کڵێسای کاسۆلیکی کلدانی

کڵێسای کاسۆلیکی کلدانی (بە سوریانی: ܣܘܪܝܝܐ عیثا کَلدَیثا قاثولیقَیثا) کڵێسایەکە سەر بە مەزھەبی ڕۆژھەڵاتی ئایینی کاسۆلیکە، کە کڵێسا سەربەخۆکانی بە ڕەچەڵەک ڕۆژھەڵاتی لەخۆدەگرێت کە ڕێوڕەسم و نەریتەکانیان دەپارێزن بەڵام دەسەڵاتی پاپای ڕۆما دەناسن.

کڵێسای کاسۆلیکی کلدانی
کاتدرایی سانت جۆزێف لە عەنکاوە
ئایین	مەسیحییەت (فەلە) و کڵێساکانی کاسۆلیکی ڕۆژھەڵات
سەرکردە	پاتریاک لویس رافایلی یەکەم ساکۆ
شوێنی دەرکەوتن	ھەولێر/مووسڵ، ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی
درێژبوونەوە	عێراق، ئێران، سووریا، تورکیا، ئەورووپا و ئەمریکای باکوور.
ژمارەی بڕوادارانی	٦١٦٫٦٣٩
دامەزرێنەر	پاتریاک جۆن سولاقا
شوێنە پیرۆزەکان	دێرەکانی دێری ڕەبان ھورمزد (٦٤٠) دێری مار ئوراھا (سەددەی شەشەم) گۆڕی پێغەمبەر ناحوم
بڕواگەلی ئایینی	ئایینە ئیبراھیمییەکان

کڵێسای کلدان ھیچ پەیوەندییەکی ڕاستەوخۆی لەگەڵ گەلی کۆنی بابل و کلدانییەکان نییە، کڵێساکە لە سەدەی پانزەھەمی زایینیدا سەریھەڵدا لە ئەنجامی دابەشبوون لە کڵێسای ڕۆژھەڵاتدا (کە لە بەرامبەردا لە ساڵی ١٩٦٤دا دابەش بوو بۆ کڵێسای کۆن لە ڕۆژھەڵات و کڵێسای ئاشوری ڕۆژھەڵات)،

لەو شوێنەی کە پەیڕەوانی ئەم پەرتەوازەیە عەقیدەی ئایینی کاسۆلیکیان لە باوەش گرت، و ئەم ناوەی ھەڵگرتبوو، واتە کلدانی، بۆ ئەوەی شوێنکەوتووانی لە شوێنکەوتووانی کڵێسای کۆنی ڕۆژھەڵات جیا بکاتەوە، کە بۆ ئایینی کاسۆلیک نەگۆڕان.

زمانی ڕێوڕەسمی نەریتی کەنیسەی کلدانەکان بە شێوەزاری ڕۆژھەڵات سریانییە، نەوەی زمانی ئارامی مەسیحە. زۆربەی کلدانەکانی عێراق بە زمانی سریانی خۆیان قسە دەکەن.

شوێنکەوتووانی کەنیسەی کاسۆلیکی کلدان ئەمڕۆ لە عێراق و تورکیا و سووریا و لوبنان دەژین جگە لە کۆچبەران لە ئەورووپا و ئەمریکا و ئوسترالیا.

مێژووی کەنیسەی کاسۆلیکی کلدان

کڵیسای کاسۆلیکی کلدان کە بە کڵیسای بابل ناسراوە، کڵیسایەکی ڕۆژھەڵاتییە و بنکەکەی لە بەغدایە و پەیڕەوی لە عەقیدەی ڕۆمانی کاسۆلیکی دەکات و لەگەڵ پاپای ڕۆمادا ھاوبەشی تەواوەتی ھەیە.

ئەم کڵیسایە لە کڵیسای ڕۆژھەڵات یان کڵیسای سووریانەکان لە ڕۆژھەڵات جیابووەوە، ھەروەھا پێیان دەوترێت نەستۆری، کڵیسای ڕۆژھەڵات لە بەرامبەردا لە ماوەی سەدەی یەکەمی مەسیحیدا لە سنووری دەوڵەتی پارتی لە مێزۆپۆتامیا سەریھەڵدا، و لە نێوان سەدەی شەشەم و سێزدەھەمدا گەشەی کرد.

