عادل سەیفەدین ئەحمەد
مالیک عادل سەیفەدین ئەبوبەکر کوڕی نەجمەددین ئەییوب (حوزەیرانی ١١٤٥- ٣١ی ئابی ١٢١٨) سوڵتانێکی کورد بوو. کوڕی نەجمەددین ئەییوب، سوڵتانی میسر و شام بوو، و برای سەلاحەدین بوو، کە هەردوو سوڵتانی میسری و دەوڵەتی ئەیوبیەکانی دامەزراند.لەلای خاچھەڵگران بە سەفادین ناسرابوو (لە لەقەبی شەرەفی سەیفەدین وەرگیراوە، بە واتای "شمشێری ئیمان")، ناوێک کە تا ئێستاش لە جیهانی ڕۆژئاوادا بەو ناوە ناسراوە. بەهرەمەندێک و کارگێڕ و ڕێکخەری کاریگەر بوو، عادل پشتگیری سەربازی و مەدەنی گرنگی بۆ هەڵمەتە گەورەکانی سەلاحەدین پێشکەش کرد (نموونەیەکی سەرەتایی وەزیرێکی گەورەی جەنگ) هەروەها ژەنەڕاڵێکی بەتوانا و ستراتیژیست بوو لە مافی خۆیدا و ئامرازێک بوو لە گۆڕینی خەلافەتی فاتمی خراپبووی قاهیرە بۆ سوڵتانی ئەییووبی میسر.
| عادل سەیفەدین ئەحمەد | |
|---|---|
| مەلیک عادل | |
 | |
| سوڵتانی میسر | |
| فەرمانڕەوایی | ١٢٠٠ – ئابی ١٢١٨ |
| پێشوو | مەنسوور ناسرەدین محەممەد |
| جێگر | کامیل |
| ئەمیری دیمەشق | |
| ماوەی دەسەڵات | ١١٩٦ – ئابی ١٢١٨ |
| پێشوو | ئەفزەل کوڕی سەلاحەدین |
| جێگر | موعەزەم عیسا |
| منداڵ(ەکان) | کامیل زەیفە خاتون موعەزەم عیسا ئەوحەد ئەییوب موزەفەر غازی ئەشرەف موسا سالیح ئیسماعیل |
| خانەدان | دەوڵەتی ئەییووبی |
| باوک | نەجمەددین ئەییووب |
| لەدایکبوون | حوزەیرانی ١١٤٥ |
| مردن | ئابی ١٢١٨ |
| ئایین | ئیسلام |
خێزان دەستکاری
عادل ١٦ کوڕ و چەند کچێکی هەبووە. ناوی ئەو منداڵانەی لە ژیاندا ماون، کە لە بەرهەمی مێژوونووسی کورد ئەبوو فیدا (کە ئەمیری ئەییووبی حەما بووە)دا هاتووە، بەم شێوەیەن؛
- زەیفە خاتون
- موعەزەم عیسا
- ئەوحەد ئەییوب
- موزەفەر غازی
- ئەشرەف موسا
- سالیح ئیسماعیل
- سافیەسیتت خاتوون
- موفەزەل سەیفەدین ئەحمەد
- حافیز نورەدین
- عەزیز عیمادەدین عوسمان
- سالیح عیمادەدین ئیسماعیل
- مەلیکە ئەزلییە خاتوون
- ئەمجەد حەسەن
- موغیز مەحمود
- فاقیز ئیبراهیم
- قاهیر ئیشاک
- تەکییەددین عەباس
- موزەفەر شەفەددین غازی
- ئەڤهاد نەجمەددین ئەییوب
- زەهرە
- گەزییە
- مالیك
سەرەتای ژیان دەستکاری
