ئایدیا
لە فەلسەفەدا، ئایدیا دوو مانای تا ڕادەیەک لێکجیاوازی ھەیە:[١]
لە سەدەکانی حەڤدەیەم و ھەژدەیەم بەم لاوە، ئایدیا بەو وێنەیە ئەوترێ کە کاتێ مرۆڤ بیر بکاتەوە لە زەینیدا درووست ئەبێ.[٢] بەڵام، لە فەلسەفەی ئەفلاتووندا، «ئایدیاکان» یان «فۆرمەکان» زەینی نین، بەڵکوو عەینی و نەگۆڕ و ناماددین کە زەین بە چەشنێ لیان تێ ئەگا و بۆ پۆلاندنی شتەکانی ناو ئەم دنیایە بە کاریان دێنێ؛ دنیایەک کە ئەفلاتوون پێی وایە گشت دیاردەکانی، لاسایییەکی زڕ و کز لەو ئایدیا و فۆرمانەن.[١]
ئەو باوەڕە میتافیزیکییە کە پێی وایە واقیع دروستکراوی زەینە یا بەتوندی بەستراوە بە ئایدیاکانەوە، ئایدیالیزم یا ئایدیاباوەڕیی پێ دەوترێ.
ئێتیمۆلۆژی دەستکاری
وشەی ئایدیا لە ἰδέα -ی یۆنانییەوە دێ کە بە مانای فۆرم و نوێنەکە و، ئەویش خۆی لە ڕیشەی ἰδεῖν (ئیدێین) بە مانای دیتنە.[٣]
لە فەلسەفەدا دەستکاری
ئەفلاتوون دەستکاری
ئەفلاتوون بەتێروتەسەلی باسی ئایدیاکان و پرۆسەی بیرکردنەوە دەکا. وشەی ئایدیا لە زمانە یۆنانییەکەی سەردەمی ئەفلاتووندا مانایەکی تا ڕادەیەک جیاوازی بووە لە چاو بەکارچوونی ئەمڕۆژەی. لە ھەندێ لە دیالۆگەکانی، وەک میوانی و کۆمار و تیمایۆسدا، ئەفلاتوون بەڵگە بۆ ئەوە دێنێتەوە کە بیسەلمێنێ مەڵبەندێکی جیاواز لە جیھانی ئێمە ھەیە کە مەڵبەندی ئایدیاکان یا فۆرمەکانە. بەپێچەوانەی شتەکانی جیھانی ئێمە کە کورتماوە و کەمخایەن و ئامادەی وەرگرتنی تایبەتمەندیگەلی ھاودژ و ناکۆکن، ئایدیاکان لەو مەڵبەندەدا نەگۆڕ و سەقامگرتوو و ھەروابمێنن. ئەفلاتوون دەڵێ زانایی و ناسیاریی ڕاستەقینە ھەر دەگەڕێتەوە بۆ ئەم ئایدیا نەگۆڕانە. ئەو زانایی و ناسیارییەی کە لە بابەت شتە ماددییەکانی ئەم جیھانەوە ھەمانە، ڕاستەقینە نییە و لە سنووری ڕا و بۆچوون تێناپەڕێ.
ئەفلاتوون لە بەرامبەر وشەی ئایدیاوە، وشەی فینۆمینۆن -ی بە کار دەبرد. بە لای ئەوەوە، فینۆمینۆنەکان ھەر ھەمان ھەبووەکانی جیھانی بەرھەستن کە بوونیان ناڕەسەن و تاپۆئاسا و بگۆڕ و تاکە و، ئەسڵی ئەوان، واتە ئایدیاکەیان، لە جیھانێکی دیکە جیا لە جیھانی بەرھەست و بە شێوەیەکی جێگرتوو و ھەتاھەتایی ھەڵکەوتووە. بۆ نموونە، دار نوێنەری ئایدیای دار لە جیھانی ئایدیاکاندایە، کەوایە، وێنەی دار لە زەینی ئێمە دەبێ بە نوێنەری نوێنەری ئایدیای دار.[٤]
جۆن لۆک دەستکاری
لۆک ئاوا ئایدیا دەناسێنێ: «ئەو زاراوەیە کە بە لای منەوە بەکەڵکترین و باشترینە بۆ نواندنی ھەر بابەتێک کە مرۆڤ کاتێ فکر دەکاتەوە لێی تێ دەگات. من خۆم کەڵکم لێ وەرگرتووە و بۆ درکاندنی ھەر مانایەک کە لە [وشەکانی] وێنا و تێگەیشتە و جۆر بکرێتە مەبەست و، ھەرچییەک کە زەین لە کاتی فکرکردنەوەدا بتوانێ بە کاری بگرێ، بە کارم ھێناوە. ناشتوانم خۆم دوور بگرم لە بەکارھێنانی پەیتاپەیتای.»[٥]
ئایدیا زگماکەکان و تەتەڵە سپییەکان دەستکاری
لۆک لە یەکەمین کەسانێ بوو کە ھێرشی ھێنا بۆ ئامۆژگاریی ناسراو بە ئایدیا زگماکەکان (innate ideas)، کە ڕاسیۆنالیستەکان باوەڕیان پێ بوو. ئاوەزباوەڕانێ وەک ئەفلاتوون و دێکارت لەسەر جۆرێکی تایبەت لە زانایی و ناسیاری جەختیان دەکرد کە لە سەرەتای لەدایکبووندا یا تەنانەت پێشتر لەویش، لە زەینی مرۆڤدا نەخشاوە. ئەوان دەیانوت ھەندێ لە ئایدیاکان ناتوانن لە ئەزموون بگیرێن. بەتایبەت ئەوانەی وا خۆگەوا و بەڵگەنەویستن، وەکوو ماتماتیک. ئایدیایەکیش کە لە «خوا» ھەمانە، ھەر خۆی لە زەینی ئێمەدا دایناوە. شوێکەوتووانی ئەفلاتوونیزمی نوێ لە سەردەمی لۆکدا لەسەر ئەو باوەڕە بوون کە یاسا سەرەتایییەکانی لۆژیک و پرەنسیپە بنەڕەتییەکانی ئەخلاق و ئاگاداری لە بوونی خوا دەبێ ئایدیاگەلێکی زگماک بن. بەڵام لۆک دەیوت زەینی ساوایان وەکوو تەتەڵەیەکی سپییە و ھیچی تیا نەنووسراوە. مرۆڤ کە لە دایک دەبێ زەینی بە ئایدیای زگماک پڕ نەبووەتەوە. ھەموو زاناییی مرۆڤ وردەوردە لە ڕێی ئەزموونەکانیەوە دروست دەبێ.[٦]
