردن بەڕێوەدەچێت، لە کاتێکدا گەنجان بە ئاوازی گۆرانییە نەریتییەکان سەمای دابکە دەکەن.