ئەلن تیورینگ
ئالان ماتیسۆن تیوڕینگ (بە ئینگلیزی: Alan Mathison Turing؛ ٢٣ی حوزەیرانی ١٩١٢ – ٧ی حوزەیرانی ١٩٥٤) زانای بیرکاری ئینگلیز و ماتماتیکزان، زانای کۆمپیوتەر، لۆژیکناس، کریپتانالیست، فەیلەسووف و زیندەوەرزانی تیۆری بوو.[١] تورینگ زۆر کاریگەر بوو لە پەرەسەندنی زانستی تیۆری کۆمپیوتەردا، بە فەرمیکردنی چەمکەکانی لۆگاریتم و ژماردنی لەگەڵ ئامێری تورینگدا، کە دەکرێت بە مۆدێلی کۆمپیوتەرێکی مەبەستداری گشتی ھەژمار بکرێت. ئەو کاریگەری یەکجار زۆری ھەبوو لەسەر گەشەکردنی کۆمپیوتەری نووژەن بە دابینکردنی بیرۆکەکانی «ئالگۆریتم» و «ژماردەکردن» (computation) بە بەکارھێنانی «مەکینەی تیوڕینگ».[٢][٣][٤][٥] تورینگ بە فراوانی بە باوکی زانستی تیۆری کۆمپیوتەر و زیرەکی دەستکرد دادەنرێت.[٦]
| ئالان تیوڕینگ Alan Mathison Turing | |
|---|---|
 تیورینگ لە تەمەنی ١٦ ساڵی | |
| لەدایکبوون | ٢٣ی حوزەیرانی ١٩١٢ لەندەن، ئینگلیس |
| مردن | ٧ی حوزەیرانی ١٩٥٤ (٤١ ساڵ ژیاوە) چیشایر، ئینگلتەرا |
| نیشتەجێ | چیشایر، ئینگلتەرا |
| نەتەوە | بریتانیایی |
| بواری زانستی | بیرکاری، زانستی کۆمپیۆتێر، بیۆلۆژی |
| شوێنی کار | زانکۆی کامبریج زانکۆی مەنچێستێر |
| ناسراو بە ھۆی | شکاندنی کۆدەکانی ماشێنی ئێنیگماشکاندنی کۆدەکانی ماشێنی ئێنیگما |
ژیاننامە
دەستکاریتورینگ لە مایدا ڤالی لەندەن لە دایکبووە و لە باشووری ئینگلتەرا گەورە بووە. ئەو لە کۆلێژی کینگ کەمبریج، پلەی بیرکاری تەواو کرد. لەکاتێکدا ئەو ھاوڕێی کامبریج بوو، بەڵگەیەکی بڵاو کردەوە کە ھەندێک پرسیاری بیرکاری بەڵێ-ھیچ بە تەواوی ھەرگیز ناتوانرێت بە ژماردن وەڵام بدرێتەوە و ئامێری تورینگی پێناسە کرد و بەردەوام بوو بۆ سەلماندنی ئەوەی کە کێشەی وەستاندنی ئامێرەکانی تورینگ نادۆزرێتەوە. ئەو لە ساڵی ١٩٣٨دکتۆرای خۆی لە بەشی بیرکاری لە زانکۆی پرینستن وەرگرت. لە نێوان شەڕی دووەمی جیھانی، ئالان لە پارکی بلێچلی، لە ناوەندی شکاندنی کۆدی بریتانیا بۆ حکوومەتی ئەو وڵاتە کاری کرد و بۆ ماوەیەک سەرپەرشتی بەشێک لەم ناوەندە بووە کە تایبەت بوو بۆ کۆدکردنەوەی ناوگانی دەریایی ئەرتەشی ئەڵمانیا. تیوڕینگ ژمارەیەک تێکنیکی بۆ شکاندنی کۆدەکانی ئەڵمانییەکان دروست کرد کە گرینگترینیان ماشێنێکی ئێلێکترۆمێکانیکال بوو کە توانی ڕێکخستنەکانی ماشێنی ئێنیگما ببینێتەوە.[٧] تیوڕینگ توانی ماوەی شەڕی جیھانی ٢ ساڵ کەم بکاتەوە.
