شێخ عوبەیدوڵڵای نەھری
ئەم وتارە لەوانەیە پێویستی بە خاوێنکردن ھەبێت تا بگات بە شێوازی ستانداردی نووسین. |
شێخ عوبەیدوڵڵای نەھری (شێخ عوبەیدوڵڵا کوڕی سەید تەھای نەھری کوڕی شێخ ئەحمەد شیھابەددینە لەدایکبوون:١٨٣٠ لە شەمزینان - کۆچی دوای: تشرینی یەکەمی ١٨٨٣ لە مەککە) سەرکردەیەکی شۆڕشی ئازادیخوازی کورد بوو کە لە ساڵی ١٨٨٠دا لە دەڤەری شەمزینان و ھەکاری و مەھاباددا شۆڕشێکی ڕێکخست کە بە دەستی سوپای عوسمانی و قاجاڕەکان سەرکوتکرا. نازناوی سەید عوبەیدوڵڵا و عوبەیدوڵڵای نەھری بووە. بە ڕەچەڵەک خۆی بردووەتەوە سەر عەبدولقادر گەیلانی لەوێشەوە بۆسەر بنەماڵەی پێغەمبەری ئیسلام (محمد) د. خ، ھەر لەبەر ئەوەش نازناوی (سەید) بووە. سەید تەھای باوکی توانی شێخنشینییەک لە نەھری دابمەزرێنێت، پاش مردنی ئەو، شێخ عوبەیدوڵڵا جێگەی باوکی گرتەوە و بووە ڕێبەری تەریقەتی نەقشبەندی و سەروەت و سامانێکی زۆری بە میرات بۆ ماوەتەوە.
| جێگرەوە | شێخ ساڵح (مامی) |
| ناوی تر | شێخ عوبەیدوڵڵای نەھری
عوبەیدوڵڵای نەھری |
| لەدایکبوون | ١٨٣٠
گوندی نەھری، دەڤەری شەمزینان، وان، ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی |
| کۆچی دوای | ١٨٨٣
مەککە، حیجاز، ئیمپڕتۆیەرتی عوسمانی |
| ئایین | موسڵمان |
| پلە و پۆست | سەرکردەی شۆڕشی ئازادیخوازی کوردی |
سەرەتای سەھەڵدان
دەستکاریسەرەتای سەرھەڵدانی کەسانی شارەزا و سەرکردەکانی بە تایبەت (شێخ) وەکو ڕێبەڕی نەتەوەی لە ناو کورددا دەرئەنجامی سەرکوتکردن و پێشێلکردنی ماف و ئازادی بووە لە ناو دەوڵەتی عوسمانی، بە دیاریکراوی لە سەرەتای سەدەی نۆزدەیەمدا کاتێک دەوڵەتی عوسمانی شێوازی حکومڕانیکردنەکەی گۆڕی بۆ شێوازێکی ناوەندی. شێخ عوبەیدوڵڵا یەکێک بوو لەو سەرکردە ئایینیانەی کە توانی یاسا و ھێز بۆ شوێنەکە بگەڕێنێتەوە. سەرەڕای ھەبوونی چەند شۆڕشێک بۆ بەدەستھێنانەوە ئەو زەوی و زارانەی کە لەژێر دەستی عوسمانییەکاندا بوون، شێخ عوبەیدوڵڵا وەکو یەکەم سەکردەی نەتەوەخواز ناوی ھاتووە بۆ دامەزراندنی ویلایەتێکی سەربەخۆ بۆ نەتەوەی کورد.
شێخ عوبەیدوڵڵا لە بنەماڵەیەکی دەسەڵاتدار بووە کە خاوەن زەوی و زارێکی زۆر بوون لە ناوچە کوردییەکانی ژێر دەسەڵاتی عوسمانییەکان. دوای دەسپێکردنی شەڕی ڕووسیا و عوسمانییەکان (١٨٧٧–١٨٧٨) شێخ عوبەیدوڵڵا ئەو بۆشاییە سیاسییەی پڕکردەوە کە لە دوای جەنگ ڕووی لە ناوچەکە کردبوو، و وەکو سەرکردەیەکی کوردی ناوچەکە دەسەڵاتی بەدەست ھێنا.
