دێری مارمەتی
دێری مارمەتی (بە سورینی: ܕܝܪܐ ܕܡܪܝ ܡܬܝ، بە عەرەبی، دیر مار متی)[١] دێرێکی مەسیحییە و دەکەوێتە سەر چیای مەقلوب لە ھەرێمی کوردستان لە باکووری عێراق و ٢٠ کیلۆمەتر لە مووسڵەوە دوورە. وەک یەکێک لە کۆنترین دێرەکانی مەسیحی لە بوونیدا ناسراوە و بەناوبانگە بە کتێبخانە نایابەکەی و کۆمەڵەیەکی بەرچاو لە دەستنووسە مەسیحییەکانی سوریانی. ھەروەھا ناوەندی قەشەیەکی سەرەکییە، کە قەشە مۆر تیمۆتیۆس موسا ئەی شامانی خزمەت دەکات.[٢]
دێری مارمەتی | |
|---|---|
شوێنی پیرۆز | |
| ܕܝܪܐ ܕܡܪܝ ܡܬܝ - Mor Mattai Monastery - دیر مار متی | |
  دێری مارمەتی | |
 | |
| وڵات |  کوردستان عێراق |
| ھەرێم | ھەرێمی کوردستان |
| پارێزگا | نەینەوا |
| قەزا | مووسڵ |
| شوێن | مێرگێ |
| دامەزراندن | ٣٦٣ |
| باری ئێستا | ئاوەدان |
| دامەزرێنەر | قەدیس مەتی سوریانی ئامەدی |
| بەرزایی | ٨٣٩ مەتر (٢٬٧٥٣ پێ) |
| ئایین و ئایینزا | |
| • ئایین | مەسیحییەت |
| • ئایینزا | کڵێسای ئۆرسۆدۆکسی سوریانی |
| • قەشە | قەشایەتی ئۆرسۆدۆکسی سوریانی مووسڵ |
دامەزراندنی
دەستکاریدێرەکە لە ساڵی ٣٦٣ی زایینی لەلایەن دەروێش مار مەتی دامەزرا کە لە ئامەد لە ژێر چەوسانەوەدا ھەڵھات لە ژێر دەستی ئیمپراتۆری ڕۆمانی جولیان لادەر. بە پێی نەریتی سوریانی دەستی ھەبووە لە شیفای سارا خوشکی مار بێھنام و گۆڕینی خوشک و براکە بۆ مەسیحی. باوکیان، پاشا سنحەریبی ئاشوور، سەرەتا کوڕ و کچەکەی کوشتووە بەڵام دواتر پاشگەز بووەوە و شوێنێکی لە سەر چیای مەقلوب بەخشی بە مارمەتی بۆ دامەزراندنی دێرەکەی. مەتی گروپێکی بچووک لە شوێنکەوتووانی سریانی بەشداریان کرد و لە ژێر سەرکردایەتی ئەودا کۆمەڵگاکە باوەڕێکی ڕاستەقینەی دێرەکەی پەرەپێدا.