ئایدیای سادە و ئایدیای لێکدراو دەستکاری
لە ڕوانگەیەکی «لۆکی»یەوە، دوو جۆر ئایدیا ھەیە: سادە و لێکدراو. ئایدیا سادەکان خشتەکانی بینای ئایدیا لێکدراوەکانن و، «ئەگەرچی زەین لە وەرگرتنی ئایدیا سادەکاندا سڕ و ناچالاکە، بەڵام بۆ بیناکردنی ئایدیا لێکدراوەکان زۆر چالاک و نەسرەوتووە».[٧] بە باوەڕی لۆک، ئایدیای زگماک نییە و، زەینی ساوای تازەلەدایکبوو چۆڵ و بەتاڵە. بەڵام، ئەندامە ھەستییەکانی خێرا زەینی بە ئایدیاگەلی سادەی ھەمەجۆرە، وەک زەردی و سپێتی و نەرمی و ڕەقی و گەرمی و ساردی و تاڵی و شیرینی، پڕ دەکەنەوە. ئەم ئایدیایانە سادەن، واتە دابەش ناکرێن بە سەر ئایدیاگەلی تردا؛ کەم تا زۆر لێکجیا و تاک و سەربەخۆن. سەرەتا، مناڵی ساوا، بە شێوەیەکی سڕ و خۆبەدەستەوەداو و خۆنەویست وەریان دەگرێ. بەڵام، دواتر کە لە بیرگەیدا تۆمار کران، زەین چالاک دەبێتەوە و ئایدیای تریان لێ دروست دەکا. لۆک دەڵێ کاری زەین ئاوەھایە: لەبەرگرتنەوە و ھەڵبژاردن و سەرلەنوێ پێکەوەنانی ئایدیا سادەکان و بیناکردنی ئایدیا لێکدراوەکان. بۆ نموونە، زەینی مرۆڤ لە کاتی لەدایکبووندا ئایدیای «فەرق یا جیاوازی»ی تیا نییە. کاتێ بۆ وێنە دایکی ئەوەڵ شیر و دوای ئەوە دەرمانێکی تاڵی پێ دەدا، ئایدیای «جیاوازی» لە ناو زەینیا شێوە دەگرێ.[٦]
دیڤید ھیووم دەستکاری
ھیووم دەیوت پێزانین و دەرکپێکردن لە مرۆڤەکاندا دوو جۆرە: بە یەکێکیانی دەوت ئەمپرێسیۆن (impression، شوێندانان، شوێنخستن، ئینتیباع) و، بە ئەوی تریان ئایدیا (وێناکردن، تەسەوور). مەبەستی ھیووم لە ئەمپرێسیۆنەکان دراوەگەلی ڕاستەوخۆی ھەست و ئەزموونە کە یەکەوڕاست شوێنی خۆیان لەسەر زەینی مرۆڤ دادەنێن. ئەمپرێسیۆنەکان زیندوون، وەکوو ئەو کاتەی چاوی خۆمان دەکەینەوە و دیمەنێ لە دیمەنەکانی سروشت دەبینین. لە بەرامبەردا، ئایدیا دووبارەبوونەوەی ھەمان پێزانین و دەرکپێکردنە دوای پچڕانی پەیوەندییە ھەستییە ڕاستەوخۆکە، لە ڕێگای خەیاڵ و بیرەوەرییەوە کە وەکوو جاری پێشوو زیندوو نییە و کەمھێزتر و بێوزەترە.[٨]
سەرچاوەکان دەستکاری
- ^ ئ ا Glossary of Philosophical Terms - Oxford University Press
- ^ Cambridge Dictionary of Philosophy
- ^ "پێناسەی idea". فەرھەنگی ئینگلیزیی ئۆکسفۆرد. بڵاوگەی زانکۆی ئۆکسفۆرد. 2014. ١٤ی تەممووزی ٢٠١٦ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ جەمادی, سیاوەش (1386). زەمینە و زەمانەی دیاردەناسی (بە فارسی). تاران: قەقنەس. p. 83.
- ^ Locke, John (1689).
An Essay Concerning Human Understanding. ویکیسەرچاوە. § What Idea stands for..
- ^ ئ ا Robinson, Dave; Mayblin, Bill. Introducing Empiricism. Translated by سیاح, علی. pp. 24–50.
- ^ Sheridan, Patricia (2010). Locke: A Guide for the Perplexed. A&C Black. ISBN 978-0-8264-8983-8.
- ^ Hume, David, "Enquiry Concerning Human Undlerstanding", Open Couvrt, 1488, Section II, 63-66. P
| کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە ئایدیا تێدایە. |