دوای جەنگ، تورینگ لە تاقیگەی فیزیایی نەتەوەیی کاری کرد، لەوێ مەکینەی ژماردنی ئۆتۆماتیکی (ACE) دیزاین کرد، کە یەکێکە لە یەکەم دیزاینەکان بۆ کۆمپیوتەرێکی بەرنامەی خەزنکراو. لە ساڵی ١٩٤٨، تورینگ چووە پاڵ تاقیگەی ماکس نیومانی ماشینی ژماردن، لە زانکۆی ڤیکتۆریا لە مانچستەر، لەو شوێنەی کە یارمەتی گەشەپێدانی کۆمپیوتەرەکانی مانچستەر دەدات و حەزی بە بایۆلۆجی بیرکاری بوو. ئەو وتارێکی لەسەر بنەمای کیمیایی مۆرفۆگێنسیس نووسی و پێشبینی کاردانەوەی کیمیایی وەک کاردانەوەی بێلۆسۆف–ژابۆتینسکی کرد کە بۆ یەکەم جار لە ١٩٦٠کاندا تێبینی کرا. سەرەڕای ئەو دەستکەوتانە لە ماوەی ژیانیدا ھەرگیز بە تەواوی لە وڵاتەکەیدا نەناسرایەوە چونکە بەشێکی زۆری کارەکانی بە یاسای نھێنی فەرمی داپۆشراوە. تورینگ لە ساڵی ١٩٥٢ بەھۆی کردەوەی ھاوڕەگەزخوازەوە دادگایی کرا ئەو چارەسەری ھۆرمۆنی قبول کرد لەگەڵ دێس، کە پێی دەوترێ کاسترەیشن کیمیایی، وەک جێگرەوەیەک بۆ زیندان. لە ساڵی ٢٠٠٩ دوای ھەڵمەتێکی ئینتەرنێتی، گۆردۆن براون سەرۆک وەزیرانی بەریتانیا داوای لێبوردنێکی فەرمی لەحکومەتی بەریتانیا کرد بۆ «ئەو شێوازە ترسناکەی مامەڵەی لەگەڵ کرا». شاژنی ئێلیزابێتی دووەم لە ساڵی ٢٠١٣ لێبوردنێکی پاش مردنی بەخشی بە تورینگ. یاسای ئالان تورینگ ئێستا زاراوەیەکی نافەرمییە بۆ یاسایەکی ساڵی ٢٠١٧ لە بەریتانیا کە بە شێوەیەکی دووبارە لێبوردنی لە پیاوان کرد کە ئاگادارکرانەوە یان تاوانبارکراون لەژێر یاسادانانی مێژوویی کە کارە ھاوڕەگەزخوازەکانی قەدەغە کردووە. تورینگ لە ساڵی ١٩٥٤، ١٦ ڕۆژ پێش لەدایکبوونی ٤٢ ساڵ، بەھۆی ژەھراوی بوونی سیانیدەوە کۆچی دوایی کرد. دەستەیەک مردنی خۆی بە خۆکوشتن دیاری کرد، بەڵام تێبینی ئەوە کراوە کە بەڵگە ناسراوەکان لەگەڵ ژەھراویبوونی ڕووداودا گونجاون. تورینگ میراتێکی بەرفراوانی ھەیە لەگەڵ پەیکەری ئەو و زۆر شت کە ناوی لێنراوە، لەوانە خەڵاتێکی ساڵانە بۆ داھێنانەکانی زانستی کۆمپیوتەر. ئەو لە بانکی ئێستای ئینگلتەرا ٥٠ پاوەندی ستەرلینگی تێبینی دەردەکەوێت، کە بڵاو کرایەوە بۆ ئەوەی لەگەڵ ڕۆژی لە دایکبوونیدا ھاوئاھەنگ بێت. زنجیرەیەکی بی بی سی لە ساڵی ٢٠١٩دا وەک دەنگی ئامادەبووان بە گەورەترین کەسی سەدەی بیستەم ناوی برد.[٨]
سەرچاوەکان
دەستکاری- ^ «Who was Alan Turing?». The British Library. لە ڕەسەنەکە لە ٢٣ی تەممووزی ٢٠١٩ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٩ی تەممووزی ٢٠١٩ ھێنراوە.
- ^ «Alan Mathison Turing. 1912–1954». Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society. 1: 253–263. 1955. doi:10.1098/rsbm.1955.0019. JSTOR 769256. S2CID 711366.
- ^ Gray، Paul (29 March 1999). «Alan Turing – Time 100 People of the Century». Time. لە ڕەسەنەکە لە ١٩ی کانوونی دووەمی ٢٠١١ ئەرشیڤ کراوە. لە 10 January 2011 ھێنراوە.
Providing a blueprint for the electronic digital computer. The fact remains that everyone who taps at a keyboard, opening a spreadsheet or a word-processing program, is working on an incarnation of a Turing machine.
{{cite news}}: زیاتر لە یەک دانە لە|ناونیشانی ئەرشیڤ=و|archive-url=دیاری کراوە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=و|date=(یارمەتی) - ^ Sipser 2006, p. 137
- ^ Sipser 2006, p. 137
- ^ Beavers 2013, p. 481
- ^ ماڵپەڕی بیبیسی.
- ^ Olinick, M. (2021). Simply Turing. United States: Simply Charly, ch. 15.
دەروازەی ژیاننامە
دەروازەی کۆمەڵگەی پەلکەزێڕینە
دەروازەی ئینگلتەرا
دەروازەی شانشینی یەکگرتوو
دەروازەی کۆمپیوتەر
دەروازەی ماتماتیک
دەروازەی فەلسەفە
دەروازەی مۆسیقا
دەروازەی جاڤا
دەروازەی زانستی کۆمپیوتەر
دەروازەی لەندەن
 | ئەم ژیاننامە وتارە کۆلکەیەکە. دەتوانیت بە فراوانکردنی یارمەتیی ویکیپیدیا بدەیت. |
| کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە ئەلن تیورینگ تێدایە. |