مێژوو
دەستکاریلە سەدەی دوازدەھەمدا، دوای ھێرشکردنە سەر دێرێک لە قەرقووش، کوردەکان بۆ ماوەی چوار مانگ بە ھەزار سوار و سەربازی پێ ھێرشیان کردە سەر دێرەکە. دەروێشەکان پلیکانەکانیان سووتاند بۆ ئەوەی نەتوانن بچنە ژوورەوە. پاشان، دوو بەردی گەورە لە سەرەوە بە دیوارەکاندا کێشران و بوونە ھۆی دروستبوونی کونێک کە کوردەکان ویستوویانە بە زۆر رێگەی خۆیان تێدا بکەن. دەروێشەکان بە بەرد و تیر بە سەرکەوتوویی بەرپەرچیان دایەوە. پاشان، دیوارەکانیان چاککردەوە. ئابۆت ئەبو نسەر، سەرکردەی دێرەکە، لەم شەڕەدا چاوێکی لەدەستدا. لە کۆتاییدا کوردەکان بە زێڕ و زیو لە کڵێساکانەوە بەرتیلیان پێدرا، و لەو کاتەوەی کە ترسیان لە ھێرشی مەغۆلەکان ھەبوو، پاشەکشەیان کرد.[٣]
لە ساڵی ١١٧١دا کوردانی دراوسێ سەرکردایەتی چەندین ھێرشیان کرد بۆ سەر دێرەکە و لەلایەن ھاوپەیمانی دەروێش و مەسیحییەکانی ناوچەکە بەرپەرچیان دایەوە. کوردەکان بەڵێنیان بە دەروێشەکان دا کە ھێرشەکانیان رابگرن و ٣٠ دیناریان پێداون و دەروێشەکان مەسیحییە خۆجێیەکان ناردنەوە گوندەکانی خۆیان بەو باوەڕەی کە دێرەکە سەلامەت دەبێت. دواتر ھێزێکی ١٥٠٠ کورد سەرکەوتوو بوون لە تاڵان کردنی خانەقاکە و ١٥ دەروێشیان کوشت کە لە قەڵای سەرەوە پەنایان نەدۆزیەوە. ئەو دەروێشانەی لەو ھێرشە ڕزگاریان بوو، دێرەکەیان جێھێشت و ڕوویان کردە مووسڵ. لەگەڵ بیستنی ئەو ھێرشە، پارێزگاری مووسڵ ھێرشی کردە سەر کورد و ژمارەیەکی زۆر کوژران؛ لە تۆڵەدا کوردەکان نۆ گوندی ئاشورییان وێران کرد و دانیشتووانیان کوشت و ھێرشیان کردە سەر دێری مار سێرگیۆس.[٤]
لە ساڵی ١٣٦٩ ھێرشێکی دیکەی کورد بۆ سەر دێرەکە زیانێکی زۆری بە دەستنووسەکان گەیاند. لە ماوەی سەدەی نۆزدەھەمدا کورد چەندین جار ئەم دێرەیان تاڵان کردووە.[٥]
لە ئێستادا خانەقاکە لەلایەن کڵێسای ئۆرسۆدۆکسی سوریانیەوە پارێزگاری لێدەکرێت، و خزمەت بە گوندی کشتوکاڵی بچووکی خوارەوە دەکات. ساڵانە مەسیحییەکانی ئایینزا جیاوازەکانی کڵێسا لە ١٨ی ئەیلول لە دێرەکە کۆدەبنەوە و یادی ڕۆژی مردنی مارمەتی دەکەنەوە.[٦]
ئەنجومەنەکان
دەستکاریئەنجومەن یان کۆڕ(کۆڕی کڵێسا) وەک ھەندێک جار پێی دەگوترا کۆنفرانسی گەورەی کڵێسایە کە ھەموو شارە گەورەکان و قەشەکانی کڵێساکە بەشداری تێدا دەکەن. بەزۆری لەلایەن پاتریاکەوە سەرپەرشتی دەکرێت. ٣ کۆڕ(ئەنجومەن) ھەبوون کە لە دێری مارمەتی بە درێژایی مێژووی خۆی کۆدەبوونەوە.