شۆڕش
دەستکاریلە شەڕی ١٨٧٧–١٨٧٨ لە نێوان ڕووسیا و عوسمانیدا یارمەتی سوپای عوسمانی داوە و چونکە چاوەڕوانی ئەوەی کردووە کە سود لە ئەنجامەکانی شەڕ وەربگرێت و ھەوڵ بدات لەو شەڕەدا ببێ بە سەرکردەی ئەو کوردانەی کە بە ناوی «غەزاوە» کۆبوونەتەوە، ھەتا بتوانێت لە کاتی پێویستدا ئەو ھێزە بۆ بەرژەوەندیی کورد بەکار بھێنێت. بەشداریکردنی شێخ عوبەیدوڵڵا لەو شەڕەدا ھۆشیاریی سیاسیی قوڵتر کرد و لە ڕاستی و سروشتی دینی دەوڵەت و ڕواڵەتەکەی و مەبەست و مەغزا جیھادییەکەی عوسمانییەکان گەیشتووە، زۆرتر لەگەڵ کوردانی تردا ئاشنایەتی پەیدا کرد و ھەر لەو شەڕەدا ھەندێ چەکیشی دەست کەوت.
لەو ساتەدا خەڵک لەژێر باری نەبوونی و ناھەمواریی ژیاندا بوون، بۆیە پەنایان بۆ شێخ عوبەیدوڵڵا برد، چونکە وەک ڕابەرێکی ئاینی و ڕزگارکەر تەماشایان کردووە، ئەویش لەسەر داوای خەڵک نوێنەری خۆی نارد بۆ ئەستەمبوڵ، تا سنورێک بۆ ئەو ناڕەواییانە دابنێنن، بەڵام ئەم ھەوڵانە بێ ئاکام بوون.
جگە لەوەش شێخ گومان و ترسی ھەبوو لە پەیمانی بەرلین، کە دەرەئەنجامی شکستی عوسمانییەکان بوو لە شەڕی ١٨٧٧–١٨٧٨ لەگەڵ ڕووسدا، بەپێی مادەی ٦ی ئەو پەیمانە ھەموو دەوڵەتانی ئەوروپی بەیەکەوە داوای پاراستنی مافی کۆمەڵی ئەرمەنییان کردبوو. شێخ بەسەرسوڕمانەوە لە کاربەدەستێکی تورکی پرسیبوو: «چیم گوێ لێ دەبێ؟ ئەرمەنییەکان وڵاتێکی سەربەخۆ لە وان دروست دەکەن و نەستورییەکان ئاڵای بەریتانیا لەسەر ماڵەکانیان ھەڵدەکەن.»
بۆیە شێخ عوبەیدوڵڵا کەوتە یەکخستنی خێڵەکان بۆ بە ئەنجام گەیاندنی ئامانجەکانی و نوێنەری نارد بۆ لای شەریفی مەککە و خدێوی میسر، ھەروەھا بۆ لای کونسوڵەکانی ڕووس لە وان و ئەرزەڕووم تا بزانێت دەوڵەتی ڕووس ھەڵوێستی بەرامبەر بە کورد چییە. ھەوڵیشی دا خۆی لە ئینگلیزەکان نزیک بکاتەوە و نامەیەکی ناردووە بۆ دکتۆر کوھران.
شێخ پێیوابوو تاقە دەرمانی چارەسەرکردنی کێشەی کورد دامەزراندنی کوردستانێکی گەورەیە، ئەویش بە یەکخستنی کوردەکانی ئێران و کوردەکانی سنووری عوسمانییە و، لە یەکەمین بەیاننامەی نووسراوی شێخدا و بە یەکێک لە نوێنەرانی ھێزە ڕۆژئاوایییەکان دەڵێت: «میران و سەرانی کوردستانیی چ لە تورکیا لە کوردستان چ لە ئێران، ھەر ھەموویان ڕایان وایە ناکرێ بەم جۆرە لەگەڵ دوو حکوومەتدا ھەڵبکرێ، دەبێ کارێک بکرێت کە دەوڵەتانی ئەورووپا لە دۆزەکە ئاگادار بن و لەم بارەیەوە لێکۆڵینەوە ئەنجام بدەن کە خەڵکی کورد نەتەوەیەکی جیایە، ئێمە دەخوازین کاروباری خۆمان لە دەستی خۆماندا بێت».
