حکوومەتی خۆبەڕێوەبەریی خۆراسان

حکوومەتی خۆبەڕێوەبەریی خۆراسان (بە فارسی: دولت خودمختار خراسان) دەوڵەتێکی سەربازی کورتخایەن بوو کە لە ڕۆژھەڵاتی ئێران لەلایەن محەممەدتەقی پسیان دامەزرا. لە ٢ی نیسانی ١٩٢١ بە فەرمی دامەزرا و چەند مانگێک دواتر لە ٦ی تشرینی یەکەمی ١٩٢١ ڕووخا. پایتەختەکەی مەشھەد بوو.

حکوومەتی خۆبەڕێوەبەریی خۆراسان
پایتەخت		مەشھەد
دەوڵەت		دیکتاتۆریەتی سەربازی
-	سەرۆک	محەممەدتەقی پسیان
دامەزران		١٩٢١

دامەزراندن

لە ٢ی نیسانی ١٩٢١دا، سەرھەنگ پسیان، سەرۆکی ژەندرمەی خۆراسان، لەگەڵ سەرداری یەکەم حەیدەرغۆلی پسیان، کە ئامۆزای بوو، فەرماندەی یەکەی کۆزاکەکانی ئێران، ئەحمەد قەوام، پارێزگاری گشتی خۆراسانیان لە کوودەتایەکی سەربازی لابرد، دەستگیرکرا و ڕەوانەی تاران کرا. قەوام و چەند کەسایەتییەکی دیکەی باڵادەستی خۆراسان بە تۆمەتی خۆدزینەوە لە باج تۆمەتبار کران، بەڵگەکانیش لەلایەن کەسێکی بەلجیکی بە ناوی دوبۆیس بەردەست خران، کە بەڕێوەبەری داھاتی خۆراسان بوو لە لایەنی پسیان.

لەکاتێکدا قەوام لە زیندانی تاران بوو، پسیان وەک پارێزگاری گشتی خۆراسان ناسێندرا و بە شێوەیەکی سەربەخۆ حوکمڕانی خۆراسانی دەکرد ھەرچەندە لایەنگری سەید زیائەدین تەباتەبایی بوو، کە ئەوکات سەرۆکوەزیرانی ئێران بوو.

لە مانگی ئایاری ساڵی ١٩٢١دا قەوام لە زیندان ئازاد کرا و تەباتەبایی سەرۆک وەزیران نەما. قەوام بووە سەرۆک وەزیران و پلانی داڕشت بۆ تۆڵەسەندنەوە لە پسیان. پسیان تا ٣٠ی ئایاری ١٩٢١ ڕای گەیاند کە خۆراسان بە تەواوی خۆسەرە و کۆمیتەی نیشتمانی خۆراسان یان کۆمیتەی میللیی خۆراسانی بە زمانی فارسی دامەزراند. لیژنەکە بەرنامەی پلان و چاکسازی دەستپێکرد، بەڵام ڕووبەڕووی ھەندێک دژایەتی توندی ھەندێک لە سەرکردە عەشایەر و ئایینییەکان بووەوە.

شەڕەکان

چەند سەرکردەیەکی ھۆزەکان کە بەھۆی بەرنامەکانی چاکسازیی پسیانەوە زۆربەی سەروەت و سامان و کەلوپەلەکانیان لە دەست دابوو، لەلایەن حکوومەتی قەوامەوە پاڵپشتی کران. ھەر بۆیە لە ١١ی ئابی ١٩٢١ یەکەم شەڕ لە نێوان یەکەیەکی ژەندرمەکان لە گوندێکی نزیک کەریز لە سنووری ئەفغانستان و ھێزەکانی شوجا ئەلمولک سەرۆکی ھەزارە ڕوویدا. ژەندرمەکان شکستیان ھێنا و بەرەو مەشھەد ھەڵھاتن. ئەم شکستە دەبێتە ھۆی دەستنیشانکردنی شەوکەت دەولە، کە ڕکابەری شوجا ئەلمولک بوو وەک پارێزگاری تۆربەت جام بە ئەرکی مامەڵەکردن لەگەڵ ئاژاوەگێڕییەکان و ناردنی ھێزی ژەندرمەی زۆر لە ٢٠ی ئابی ١٩٢١.

شەڕی جەعفەرئاباد

وتاری سەرەکی: شەڕی جەعفەرئاباد

لە ٣ی تشرینی یەکەمی ١٩٢١دا، خودی پسیان کەوتە شەڕەوە، خۆی سەرکردایەتی ١٥٠ ژەندرمەی کرد بۆ شەڕکردن لەگەڵ ھێزێکی خێڵەکی ھاوپەیمانی کوردی کە زیاتر لە ھەزار پیاو بوون، بە سەرۆکایەتی سەرداری سەربازیی بوژنۆرد و تاج محەممەد خانی قۆچان، کە ھاوکات لە ڕووی دارایی و سەربازییەوە ھاوکارییان دەکرا لەلایەن ئینگلیزەکان و حکوومەتی ئێرانی ئەحمەد قەوامەوە. پسیان تەنھا بە ٦٠ فیشەک شەڕی کرد، دواتریش خۆی و ھێزە بچووکەکەی لەلایەن کوردەکانەوە گەمارۆدران و کۆمەڵکوژ کران. سەری پسیان وەک بەڵگەی مردنی بڕدرا و ڕەوانەی قەوام کرا.

ڕووخان

دوای مردنی پسیان، لیژنەی بەڕێوەبردن یەکگرتوو نەبوون. ڕکابەرییەکە لە نێوان نەوزەری و ئیسماعیل خان بەھادوور کە لە لایەنی پسیان بوون، دەستی پێکرد. نەوزەری توانی دەسەڵاتدارێتی خۆراسان بگرێتە ئەستۆ و خۆی ڕادەستی حکوومەتی ئێران کرد. لە مانگی تشرینی دووەمی ساڵی ١٩٢١ ھێزێکی سەربازی بەھێز لە ژەندرمە و کۆزاکەکان گەیشتنە شاری مەشھەد و ئەرکی بەڕێوەبەرایەتییان ڕادەستی پارێزگاری گشتی تازە دەستنیشانکراوی پارێزگاکە کرد.

بەستەرە دەرەکییەکان

• ئینستیتیوتی لێکۆڵینەوەی مێژووی ھاوچەرخی ئێران
• تەورێز-ئینفۆ ٢٧ی حوزەیرانی ٢٠٢٢ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.