یەکەمین کۆڕ(٦٢٨ی زایینی)
دەستکاریئەم کۆڕە بۆ نوێکردنەوەی یەکێتی نێوان دێری مارمەتی و کڵێسای ئۆرسۆدۆکسی سوریانی بەڕێوەچوو. بە سەرۆکایەتی دێری مارمەتی میترۆپۆلیتان مار کریستۆفۆرۆس و ئامادەبوونی یۆحەننا،(سکرتێری پاتریاک مار ئەتاناسیۆسی یەکەم)، قەشە جیرجیس لە شنگال، قەشە دانیال لە بانوحەدرا(دھۆکی ئێستا)، قەشە گریگرۆیۆس لە بارێممان، قەشە یاردەفنێ لە شارەزوور. دوای گفتوگۆیەکی زۆر، ھەموو ئامادەبووان لەگەڵ ٣ دەروێشی دیکەی دێرەکە گەشتیان کرد بۆ ئەنتاکیا بۆ ئەوەی لەگەڵ پاتریاک مار ئەتاناسیۆس کۆببنەوە بۆ کۆتایی ھێنان بە گفتوگۆی سەندیکا و وەرگرتنی نیعمەتەکانی بۆ دەستنیشانکردنی ئەو ٣ دەروێشەکە وەک قەشە بۆ پڕکردنەوەی ھەندێک قەشایەتی بەتاڵ لە ڕۆژھەڵات.[٧]
کۆڕی دووەم(٦٢٨ی زایینی)
دەستکاریدووەمین کۆڕ لە تشرینی دووەمی ساڵی ٦٢٨ دوای گەڕانەوەی لە گەشتێک بۆ ئەنتاکیا بەڕێوەچوو. لەلایەن مار کریستۆفۆرۆسی یەکەمەوە سەرپەرشتی دەکرا، و مار ماروتا، شارە گەورەکەی تازە دەستنیشانکراوی تکریت و باقی قەشەی ڕۆژھەڵات ئامادەی بوون. ئەوان قەشایەتی ڕۆژھەڵاتیان ڕێکخست کە ژمارەیان دوانزە کورسی قەشە بوو. بە دەسەڵاتی کریستۆفۆری یەکەم، ئەنجومەنەکە بیست و چوار یاسای دەرکرد بە مەبەستی بەرزکردنەوەی پێگەی شارە گەورەکەی خانەقای سانت ماتی لە کاتێکدا چاوپۆشی لە بەرژەوەندی شارە گەورەکەی تکریت دەکرد.[٨]
سێیەم کۆڕ(١٩٣٠ی زایینی)
دەستکاریکۆڕەکە لەلایەن پاتریاکی ئۆرتۆدۆکسی سوریانی ئێم ئۆ ئاڕ ئیگناتیۆس ئیلیاس سێیەم (١٩١٧-١٩٣٣) سەرۆکایەتی دەکرا و لەلایەن مۆر سیڤێرس ئەفریم بارسوم (١٨٨٩-١٩٥٧)، گەورە شارەوانی ئەوکاتی سوریا و لوبنان (دواتر پاتریاک ئیگناتیۆس ئەفریمی یەکەم بارسوم) بەڕێوەدەبرێت. سینۆد باسی لە تەحەددیاتی دوای جەنگ کرد وەک ژمارەیەکی زۆری پەنابەران، یاسای نوێی دەرکرد و ھەوڵیدا کاروباری کڵێسا ڕێکبخات. تەحەددیاتی تایبەت بریتی بوون لە بەڕێوەبردنی موڵک و وەقفەکان لە دەوڵەتە نەتەوەییە جیاوازەکان سەریھەڵداو لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست و ڕەوەندە پەرش و بڵاوە جیھانییەکان. گرنگییەکی تایبەت بە دۆخی کڵێسای ئۆرسۆدۆکسی سوریانی لە ھیندستان درا. کۆڕەکە ٤١ بڕیارنامەی دەرکرد و یاسای گشتی بۆ کۆڕەکانی ئایینەکان بۆ کڵێسای ئۆرسۆدۆکسی سوریانی دەرکرد کە ٣٢ مادەی تێدابوو.[٩]
دەستنووسەکان
دەستکاریدێری مارمەتی کتێبخانەی دەوڵەمەندی ھەبوو کە بە درێژایی مێژووی دوور و درێژی خۆی ھەزاران دەستنووسیان تێدابوو. بەڵام زۆربەی دەستنووسەکان لە ساڵی ٤٨٠ی زایینی بەھۆی ئاگرێکی گەورەوە لەدەستچوون و لە ھێرشە زۆرەکانی چەندین دوژمنی دوژمنکاری جیاوازدا. ئەمڕۆ تەنھا ٢٢٤ دەستنووس لە کتێبخانەکەیدا ماوە. کۆنترین دەستنووس کۆپییەکی پەیمانی نوێیە کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ١٢٢٢ی زایینی.[١٠]
پاتریاکەکان