پاشان شێخ نوێنەری ناردە لای پیاوە چالاکەکان و زانایانی کوردستان لە شارەکانی ڕەواندوز و موسڵ و ھەولێر و وان و دیاربەکر و بەدلیس و ورمێ و سنە و سابڵاخ و سەرۆک ھۆزە گەورەکانی کوردی بانگ کرد و لە ساڵی ١٨٨٠دا دوو کۆنفرانسی بۆ سەرانی خێڵە کوردەکان گرێ دا و کۆمەڵەیەکی کوردی دروست کرد، کە ناوی «ئەنجومەنی کورد» بوو و پێکھاتبوو لە نەتەوەپەروەرانی کوردی، ڕەنگە ئەمە سەرەتای پێکەوەژیانی ڕێکخستن و کۆمەڵەی سیاسی بێ لە نێو کورددا. نزیکەی ٢٢٠ سەرۆک ھۆز و پیاوی ئایینی لە شەمزینان کۆبوونەوە، ھەتاوەکو نەخشە بۆ دەستپێکردنی بزووتنەوەیەکی شۆڕشگێڕی دابنێن. ئینگلیزەکان پێیان ناخۆش بوو شێخ ئەو ھەنگاوانەی ناوە، بەتایبەت کەوتنە مەترسی لە دروستکردنی ئەنجومەنی کورد.
دواجار شێخ لە بەردەم ئامادەبوواندا وتارێکی گرنگی خوێندەوە، کە ڕۆڵێکی گەورەی لە یەکخستنی ڕیزەکاندا ھەبوو، لەو وتارەدا دەڵێت دەوڵەتی عوسمانی لە ڕێی ئیسلام لایداوە و زوڵممان لێدەکات و ئەمڕۆ فارسەکان بە شەڕی تورکمانەکانەوە خەریکن و ھەموو ھێزەکانیان بۆ شەڕ ناردووە، کەواتە ھەڵگیرساندنی جووڵانەوەیەک دژی دەوڵەتی ئێران گونجاوە. لەبەر ئەوەی بەشێکی بەپیت و دەوڵەمەندی کوردستان لەژێر دەسەڵاتی ئێراندایە، ئێمە لە سەرەتادا دژی دوژمنی بێھێز جوڵانەوە دەکەین و لە ئەنجامدا دەتوانین براکانمان و وڵاتە ھەرە بەپیت و دەوڵەمەندەکەیان ڕزگار بکەین، ئەمەش کارێکی وا دەکات سەرچاوەیەکی گرنگمان چنگ بکەوێت، دەتوانین بەم سەرچاوە شەڕ لەگەڵ تورکە عوسمانییەکان بکەین.
کێشەی دیکە مەسەلەی ئەرمەنییەکان بوو. ڕۆژنامەی پۆلتیشن کۆرسپۆندیت لە ژمارە ٨ی ساڵی ١٨٨١ دەڵێت: «شێخ ھەوڵی داوە لەگەڵ سەرۆکی ئەرمەنییەکان یەکتر ببینن لە باشقەڵا بۆ دانانی ڕێبازێک بۆ خەباتی ھەردوولا دژی عوسمانی».
لە کۆنگرەدا خێڵە کوردەکان بەوە گەیشتن کە بەرەنگاری ھەردوو لەشکری عوسمانی و ئێران لە یەک کاتدا مەترسیی لێ دەکرێت، بۆیە بڕیاریان دا سەرەتا ھێزەکانیان لە ئێران بدەن، چونکە لەو کاتەدا ئێران بە شەڕی خێڵی تورکمانەوە خەریک بووە و ھەندێ لە ھێزەکانی تری ناردووە بۆسەر سنووری ئەفغانستان. لەگەڵ ئەوەشدا شێخ عوبەیدوڵڵا چەند گوندی لە کوردستانی ئێران بە میرات لە باوکییەوە بۆ مابووەوە و دانیشتووانەکەی خۆیان بە پشتیوانی شێخی نەھری دادەنا.
