ڕێنێ دێکارت
ڕێنێ دێکارت (بە فەرەنسی ʁəne dekaʁt)[١](لەدایکبوون ١٥٩٦- کۆچی‌دوایی ١٦٥٠)[٢][٣][٤]:58 فەیلەسووف، بیرکار و شارەزای فیزیک و نووسەری خەڵکی فەڕەنسا بوو کە زۆرتری تەمەنی لە وڵاتە یەکگرتووکانی نێزرلاند (ھۆڵەندا) بەسەربرد[٥]. نازناوی «باوکی فەلسەفەی نوێی» پێ‌درا و زۆرینەی گەشەی فەلسەفەی ڕۆژئاوایی کە لە ڕۆژگاری ئەمڕۆشدا دەیبینین، درێژەی نووسراوەکان و بیرەوەریەکانی ئەوە. بە تایبەت کتێبی «ڕامانگەلێک لە فەلسەفەی ئەولادا» ئێستاکەش وەک بەشی سەرەکی خوێندن لە زانکۆکانی فەلسەفە بەکاردێت. کاریگەریی دێکارت لەسەر بیرکاری و ماتماتیک بە ڕوونی دیارە؛ سیستەمی پۆتانەکانی دێکارت (بە ئینگلیزی: Cartesian coordinate system - بە فارسی: سیستم مختصات دکارتی) ڕێگە دەدات شێوە ھەندەسییەکان لەسەر ھاوکێشە جەبرییەکان بەیان بکرێن. دێکارت وەک باوکی ئەندازەی شیکارانە ناسراوە. ھەروا دێکارت بە یەکێک لە ئەندامانی شۆڕشی زانستیی دەزانن.
 | |
| لەدایکبوون | ٣١ی ئازاری ١٥٨٦ فەڕەنسا |
| مەرگ | ١١ی شوباتی ١٦٥٠ |
| نیشتەجێی | ھۆڵەند |
| نەتەوە | فەڕەنسی |
| پیشە | شارەزای فیزیک، ماتماتیکەوان، فەیلەسووف |
لە زۆربەی بابەتەکاندا، ڕوانگەی دێکارت جیاوازبوو لە پێشینیانی خۆی. لە «ئارەزووی ڕۆح» لە نووسراوەیەکی نوێی پێشوو، ئەوەی ئەمڕۆ بە ناوی ھەست و سۆز دەیناسین، ئەوندە بەرز ڕوانیویەتی کە خۆی لە سەربابەتی دا دەڵی: «وەک ئەوەی پێش ئەمە کەسی دیکە ھیچی لەسەر نەوتووە». زۆرێک لە بەشەکانی فەلسەفەی دێکارت کەڵکی لە سیستەمی فەلسەفی ئەرەستوو وەرگرتووە و بە شێوەیەک، زیندوو کردنەوەی ستۆیسیزمی سەدەی ١٦ی زایینی و فەیلەسووفانی وەک سەنت ئاگۆستین بووە. لە فەلسەفەی سرووشتییدا لەگەل خوێندنگاکانی ئەو سەردەم لەسەر دوو خاڵی گەورە جیاوازی ھەبوو: یەکەم دژ بە شیکردنوەی ماتێریاڵ بوو بە مادە و شێوە، دووھەم: دژی ھەرجۆرە داخوازییەکی کۆتایی بوو؛ چ ئیلاھی چ سرووشتی. لە ئایینناسیدا لەسەر تاک‌بوونی دەسەڵاتداری خودا بۆ کردەوەی خولقاندن سوور بوو.
کارەکاندەستکاری
دێکارت دەورێکی زۆری بوو لە باوکردنی فەلسەفەی عەقڵانییەت لە سەدەی ١٧دا. دواتر بارووچ سپینۆزا و گاتفرید لایبنیز پشتیوانییان لێکرد. و بە توندی لە لایەن پشتیوانانی فەلسەفەی ئەزموون ڕەخنەیان لێگیرا. ئەم سێ کەساییەتیە ھەروا کە لە فەلسەفەدا خاوەن ڕوانگە بوون لە ماتماتیکدا پێش دەڕۆشتن و دێکارت لەگەڵ لایبنیز ھاوکاری یەکیان دەکرد لە زانستی بیرکاریدا. دێکارت وەک داھێنەری سیستەمی پۆتانەکانی دێکارت، ئەندازەی شیکارانە داھێنا و ڕێگەی کردەوە لە نێوان ئەندازە و جەبردا.
نوسراوە دیارەکاندەستکاری
- وتارێک لەسەر شێواز ناوی تەواوی کتێبەکە: وتارێک دەربارەی شێوازی ئەنجامدانی ھەڵسەنگاندن و گەڕان بەدوای ڕاستی لە زانستدا (ناونیشانە فەڕەنسیەکەی: Discours de la Méthode Pour bien conduire sa raison, et chercher la vérité dans les sciences).
وتە زۆر بەناوبانگەکەی دێکارت ئەمە بوو: «من بیر دەکەمەوە، کەواتە ھەم» (فەڕەنسی: Je pense, donc je suis - ئینگلیزی: I think, therefore I am; or I am thinking, therefore I exist).[٦]
سەرچاوەکاندەستکاری
- ^ Wells, John (3 April 2008). Longman Pronunciation Dictionary (3rd ed.). Pearson Longman. ISBN 978-1-4058-8118-0.
- ^ "Descartes". Collins English Dictionary. HarperCollins.
- ^ "Descartes, René" (US English). Lexico. Oxford University Press. 2020.
- ^ Colie, Rosalie L. (1957). Light and Enlightenment. Cambridge University Press. p. 58.
- ^ Nadler, Steven. 2015. The Philosopher, the Priest, and the Painter: A Portrait of Descartes. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-16575-2.
- ^ This idea had already been proposed by Spanish philosopher Gómez Pereira a hundred years ago in the form: "I know that I know something, anyone who knows exists, then I exist" (nosco me aliquid noscere, & quidquid noscit, est, ergo ego sum).
- Pereira, Gómez. 1749 [1554]. "De Immortalitate Animae." Antoniana Margarita. p. 277.
- Santos López, Modesto. 1986. "Gómez Pereira, médico y filósofo medinense." In Historia de Medina del Campo y su Tierra, volumen I: Nacimiento y expansión, edited by E. L. Sanz.
 | ئەم ژیاننامە وتارە کۆلکەیەکە. دەتوانیت بە فراوانکردنی یارمەتیی ویکیپیدیا بدەیت. |