ھۆکاری جیابوونەوەی کڵیسای کلدانی لە کڵیسای ڕۆژھەڵات ئەوە بوو کە ئەم دووەمیان لە سەدەی شانزەھەمدا بڕیاریدابوو کە پێگەی پیاوسالاری سنووردار بکات بۆ بنەماڵەی پاتریاک مار شیمۆنی چوارەم کە نازناوی باسیدی لێنرا. پێگەی پیاوسالاری دەگوازرێتەوە بۆ کوڕەزا یان ئامۆزا و بەم شێوەیە یاسای ھەڵبژاردن کە کڵیساکە لە سەرەتای دامەزراندنیەوە لە شوێنی خۆیدا ھەبووە و لە باقی کڵیساکانی مەسیحیدا کارپێکراوە ھەڵپەسێردرا. نیشانەکانی ناکۆکی لە نێوان قەشەکانی ئەو کڵێسایەدا دەستی پێکرد تا بابەتەکە لە ساڵی ١٥٥٢ی زایینیدا پەرەی سەند کاتێک کۆمەڵێک لە شارە گەورەکان بە توندی رەتیانکردەوە پلەبەندی بۆماوەیی قبوڵ بکەن بۆ ئەوەی کوڕێکی ڕانەھێنراو ببێتە پیاوسالار، چونکە ئەو تاکە میراتگری باوکسالار بوو.

بۆیە لە ھەولێر گردبوونەوە و مار شەمعونی ھەشتەمی یۆحەنان سولەقایان ھەڵبژارد، کە بەرپرسی دێری ڕەبانی ھۆرمیزد بوو، لە جیاتی پاتریاکی گەنجەکەیان، مار شەمعون بارامامە، وەک پاتریاک ھەڵیانبژارد. سولاقا بە یاوەری حەفتا پیاو چووە ڕۆما تا گەیشتە شاری قودس، لەوێشەوە دەستی بە گەشتەکەی کرد بۆ پایتەختی ئایینی کاسۆلیک بۆ بەدەستھێنانی دەستنیشانکردنی پیاوسالاری ڕەوا لە پاپا. دوای گفتوگۆیەکی زۆر لەگەڵ ڤاتیکان کە بەڵێنیدا پەیوەندی بە کڵێسای ڕۆمانی کاسۆلیکەوە بکات، پاپا جولیۆسی سێیەم لە ٢٠ی ئازاری ١٥٥٢ی زایینیدا بڕیاریدا یوحەنان سولاقا بە پیاوسالاری بناسێنێت. پاشان لە نۆی نیسانی ھەمان ساڵدا لەلایەن یەکێک لە شارە گەورەکانەوە دەستنیشانکرا و قەڵغانی دەسەڵاتی کڵێسای ڕادەستکرا، ئەمەش سەردەمێکی نوێی لە مێژووی مەسیحییەت لە ڕۆژھەڵاتدا دەستپێکرد.

بەم شێوەیە کڵێسای ڕۆژھەڵات لە یەک کاتدا دوو پیاوسالاری ھەبوو، پیاوێکی بۆماوەیی کە بنکەکەی لە ئەلقۆش لە دەشتی نەینەوا بوو، ھەروەھا پیاوێکی پاپا کە بنکەکەی لە ئامەد (دیاربەکر) لە باشووری ڕۆژھەڵاتی تورکیا(باکووری کوردستان) بوو. ئەم دۆخە نائاساییە تا ساڵی ١٦٦٢ی زایینی بەردەوام بوو، کاتێک پاتریاک لە ئامەد، مار شەمعونی سێزدەھەم، دەسەڵاتی پاپای ڕۆمای ئیدانە کرد و بارەگاکەی بۆ گوندی قەدچانیس لە جۆلەمێرگ لە باکووری کوردستان گواستەوە. ڤاتیکان وەڵامی ئەمەی دایەوە بە دامەزراندنی پیاوسالارێکی نوێ بۆ سەرکردایەتیکردنی کلدانییەکان، کە بە دڵسۆزی بۆ ئایینی کاسۆلیک مانەوە، ئەم گرووپە بە کڵێسای کاسۆلیکی کلدانی ناسرابوون. ھاوبەشییان لەگەڵ کڵێسای ڕۆما تا ساڵی ١٨٣٠ی زایینی تەواو نەبوو، کاتێک پاپا پیۆسی ھەشتەم دەستنیشانکردنی پیرۆز یۆحەنای ھەشتەم ھۆرموزی وەک سەرۆکی کڵێسای کاسۆلیکی کلدانەکان پەسەند کرد و پشتڕاستی کردەوە، کە نازناوی پاتریاکی بابلی بۆ کلدانییەکان ھەڵگرتبوو.