بەم جۆرە شۆڕشی چەکدارانەی شێخ عوبەیدوڵڵا لە تشرینی یەکەمی ١٨٨٠ دەست پێ دەکات و ھێزەکانی خۆی دابەش کرد بەسەر چەند بەرەیەکدا:
- بەسەرکردایەتیی شێخ عەبدولقادر و ھەمزە ئاغای مەنگوڕی و مامەش، بۆ ڕزگارکردنی ناوچەکانی موکری، سابڵاغ و میاندواو و مەراغە
- بەسەرکردایەتیی محەممەد سدیق کوڕی شێخ عوبەیدوڵڵا بوو، بۆ ڕزگارکردنی شاری ورمێ
- بەسەرکردایەتیی خەلیفە محەممەد، بۆ ڕزگارکردنی ناوچەکانی خۆی و سەڵماس
لەگەڵ سەرھەڵدانی شۆڕش، عەرەبەکانی ویلایەتی بەغداش ئامادەیی خۆیان دەربڕی بۆ بەشداریکردن لە شۆڕشدا، بە مەرجێ شێخ عوبەیدوڵڵا ویلایەتی موسڵیان بۆ ڕزگار بکات. لەو کاتەدا زۆربەی ھێزە کوردییەکانی کوردستانی ئێران و عێراقی ئێستا خۆیان دایە پاڵ بزووتنەوەکەی شێخ عوبەیدوڵڵا و شێخ ئیدارەیەکی کاتی پێکھێنا و توانیان ناوچەکانی سابڵاغ و میاندواو و مەراغە ئازاد بکەن. بەھۆی نەبونی ھەماھەنگی لە ڕیزی شۆڕشگێڕاندا و نەبوونی شارەزایی سەربازی لە لای سەرکردەکان، جگە لەمە ھەر خێڵێک ھێزەکانی لەژێر سەرکردایەتیی ڕابەرەکانی خۆیدا ھێشتبووەوە و چەکی پێویستیان نەبوو، سەرباری ئەوە کە ئەو ھێزانە کەم مەشق بوون و خواردن و ئازوقەکەش ھەر عەشیرەتێک دەبوایە خۆی دابینی بکردایە، لەگەڵ ئەمەشدا ژمارەیەک لە خەڵکی نەفس نزم لە ھۆزەکان بە مەبەستی تاڵانکردن و زەوتکردن چووبوونە پاڵ بزووتنەوەکەی شێخ، ئەوان بارودۆخەکەیان بە ھەل زانیبوو، بۆ فەرھودی گوندە ئازەری و شیعەکان و سەروەت و سامانی گاورە نەستورییەکانی ناوچەی ورمێ، کە کەوتبوونە ژێر دەسەڵاتی ئیدارەی کاتیی کوردەوە، ئەمەش خاڵی لاوازی دا بە دەست دوژمنانی کوردەوە.
ھەرچۆنێک بێت شێخ عوبەیدوڵڵا کاتێک نزیکی شاری ورمێ بوویەوە، چەند نوێنەرێکی خۆی ناردە ناو شار بۆ دانوستان بە مەرجی خۆبەدەستەوەدان. حاکمی شاریش فەرمانی دا کە نوێنەرەکان بکوژرێن. ئەمەش ڕقی کوردی ورووژاند و چوونە شارەکە و بەپێی ھەندێ سەرژمێری نزیکەی ٣٠٠ کەسیان کوشت و گەورەترین ھەڵە بوو کە ھێزەکانی شێخ کردیان و حکوومەتی ئێرانیش خراپ سوودی لێ وەرگرت بۆ ناشرینکردنی جووڵانەوەکە لە ناوەندە ڕەسمییەکاندا. بەڵام خەڵکی شار بە سەرۆکایەتیی ئیقبالوددەولە بەرگرییەکی سەختیان لە شارەکە کرد و نەیاندا بەدەستەوە.