عادل كوڕی نەجمەددین بووە، ئەندامی بنەماڵەی كورد[١][٢] ئەییووبی بوو وە برای بچووكی سەلاحەدین بووە. لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١١٤٥ لەدایکبووە، لەوانەیە لە دیمەشق لەدایکبووبێت. بۆ یەکەمجار وەک ئەفسەرێک لە سوپای نورەدین زەنگی لە کاتی هەڵمەتی سێیەم و کۆتا هەڵمەتی ئەسەدەددین شێرکۆی مامی لە میسر (١١٦٨-١١٦٩)، جیاوازی بەدەستهێنا، دوای مردنی نورەدین لە ساڵی ١١٧٤، عادل بەناوی سەلاحەدینی برایەوە میسری بەڕێوەبرد و سەرچاوە بەرفراوانەکانی ئەو وڵاتەی کۆکردەوە بۆ پشتگیریکردن لە هەڵمەتەکانی براکەی لە سوریا و شەڕی دژی خاچھەڵگران (١١٧٥-١١٨٣). حاکمی حەلەب بووە (١١٨٣-١١٨٦) بەڵام گەڕاوەتەوە بۆ بەڕێوەبردنی میسر لە کاتی جەنگی خاچھەڵگری سێیەم (١١٨٦-١١٩٢)؛ وەک حاکمی پارێزگاکانی باکووری سەڵاحەدین (١١٩٢-١١٩٣)، ڕاپەڕینەکەی عیزەددین موسڵی سەرکوت کرد دوای مردنی سەڵاحەدین (ئازاری ١١٩٣). لە کاتی مردنی سەلاحەدیندا پارێزگاری دیمەشق بوو.
لە ساڵی ١١٩٠ پاشا ڕیچاردی یەکەمی ئینگلتەرا یەک لە دوای یەک پێشنیاری کرد کە خوشکە بچووکەکەی جوان و خوشکەزایەکەی ئێلینۆر، خزمەتکاری دادپەروەری بریتانی بۆ ئەوەی لەگەڵ عادل هاوسەرگیری بکات، بەڵام هەردووکیان بێهودە بوون، چونکە عادل هیچ گرنگییەکی بە ئایینی مەسیحی نەدەددا. [٣]
خەبات بۆ جێنشینی سەلاحەدین دەستکاری
پرسیاری سەرەکی لە بنەماڵەی ئەییوبگ دەسەڵاتدار دوای مردنی سەڵاحەدین ئەوە بوو کە ئایا دەسەڵات لای کوڕەکانی خۆی سەڵاحەدین دەمێنێتەوە، یان بە شێوەیەکی بەرفراوانتر لە نێوان لقە جیاوازەکانیدا دابەش دەکرێت، یان لە ڕاستیدا لە دەستی خودی عادل چڕ دەبێتەوە؟ سەڵاحەدین داوا لە هەموو ئەمیرەکان کردبوو سوێندی دڵسۆزی بۆ کوڕەکەی ئەفزەل عەلی بخۆن، بەڵام دوای مردنی هەندێک لە کوڕەکانی دیکەی قەبوڵیان نەدەکرد کە سوێند بۆ ئەفزەل بخۆن. لەو ناکۆکییانەی کە دوای ئەوە عادل زۆرجار خۆی لە پێگەی دەڵاڵێکی ڕاستگۆ لە نێوان ئەفزەل عەلی و عەزیز عوسمانی برایدا دەبینیەوە، هەوڵی پاراستنی ئاشتی دەدا. بەڵام لە کۆتاییدا عادل گەیشتە ئەو ئەنجامەی کە ئەفزدل عەلی بە سادەیی ناشایستەیە بۆ حوکمڕانی، و ئەو پشتگیری لە عەزیز عوسمان کرد بۆ ئەوەی ببێتە سوڵتان لە شوێنی ئەو، براکەی ناچار کرد بۆ دەربەدەری. مردنی عەزیز عوسمان لە ساڵی ١١٩٨ دوای ڕووداوێکی سواربوون جارێکی دیکە ململانێ خانەدانییەکانی کردەوە. ئەفزەل عەلی بانگهێشت کرایەوە بۆ میسر بۆ ئەوەی وەک راوێژکاری جێنشینی مەنسوور محەمەدی تەمەن دوانزە ساڵەی عەزیز عوسمان کاری پێبکات. لەم بنکەی دەسەڵاتەوە لەگەڵ براکەی زاهیر غازی هێزەکانی یەکگرت بۆ ئەوەی هەوڵبدەن و عادل لە دیمەشق دەربکەن، کە گەمارۆیان دا. عادل، بە لێهاتووییەوە کوڕەزاکانی لە دژی یەکتر یاری دەکرد، و وەلیدەکانی هەردووکیان لە بەیعەتیان