مێژووی دواتری کڵێسای کلدانی

لە ساڵی ١٨٣٨ میرنشینی سۆران ھێرشیان کردە سەر دێری ڕەببان ھۆرمیزد و ئەلقۆش، بەڕواڵەت پێیان وایە خەڵکی گوندەکە ئێزدین بەرپرسیارن لە کوشتنی سەرۆکێکی کورد، و زیاتر لە ٣٠٠ کاسۆلیکی کلدانیان کوشت، لەنێویاندا گابرێل دامبۆ، دامەزرێنەری دێرەکە و دەروێشەکانی دیکە.

لە ساڵی ١٨٤٦دا ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی کە پێشتر ئەو کەسانەی بە نێستۆری پۆلێن کردبوو کە خۆیان بە کلدانی ناودەبرد، وەک گەلێکی جیاواز ناساندنی پێدان.

بەناوبانگترین باوکسالاری کڵێسای کلدانییەکان لە سەدەی نۆزدەھەمدا جۆزێف شەشەم ئاودۆ بوو کە ھەروەھا بەھۆی پێکدادانەکانی لەگەڵ پاپا پیۆسی نۆیەمدا لەبیر دەکرێت بە شێوەیەکی سەرەکی سەبارەت بە ھەوڵەکانی بۆ درێژکردنەوەی دەسەڵاتی دادوەری کلدانییەکان بەسەر کاسۆلیکەکانی مالاباردا. ئەمە قۆناغێکی فراوانبوون بوو بۆ کڵێسای کاسۆلیکی کلدان.

چالاکی سوپای تورکی و ھاوپەیمانە کورد و عەرەبەکانیان، بەشێکیش لە وەڵامی پشتیوانی چەکداری لە ڕووسیا لە خاکی پیاوسالاری قوچانی، ھەروەھا وێرانکارییەکانی ھێنایە سەر قەشە کلدانەکانی ئامەد، سێرت و جزیر و شارە گەورەکانی ئادای شێر لە سێرت و فیلیپ-جاک ئەبراھام لە جزیر لە ساڵی ١٩١٥ کوژران.

لە سەدەی بیست و یەکدا باوک ڕەغید عەزیز گەنی، قەشەی کڵێسای کلدانی ڕۆحی پیرۆز لە مووسڵ، کە لە زانکۆی پاپای سانت تۆماس ئاکویناس دەرچووە، ئەنجێلیکۆم لە ڕۆما لە ساڵی ٢٠٠٣ لەگەڵ خاوەن مۆڵەت لە لاھووتگەرایی ئیکۆمێنیکی، لە ٣ی حوزەیرانی ٢٠٠٧ لە مووسڵ شانبەشانی ژێر دیاکۆنەکان(پلەیەکی قەشەیە) باسمان یوسف داود، واحید حەنە ئیشۆ، و گاسان عیسام بیداود کوژرا، دوای ئەوەی ئاھەنگی مەراسیمی گێڕا، لەو کاتەوە گەنی بە بەندەی خودا ناسێنراوە. .

پاولۆس فەرەج ڕەحۆ قەشەی کلدان و سێ ھاوەڵەکەی لە ٢٩ی شوباتی ٢٠٠٨، لە مووسڵ رفێنران و دوای چەند ڕۆژێک کوژران.

سەدەی بیست و یەکەم: ڕەوەندی نێودەوڵەتی

لە جیھانی ڕۆژاواییدا زۆرێک لە کلدانییەکان لە ڕەوەنددان، بە پلەی یەکەم لە ویلایەتی میشیگان و ئیلینۆی و کالیفۆرنیای ئەمریکا.