ھەر لەو کاتەدا دوکتۆر جۆزێف کاکرن (Joseph Cochran) کە لە کۆمیسیۆنی موژدەبەرانی ئەمریکا کاری دەکرد، چووە لای شێخ و تکای لێ کرد مەرجەکانی خۆبەدەستەوەدان ڕوون بکاتەوە و ئاگاداریی پێ دا کە نابێت ھیچ زیانێک بە فەلەکان و گاورەکانی شار بگات. داوای لێ کرد پێویستە بۆ ماوەی ٢٤ کاتژمێر ھەڵمەتەکەیان بۆسەر شارەکە ڕابگرن تا کات بە خەڵک بدرێت لە شارەکە بچنە دەرەوە، بەڵام ئەمە پلانێکی نێوان دوکتۆر کاکرن و فەرماندەی سەربازیی ئێران بوو. ئەوان دەیانزانی یارمەتیی ئێرانی بەڕێوەیە و ویستیان ئەم دەرفەتە وەربگرن، ھەتا لە ئازەربایجان ئەو ھێزە بەکاربھێنن بۆ تێکشکاندنی گەمارۆی سەر ورمێ، ئەمەش بە کردەوە ڕووی دا و شێخیش ئەو دەرفەتە مێژوویییە گرنگەی لەدەست دا. دواجار شەڕەکە لە بەرژەوەندیی ئێران شکایەوە، چونکە ھێزەکە گەیشت و چەکی بەسەر جەنگاوەراندا دابەش کرد. ئیتر بۆ ماوەی دە ڕۆژ شەڕِ بەردەوامبوو بە بێ ئەوەی ھێزەکانی شێخ بتوانن سەرکەوتنی تێدا بەدەست بھێنن و بگرە بەپێچەوانەوەی شێواوی و لێکترازان بەئاشکرا بە ھێزەکانیانەوە دیار بوو. ئەو ھێزەی ھاتبوو بۆ فریاکەوتنی شارە ئێرانییەکە لەسەر دەستی ئەفسەرانی ئینگلیز و فەرەنسا و ئیتالیا و نەمسا و ڕووسیا مەشقیان پێ کرابوو. بەم شێوەیە سوپای ئێران توانی سەرکەوتن بەدەست بھێنێت و بکەوێتە ڕاوەدوونانی شۆڕشگێڕانی کورد. چونکە ئەو ھێزانەی کە بۆ تاڵانی ھاتبوون، مەیدانی شەڕەکەیان بەجێ ھێشت، ئەمەش کاریگەریی لەسەر ورەی ھێزەکان ھەبوو.
لە لایەکەی ترەوە عوسمانییەکانیش کەوتنە ئامادەکردنی خۆیان و ھێزەکانی خۆیان لە کوردستان قایمتر کرد و دەستیانکرد بە گەمارۆدانی ھێزەکانی شێخ. بەم جۆرە شێخ عوبەیدوڵڵا ڕوانی ھێزەکانی کەوتوونەتە نێوان بەرداشی ھێزەکانی عوسمانی و شا و خێڵە کوردە نەیارەکانی شێخ، ئەوجا فەرمانی دا بە سەرکردەکان کە لەشکر لەناو ئێران بکێشێتەوە. لەدوای گەڕانەوەی شێخ بۆ بارەگاکەی خۆی، داوای لە پاشماوەی ھێزەکەی کرد کە بڵاوەی لێ بکەن و ئەوکات حکوومەتی ئێرانی داوای لە حکوومەتی عوسمانی کرد سەرانی شۆڕش دەستگیر بکات، لەوانەش شێخ عوبەیدوڵڵا. ھەریەک لە حکوومەتەکانی نەمسا و بەریتانیا لەم داوایەدا پشتگیریی ئێرانیان کرد، لەگەڵ ئەوەدا ئەم داوایە سەری نەگرت، چونکە عوسمانییەکان دەیانویست لە کاتی ئالوگۆڕی سیاسیدا لەگەڵ ئێران وەک کارتی فشار بەکاری بھێنن. شێخ عوبەیدوڵڵا لەو کاتەدا داوای لە کونسوڵی ڕووسیا کرد بۆ یارمەتی، بەڵام وەڵامیان نەدایەوە و جەختیان لەسەر ئەوە کردەوە کە پێویستە شێخ خۆی بخاتە بەردەم دەوڵەتی عوسمانی، چونکە ئەو کاتە پەیوەندیی نێوان ڕووسیا و عوسمانییەکان باش بوو و ئەو زلھێزانە وەک ھەمیشە نایانەوێ بەرژوەندیی خۆیان بخەنە مەترسییەوە لەبەر مەسەلەیەکی ئەخلاقی یان مرۆڤایەتی.