دەستکاریکڵێسای ئۆرسۆدۆکسی سوریانی ٣ پاتریاکی ھەبوو کە لە دێری مارمەتی خوێندوویانە و دەرچوون. * پاتریاک جیرجیسی دووەم(١٦٨٧-١٧٠٨)
- پاتریاک ئیسحاق(١٧٠٩-١٧٢٣)
- پاتریاک یاعقوبی سێیەم(١٩٥٨-١٩٨٠)
مافریەکان
دەستکاریئەمە لیستێکە لە ھەموو ئەو مافریانەی کە لە دێری مارمەتی خوێندوویانە و دەرچوون. مافریانی ڕۆژھەڵات نازناوی کڵێسایە کە بە پۆستێکی خوار پاتریاک بەخشرا بۆ بەڕێوەبردنی کاروباری قەشایەتی ڕۆژھەڵاتی کڵێسای ئۆرسۆدۆکسی سوریانی. ئەم پێگەیە لە ڕابردوودا بەھۆی دووبەرەکی سیاسی و شەڕی نێوان ئیمپراتۆریەتی بیزەنتین لە ڕۆژاوا و ئیمپراتۆریەتی فارس لە ڕۆژھەڵات دروست بووە. ئەم ھەڵوێستە ئەمڕۆ بوونی نییە.[١١]
- مار ماروتا (٦٢٨-٦٤٩)
- دێنھای یەکەم (٦٤٩-٦٥٩)
- جۆن یەکەم سابا (٦٨٦-٦٨٨)
- جۆن دووەم کیۆنۆیۆ (٧٥٩-٧٨٥)
- گریگۆریۆسی چوارەم مەتی (١٣١٧-١٣٤٥)
- باسیل ماتی دووەم (١٧١٣-١٧٢٧)
- باسیل لیعازار چوارەم (١٧٣٠-١٧٥٩)
سەرچاوەکان
دەستکاری- ^ https://syriaca.org/place/227
- ^ Michael Goldfarb, Ahmad's War, Ahmad's Peace (New York: Carroll & Graf, 2005).
- ^ statement Wikimedia FoundationPowered by MediaWiki Howorth, Henry (1888). History of the Mongols: From the 9th to the 19th century , Part III. New York: Burt Franklin. p. 180.
- ^ http://www.syriacstudies.com/AFSS/Syriac_Articles_in_English/Entries/2012/4/28_The_Christians_Under_Turkish_RuleCrusades_Conflict_Between_Christendom_And_Islam_Dr._Matti_Moosa.html ٤ی ئازاری ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ https://web.archive.org/web/20140303004713/http://cso-france.voila.net/Monastere_Saint_Mattai.htm
- ^ https://web.archive.org/web/20181226035732/http://www.syrian-orthodox.com/readnews.php?id=215
- ^ statement Wikimedia FoundationPowered by MediaWiki IGNATIUS YACOUB III, History of the Monastery of Saint Matthew in Mosul, Translated by Matti Moosa. Gorgias Press LLC, New Jersey 2008
- ^ statement Wikimedia FoundationPowered by MediaWiki IGNATIUS YACOUB III, History of the Monastery of Saint Matthew in Mosul, Translated by Matti Moosa. Gorgias Press LLC, New Jersey 2008
- ^ statement Wikimedia FoundationPowered by MediaWiki IGNATIUS YACOUB III, History of the Monastery of Saint Matthew in Mosul, Translated by Matti Moosa. Gorgias Press LLC, New Jersey 2008
- ^ statement Wikimedia FoundationPowered by MediaWiki Ghanim Al-Shamani, St. Matthew’s Monastery Manuscripts List. Oriental Cultural Center, Duhok, 2010
- ^ IGNATIUS YACOUB III, History of the Monastery of Saint Matthew in Mosul, Translated by Matti Moosa. Gorgias Press LLC, New Jersey 2008
| کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە دێری مارمەتی تێدایە. |