ھەزارە

ھەزارە (ھەزارەگی: ئازرە) یەکێکن لە نەتەوەکانی ئەفغانستان و بە ھەزارەگی دەدوێن کە شێوەزارێکی زمانی دەری/فارسییە. ھەزارەکان یەکێکن لە گەورەترین نەتەوەکانی ئەفغانستان^[١] و زیاتر لە ناوچەکانی «ھەزارەجات»یان «ھەزارستان» دەژین لە ناوەندی ئەفغانستان. تێکڕای ژمارەی ھەزارەکان نزیکەی ھەشت ملیۆنە لە جیھاندا^[٢] کە زیاتر لە چوار ملیۆنیان لە ئەفغانستانن^[٣] و ملیۆن و نیوێکیان لە پاکستانن ھەروەھا پێنج سەد ھەزار لە خەڵکی ھەزارە لە دەوڵەتی ئێراندا ھەن بەھۆی کارکردن و بەشێکیان بەھۆی ئەوەی سەربازی ئێرانن لە شەڕی ناوخۆی سووریا بەشداری دەکەن.^[٤]

ناو

وشەی «ھەزارە» بۆچوونی جیاواز ھەن لەسەری.

بەشێک پێیان وایە وشەی «ھەزارە» لە ژمارەی «ھەزار»ەوە ھاتووە. ڕەنگە ئەمە وەرگێڕانی وشەی «مینگان»ی مۆنگۆلی بێت؛ کە یەکەیەکی سەربازی بوو و لە ١٠٠٠ سەربازی مۆنگۆل پێک دەھاتن لەژێر فەرماندەیی جەنگیز خان.^[٥] لەکاتێکدا کە خەڵکی ھەزارە خۆیان بە «ئازرە»یان «ئەزرە» بانگ دەکەن.
ھێنری ھاوڵ ھاورس کە سیاسەتمەدار و مێژووناس و جوگرافیاناسێکی بەڕیتانییە (١٨٤٢–١٩٢٣)، ھەزارەکان بە نەوەی تورکانی خەزەر دەزانێت و پێیوایە ھەزارەکان لە بنەچەدا لە تورکانی دەوروبەری دەریای کاسپییەنن.^[٦]
بەپێی دابونەریتی ھەزارەکان؛ "ھەزارە" لە "ھەزار قەوم" و "ھەزار ڕێ" ھاتووە^[٧]

زمان

ھەزارەکان بە ھەزارەگی قسە دەکەن کە شێوەزارێکی زمانی دەری/فارسییە. دایەلێکتی ھەزارەگی کەمێک وشەی تورکی-مۆنگۆلی تێدایە.^[٨]

ئایین

زۆرینەی ھەزارەکان شیعەن و بەشێکیان سوننین و بەشێکی کەمیان ئیسماعیلین.

کۆمەڵکوژی

لە سەردەمی ئەمیر عەبدول ڕەحمان خان - ئەمیری ئەفغانستان (١٨٨٠–١٩٠١ز) تا ئەمڕۆ ستەم و کۆمەڵکوژی لەسەر ھەزارەکان بەردەوامە. ئەو دەستووری کۆمەڵکوژکردنی ھەزارەکانی دەرکرد. ئەو نزیکەی ٤٧٪ی ھەزارەکانی کوشت^[٩] لە نێوان ساڵەکانی ١٨٩٣ تا ١٩٠٠. تا ئەمڕۆ بەھۆی جیاوازیی ڕەگەزی و ئایینی ستەمکردن لە خەڵکی ھەزارە بەردەوامە.

سەرچاوەکان

^ BĀĞ III in Persian literature-IV. In Afghanistan [Bagh in Afghanistan]: Encyclopaedia Iranica / N.H. Dupree. University of Arizona Libraries. 1988.
^ Minahan، James (2014). Ethnic groups of North, East, and Central Asia: an encyclopedia. Santa Barbara, California. ISBN 978-1-61069-018-8. OCLC 879947835.{{cite book}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: location missing publisher (بەستەر)
^ Afghanistan: data andamp; statistics / U.S. Afghanistan Reconstruction Council. University of Arizona Libraries. 2005.
^ «Afghan politician may court Iran's Syria militia». Emerald Expert Briefings. 2017-11-28. doi:10.1108/oxan-es226126. ISSN 2633-304X.
^ پژوهشی در تاریخ هزاره ها / / نویسنده حسین علی یزدانی. Afghanistan Centre at Kabul University. 2006.
^ تاریخ ادبیات دری از دوره های باستانی تا پایان قرن چهارم هجری / عبدالقیوم قویم. University of Arizona Libraries. 2012.
^ سیری در هزاره جات: تحلیل جامعه شناسی مذهبی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، و اخلاقی جامعه تشیع در افغانستان. University of Arizona Libraries. 2012.
^ «Farhadi, A. G. Ravan (1955). Le persan parlé en Afghanistan: Grammaire du kâboli accompagnée d'un recuil de quatrains populaires de la région de Kâbol. Paris»: 631–631. {{cite journal}}: بیرخستنەوەی journal پێویستی بە |journal= ھەیە (یارمەتی)
^ کاتب، فیض‌محمد (۱۹۱۳). سراج‌التواریخ. ۱، ۲ و ۳. کابل: مطبعه دارالسلطنته. دریافت‌شده در ۱۴ اوت ۲۰۲۱.

بەستەرە دەرەکییەکان

[1] BĀĞ III in Persian literature-IV. In Afghanistan [Bagh in Afghanistan]: Encyclopaedia Iranica / N.H. Dupree. University of Arizona Libraries. 1988.

[2] Minahan، James (2014). Ethnic groups of North, East, and Central Asia: an encyclopedia. Santa Barbara, California. ISBN 978-1-61069-018-8. OCLC 879947835.{{cite book}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: location missing publisher (بەستەر)

[3] Afghanistan: data andamp; statistics / U.S. Afghanistan Reconstruction Council. University of Arizona Libraries. 2005.

[4] «Afghan politician may court Iran's Syria militia». Emerald Expert Briefings. 2017-11-28. doi:10.1108/oxan-es226126. ISSN 2633-304X.

[5] پژوهشی در تاریخ هزاره ها / / نویسنده حسین علی یزدانی. Afghanistan Centre at Kabul University. 2006.

[6] تاریخ ادبیات دری از دوره های باستانی تا پایان قرن چهارم هجری / عبدالقیوم قویم. University of Arizona Libraries. 2012.

[7] سیری در هزاره جات: تحلیل جامعه شناسی مذهبی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، و اخلاقی جامعه تشیع در افغانستان. University of Arizona Libraries. 2012.

[8] «Farhadi, A. G. Ravan (1955). Le persan parlé en Afghanistan: Grammaire du kâboli accompagnée d'un recuil de quatrains populaires de la région de Kâbol. Paris»: 631–631. {{cite journal}}: بیرخستنەوەی journal پێویستی بە |journal= ھەیە (یارمەتی)

[9] کاتب، فیض‌محمد (۱۹۱۳). سراج‌التواریخ. ۱، ۲ و ۳. کابل: مطبعه دارالسلطنته. دریافت‌شده در ۱۴ اوت ۲۰۲۱.

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]

[٩]