بردەوە. هاتنی خەمیل کوڕی عادل، بۆ دیمەشق بەهێزکردن و بەردەوامی شەڕ، بووە هۆی کۆتایی هاتنی گەمارۆکە لە کانوونی دووەمی ساڵی ١١٩٩، ئەفزەل پاشەکشەی کرد بۆ میسر، بەڵام مامی بەدوایدا کەوت و لە بیلبەیس سوپاکەی شکست پێهێنا. لە هەڵاتنی بۆ قاهیرە، ئەفزەل سکاڵای لەسەر ئاشتی تۆمار کرد بە هەر مەرجێک کە بتوانێت لە عادل وەریبگرێت؛ لە میسر زەوت کرا بەڵێنی شارەکانی سامۆساتا و مەیافەرەقین پێدرا. لە ١٧ی شوباتی ١٢٠٠دا عادل خۆی بە 'سوڵتان' ڕاگەیاند. ئەفزەل لەلایەن یەکێکی دیکە لە کوڕەکانی عافل کە ناوی ئەوحەد بوو، ڕەتکرایەوە کۆنترۆڵی مەیافەرەقین بکرێت. ئەفزەل جارێکی تر هاوپەیمانی لەگەڵ ئەز-زاهیر کرد و ئەو دوو برایە جارێکی تر دیمەشقیان گەمارۆدا. بەڵام دیسان ناکۆکی لە نێوانیاندا دروست بووەوە و دواجار ئەلعەفدال ئیرادەی بەردەوامبوون لە شەڕەکانی لەدەستدا. عادل دەسەڵاتی ئەفزەلی بەسەر سامۆساتە و ساروج و ژمارەیەک شارۆچکەی دیکەدا پشتڕاست کردەوە. زاهیر لە بەهاری ساڵی ١٢٠٢دا دان بە سەروەری مامیدا نا و عادل سەرکەوتوو بوو لە جێبەجێکردنی دەسەڵاتی خۆی بەسەر هەموو دەسەڵاتەکانی ئەیوبیدا.[٤]
ڕێسا دەستکاری
دوای سەرکەوتنی بە سوڵتان ناسێندرا و بۆ ماوەی نزیکەی دوو دەیە ژیرانە و باش حوکمڕانی بەسەر هەردوو میسر و سوریادا کرد و بازرگانی و پەیوەندی باشی لەگەڵ دەوڵەتانی خاچھەڵگران بەرەوپێش برد (١٢٠٠-١٢١٧). بەڵام بۆ زۆربەی سەردەمی حوکمڕانی فەرمانڕەوای کاریگەر لە میسر کوڕەکەی کامیل بوو.[٥]
بەگشتی دەسەڵاتی عادل زیاتر سەردەمی چەسپاندن بوو نەک فراوانکردن. تا ئەو کاتەی دەسەڵاتی خۆی چەسپاند، تەمەنی لە کۆتایی پەنجاکاندا بوو و تا ئەو کاتە نزیکەی دوو دەیە بوو لە شەڕدا بوو. یەکەم خەمی ئەو ئاوەدانکردنەوەی گەنجینەکەی بوو کە بەهۆی بنیاتنانی ئیمپراتۆریەتی براکەی و شەڕەکانی لەگەڵ خاچھەڵگرەکان و ململانێکانی ناو خودی بنەماڵەی ئەیوبییەکان نزیکەی بەتاڵ بووبووەوە. عادل هەم لە دراودا هەم لە سیستەمی باجدان چاکسازی کرد. دەتوانرێت کاریگەریی ڕێوشوێنەکانی لە چاکبوونەوەی تاڕادەیەک خێرای میسر لە بوومەلەرزەیەک لە ساڵی ١٢٠٠ (٥٩٧ ك) و لافاوی کەمی ڕووباری نیل لە نێوان ساڵانی ١١٩٩ و ١٢٠٢ (٥٩٥-٩٨) حوکم بدرێت. وشکەساڵی و برسێتی کە لە ئەنجامدا دروست بوو هەڕەشەی جددی بوو، بەڵام بە کۆمەڵێک ڕێوشوێن لەوانە ناردنی سەربازەکانی بۆ دەرەوە بۆ کارکردن لەسەر زەوییەکە، عادل سەقامگیری کۆمەڵایەتی و سیاسی بەردەوام و هەروەها بوژانەوەی ئابووری مسۆگەر کرد.