لە ساڵی ٢٠٠٦، ئیپارکی ئۆقیانووس، بە نازناوی 'سانت تۆماس نێردراوی سیدنی کلدانییەکان' بە دەسەڵاتی دادوەری لەنێویاندا کۆمەڵگە کاسۆلیکییە کلدانییەکانی ئوسترالیا و نیوزلەندا دامەزرا. یەکەم قەشەی کە لەلایەن پاپا بینیدیکت شانزەھەمەوە لە ٢١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٦ ناوی لێنرا، قەشە سەرەکییەکەی جبرائیل قەساب بوو، تا ئەم بەروارە قەشە سەرەکییەکەی بەسۆرە بوو لە عێراق.

کۆچێکی زۆر بۆ ئەمریکا بە تایبەتی بۆ وێست بلومفیڵد و ئۆکلاند کاونتی لە باشووری ڕۆژھەڵاتی میشیگان ڕوویداوە. ھەرچەندە زۆرترین دانیشتووان لە باشووری ڕۆژھەڵاتی میشیگان نیشتەجێن، بەڵام لە بەشێک لە کالیفۆرنیا و ئەریزۆناش دانیشتووان ھەیە، کە ھەموویان دەکەونە ژێر ئیپارکی سانت تۆماس نێردراوی دیترۆیت. جگە لەوەش، کەنەدا لە ساڵانی ڕابردوودا کۆمەڵگاکانی لە پارێزگاکانی وەک ئۆنتاریۆدا گەشەسەندنی نیشانداوە.

لە ساڵی ٢٠٠٨دا باوەی سۆرۆ لە کەنیسەی ئاشوری ڕۆژھەڵات و ھەزار خێزانی ئاشوری پێشوازییان لێکرا بۆ ھاوبەشییەکی تەواو لەگەڵ کەنیسەی کاسۆلیکی کلدان.

سەرژمێری مێژوویی

سەرەڕای ناتەباییە ناوخۆییەکانی سەردەمی یوحەنان ھۆرمیزد(١٨٣٠-١٨٣٨)، نیکۆلاسی یەکەم زایا (١٨٣٩-١٨٤٧) و جۆزێف شەشەم ئاودۆ (١٨٤٧-١٨٧٨)، سەدەی نۆزدەھەم قۆناغێکی گەشەسەندنی بەرچاو بوو بۆ کڵێسای کلدان، کە تێیدا دەسەڵاتی دادوەری خاکەکەی درێژکرایەوە، پلەبەندییەکەی بەھێزتر بوو و ئەندامانی نزیکەی دوو ھێندە زیادیان کرد. لە ساڵی ١٨٥٠دا، میسیۆنەری ئەنگلیکان جۆرج پێرسی بادگەر ژمارەی دانیشتوانی کڵێسای کاسۆلیکی کلدانی بە ٢٧٤٣ خێزانی کلدانی تۆمارکرد، واتە کەمێک کەمتر لە ٢٠ ھەزار کەس. ئامارەکانی بادجەر ناتوانرێت لەگەڵ ژمارەی کەمێک زیاتر لە ٤ ھەزار خێزانی کلدان کە لەلایەن فولجێنس دی سانت ماری لە ساڵی ١٧٩٦ تۆمارکراون، ناتوانرێت لەگەڵ ئامارەکانی کەمێک دواتر کە لەلایەن پاولین مارتن لە ساڵی ١٨٦٧دا پێشکەش کراون، یەکسان بکرێتەوە. بادجەر بەو جۆرە ناسراوە کە ژمارەیەکی بەرچاو لە گوندەکانی لە قەزای ئاکرێ کە لەم قۆناغەدا کلدانی بوون، وەک نێستۆری پۆلێن کردووە، ھەروەھا نەیتوانی چەندین گوندی گرنگی کلدان لە ئەپستۆریای دیکەدا بگرێتەوە. بە دڵنیاییەوە خەمڵاندنەکەی زۆر زۆر نزمە.