لە کۆتاییدا شێخ ناچار کرا بچێتە لای سوڵتان و لەگەڵ گەیشتنی شێخ عوبەیدوڵڵا بە پایتەختی عوسمانی، ئیدی جەنگی دیپلۆماسیی توند لەنێوان دەوڵەتی عوسمانی و ئێران ھەڵگیرسا. ئێران بە ڕێنماییی ڕووسیا دەیویست زیانی ئەو ھێرشەی شێخ (عوبەیدوڵڵا) ی بۆ ببژێرن. شێخ لە گەرمەی ئەو جەنگە دیپلۆماسییەدا لە ئەستەمبوڵ ڕای کرد بە بەرگی بازرگانی و پەساپۆرتێکی دروستکراو سواری پاپۆڕێکی شەڕکەری (پاک) ی فەرەنسایی دەبێ و خۆی دەگەیەنێتە (پۆتێ) و لەوێوە دەچێتەوە کوردستان و ھەرکە ھەواڵی گەیشتنی بڵاو دەبێتەوە، کوردستان جووڵەی تێ دەکەوێت. چەند عەشیرەتێک چەکدارەکانی خۆیان کۆ کردەوە و بەو پەڕی ڕێزەوە چوون پێشوازی لە شێخ بکەن. شێخ عەبدولقادری کوڕی ھێزێکی بە چەند ھەزار کەسییەوە چوو بەپیری باوکییەوە. کە ئێران بەمە دەزانێت، یەکسەر ھاواری لێ ھەڵدەستێت و ڕایدەگەیەنێت کە حکوومەتی عوسمانی خۆی لەپشت ھەڵاتنی شێخەوەیە.
شێخ لەو کاتەدا ویستی سوود لە کات وەربگرێت و سەرۆکە کوردەکان ئامادە بکات بۆ ڕاپەڕینێکی نوێ و لە لایەکی تریشەوە دەستێک بەسەر قەڵاکانی ناوچە دراوسێکانی بھێنێتەوە و نۆژەنیان بکاتەوە. کاتێک حکوومەت بەمەی زانی، کۆڵۆنێڵ یووسف بەگی نارد بۆ ئەوەی بەڕەسمی داوا لە شێخ بکات کە واز لە شەڕکردن بھێنێت. بەڵام لەو ھەوڵەیدا سەرکەوتوو نەبوو. دواجار کەمال بەگی سێیەم سکرتێری سوڵتان چووە وان بۆ ئەوەی داوا لە شێخ بکات لە یەکێک لە شارە پیرۆزەکانی عەرەب نیشتەجێ بێت. بەرامبەر بەوەش دەوڵەت خەرجییەکەی دەخاتە ئەستۆی خۆی و مانگانە بڕی ١٥٠ ھەزار لیرەی بۆ دەبڕێتەوە. بەڵام شێخ ئەم داوایەی ڕەت کردەوە و چووە قەڵای ئۆرمار و خۆی قایم کرد. ئینجا عوسمانییەکان بەپەلە ھێزەکانی خۆیان گەیاندە قەڵاکە و ئابڵووقەیان دا. شێخیش بۆ ئەوەی خوێن نەڕژێت، ناچار خۆی بەدەستەوە دا. ئەوە بوو گرتیان و نەفیان کرد بۆ شاری مەککە. لە تشرینی یەکەمی ١٨٨٣دا بەنەفیکراوی لەوێ کۆچی دوایی کرد.
ئەمانەش ببینە
دەستکاریسەرچاوەکان
دەستکاری- ڕۆڵی ڕابەرانی ئایینی لە بزاڤی ڕزگاریخوازیی کورددا (شۆڕشی شێخ عوبەیدوڵڵای نەھری وەک نموونە)، ئاسۆ ئازاد سەراوی، گۆڤاری یەکگرتوو، بەشی یەکەم[بەستەری مردوو][بەستەری مردووی ھەمیشەیی], بەشی دووەم، بەشی سێھەم
بەستەرە دەرەکییەکان
دەستکاری- لە‌تاریکی یە‌و بۆ ڕووناکی (بە‌ڵگە‌نامە‌کانی شۆڕشی ١٨٨٠)، وەرگێڕانی لە ئینگلیزییەوە: جەمال میرزا عەزیز، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم
- کورتە دیرۆکی شۆڕشی شێخ عوبەیدوڵڵای (شە‌مزینانی)(١٨٨٠ بۆ ١٨٨١)، بەختیار حەمەجان حەمە (ب مام حەمید)