دوورکەوتنەوە لە جەنگێکی خاچھەڵگری نوێ دووەم نیگەرانی سەرەکی سەردەمی عادل بوو و بۆ ئەم مەبەستەش هانی بازرگانی لەگەڵ بازرگانانی ئەوروپی دا، حیسابکردنی ئەوەی کرد کە ئەگەر شارە بازرگانییەکانی دەریای ناوەڕاست پشکیان لە بازرگانی ئاشتیانەدا هەبێت کەمتر مەیلیان بۆ پشتگیریکردنی شەڕێکی نوێ دەبێت بۆ جەنگی خاچھەڵگر. ئەو لەم کارەدا بە تەواوی سەرکەوتوو نەبوو و هێرشی دەریایی فرانکەکان بۆ سەر ڕۆزێتا لە ساڵی ١٢٠٤ (٦٠٠) و دامێتا لە ساڵی ١٢١١ (٦٠٧) ڕوویدا.
سێیەم خەمی ئەو بریتی بوو لە پاراستنی هەژموون لەناو دۆمەینەکانی ئەیوبیدا بەبێ پەنابردنە بەر هێز. ئەو سەلماندی کە دیپلۆماتکارێکی لێهاتووە لەم ڕووەوە و توانی خۆی لە هەر ڕووبەڕووبوونەوەیەک بەدوور بگرێت لە دوای ساڵی ١٢٠١. گرنگییەکی تایبەتی هاوسەرگیری زەیفەی خاتوونی کچی بوو لەگەڵ زاهیر غازی کوڕی سەلاحەدینی حەلەب لە ساڵی ١٢١٢دا، کە بووە هۆی کۆتایی هاتنی ڕکابەری نێوان دوو لقی بنەماڵەکە. هەروەها عادل بەرنامەیەکی گەورەی قەڵاچۆکردنی لە سەرانسەری ناوچەکانیدا گرتە ئەستۆ و قەڵای گەورەی دیمەشق یەکێک بوو لە دیارترین دەستکەوتەکانی لەم ڕووەوە.[٦]
تەماحی خاکی عادل دوور لە ناوەندە سەرەکییەکانی دەسەڵاتی ئەیوبییەکان، لە باشووری ئەنادۆڵ و باکووری عێراق (هەرێمی کوردستان) چڕکرابووەوە. بە تێپەڕبوونی کات سەرکەوتوو بوو لە هێنانی بەشێکی زۆری دەسەڵاتە کۆنەکانی زەنگید، جگە لە موسڵ و شەنگال، بخاتە ژێر کۆنترۆڵی خۆیەوە، هەروەها ناوچەی دەوروبەری دەریاچەی وان.لە ساڵی ١٢٠٧دا خەلاتی گرت و کۆتایی بە دەسەڵاتی ئەحلەتشاکانی هێنا.