ژمارەی دانیشتوانی کڵێسای کاسۆلیکی کلدان، ١٨٥٠

شوێن	ژمارەی گوندەکان	ژمارەی کڵێساکان	ژمارەی قەشەکان	ژمارەی خێزان	شوێن	ژمارەی گوندەکان	ژمارەی کڵێساکان	ژمارەی قەشەکان	ژمارەی خێزان
مووسڵ	٩	١٥	٢٠	١٬١٦٠	سێرت	١١	١٢	٩	٣٠٠
بەغدا	١	١	٢	٦٠	جزیر	٧	٦	٥	١٧٩
ئامێدی	١٦	١٤	٨	٤٦٦	کەرکووک	٧	٨	٩	٢١٨
ئامەد	٢	٢	٤	١٥٠	سەڵماس	١	٢	٣	١٥٠
مێردین	١	١	٤	٦٠	سەرجەم	٥٥	٦١	٦٤	٢٬٧٤٣

ڕاپرسی ئاماری پاولین مارتن لە ساڵی ١٨٦٧، دوای دروستبوونی قەشایەتی ئاکرێ، زاخۆ، بەسرە و سێھنا لەلایەن جۆزێف ئاودۆوە، کۆی ژمارەی ئەندامانی کڵێسایان تۆمارکردووە کە ٧٠ ھەزار و ٢٦٨ کەس بووە، کە زیاتر لە سێ ھێندە زیاترە لە خەمڵاندنی بادجەر. زۆربەی ئامارەکانی دانیشتووان لەم ئامارانەدا کۆکراونەتەوە بۆ نزیکترین ھەزار کەس، ھەروەھا لەوانەیە کەمێک زیادەڕەوییان تێدا کراوە، بەڵام بە دڵنیاییەوە ژمارەی ئەندامانی کڵێسای کاسۆلیکی کلدان لەم قۆناغەدا لە ٧٠ ھەزار نزیکتر بوو تاوەکو لە ٢٠ ھەزار کەسی بادجەر.

ژمارەی دانیشتوانی کڵێسای کاسۆلیکی کلدان، ١٨٦٧

شوێن	ژمارەی گوند	ژمارەی کڵێسا	ژمارەی باوەڕداران	شوێن	ژمارەی گوند	ژمارەی کڵێسا	ژمارەی باوەڕداران
مووسڵ	٩	٤٠	٢٣٬٠٣٠	مێردین	٢	٢	١٬٠٠٠
ئاکرێ	١٩	١٧	٢٬٧١٨	سێرت	٣٥	٢٠	١١٬٠٠٠
ئامێدی	٢٦	١٠	٦٬٠٢٠	سەڵماس	٢٠	١٠	٨٬٠٠٠
بەسرە	–	–	١٬٥٠٠	سێنا	٢٢	١	١٬٠٠٠
ئامەد	٢	٦	٢٬٠٠٠	زاخۆ	١٥	–	٣٬٠٠٠
جزیر	٢٠	١٥	٧٬٠٠٠	کەرکووک	١٠	١٠	٤٬٠٠٠
				سەرجەم	١٦٠	١٣١	٧٠٬٢٦٨

لە ڕاپرسییەکی ئاماری کەنیسەی کاسۆلیکی کلدان کە لە ساڵی ١٨٩٦ لەلایەن جەی بی چابۆتەوە ئەنجامدرا، بۆ یەکەمجار، وردەکاری چەندین ڤیکاریای پیاوسالاری کە لە نیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەھەمدا بۆ کۆمەڵگە بچووکەکانی کلدان لە ئەدەنە، حەلەب، بەیروت، قاھیرە، دیمەشق، ئەدەسە، کرماشان و تاران دامەزران؛ بۆ ئەو وێستگە میسیۆنانەی کە لە ساڵانی ١٨٩٠دا لە چەندین شارۆچکە و گوندی پیاوسالاری قودشانی دامەزراون؛ و بۆ قەشەێتی تازە دروستکراوی کلدانی ورمێ. بە وتەی چابۆت، لە شارۆچکەی سێرای د’مەھمیدە لە تایمەر و لە گوندەکانی ھەکاری لە مار بەھیشۆ، سات، زارنێ و 'سەلامکا' (ڕاگولای سەلەبەکان) وێستگەی میسیۆن ھەبووە.