مردن و میرات دەستکاری
یەکێک لە ئامانجە سەرەکییەکانی سیاسەتی دەرەوەی عادل بریتی بوو لە دوورکەوتنەوە لە وروژاندنی دەستپێکردنی جەنگێکی خاچھەڵگری نوێ. بەڵام لە ئەیلوولی ١٢١٧ (جومائید دووەم ٦١٢) سوپای خاچھەڵگری نوێ لە عەکا دابەزی. عادل بە تەواوی ئامادە نەبوو بۆ ئەم هێرشە و سەرەڕای ئەوەی تەمەنی حەفتا و دوو ساڵ بوو بە پەلە هێزەکانی بردە ناو فەلەستین بۆ ئەوەی لەگەڵیاندا شەڕ بکات. هەڵمەتەکان لە فەلەستین هیچ سەرکەوتنێکی بەرچاویان بۆ نەهێنا بەڵام لە ئابی ١٢١٨ (جومەدا ١٦١٥) هەواڵێکی شۆککەری پێگەیشت کە هێزی دووەمی خاچھەڵگران لە میسر نیشتەوە و هێرش دەکەنە سەر دامیتا. لە کاتی هەڵمەتدا (ئابی ١٢١٨) نەخۆش کەوت و کۆچی دوایی کرد و مەلیک کامیل کوڕی لە شوێنی گرتەوە.
دەسەڵاتی عادل یەکلاکەرەوە بوو لە دیاریکردنی شێوەی کایەی ئەیوبی بۆ چەندین ساڵی داهاتوو. دوای ئەو، جێنشینی لە میسر و تا نازناوی تامەزرۆی سوڵتان لە بەتەمەنترین هێڵی پیاوی جێنشینەکانیدا مایەوە. هەروەها نەوەکانی کۆنترۆڵی قەڵای سنووری گرینگی مەیافەریقینیان لە باکووری ڕۆژهەڵاتی دووری کایەی ئەیوبیەکان دەکرد. لە شوێنێکی دیکەش نەوەکانی سەڵاحەدین حەلەبیان هێشتەوە و بنەماڵەی برایەکی دیکەی عادل نورەدین شاهانشا بەعلبەک و حەمەیان بەدەستەوە بوو. حومس لەلایەن نەوەکانی شێرکۆ مامی عادلەوە بەڕێوەدەبرا. دیمەشق بووە جێگەی سەرنجی سەرەکی ڕکابەریی نێوان لقە جیاوازەکانی بنەماڵەکە، چەند جارێک دەستیان گۆڕی پێش ئەوەی دەسەڵاتی ئەیوبی کۆتایی بێت.
سەرچاوە دەستکاری
- ^ Foundation, Encyclopaedia Iranica. "Welcome to Encyclopaedia Iranica". iranicaonline.org (بە ئینگلیزی). Retrieved 2022-09-02.
- ^ Mazaheri, Mas‘ud Habibi; Gholami, Rahim (2008-09-11), "Ayyūbids", Encyclopaedia Islamica (بە ئینگلیزی), Brill, retrieved 2022-09-02
- ^ "Register of Historical Women - E". www.abitofhistory.net. Retrieved 2022-09-02.
- ^ Humphreys, R. Stephen (1977-01-01). From Saladin to the Mongols: The Ayyubids of Damascus, 1193-1260 (بە ئینگلیزی). SUNY Press. ISBN 978-0-87395-263-7.
- ^ Petry, Carl F., ed. (1998). The Cambridge History of Egypt: Volume 1: 640–1517. The Cambridge History of Egypt. Vol. 1. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-47137-4.
- ^ Luscombe, David; Riley-Smith, Jonathan, eds. (2004). The New Cambridge Medieval History: Volume 4: c.1024–c.1198. The New Cambridge Medieval History. Vol. 4. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-46063-8.