یەکەم جەنگی خاچھەڵگران

یەکەم جەنگی خاچھەڵگرانە (١٠٩٦–١٠٩٩) بە یەکەم جەنگی زنجیرە جەنگە خاچھەڵگرەکان دادەنرێت، کە لە دوای فەرمانی پاپا ئۆربانی دووەم بۆ وەرگرتنەوەی خاکی پیرۆز دەستیپێکردووە، لە کاتی ئەنجومەنی کلێرمۆنت لە ساڵی ١٠٩٥ی زایینی. ئەم ھەڵمەتە بووە ھۆی گرتنی نیقایا و ئەنتاکیا و ئورشەلیم و بەشێک لە ئەنادۆڵ و کەناری ڕۆژھەڵاتی دەریای ناوین و ئەو سوپایە موسڵمانانەی کە لەلایەن سەلجوقەکانی ڕۆما و ئەتابەگە تورکەکانیی شام و وڵاتی فاتیمییەوە نێردرابوون، ھەموویان دۆڕان. دوای ئەوەی بەشێکی زۆری خاکی ئیمپراتۆریەتیی بیزەنتی لە ئەنادۆڵ وردە وردە لەلایەن وڵاتە سەلجووقییەکاندا گیرا دوای شەڕی مێلازگێرد (١٠٧١ز)، پاپا ئۆربانی دووەم داوای ناردنی ھێزێکی سەربازی کرد بۆ یارمەتیدانی ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین و پێشنیاری گەمارۆدانی شارەکانی نیقایا و ئەنتاکیای کرد کە تازە گیرابوو.

یەکەم جەنگی خاچھەڵگران
بەشێک لە لە جەنگە خاچھەڵگرییەکان
وێنەیەکی پیتەری زاھید لە کاتی جەنگی خاچھەڵگری باودا
ڕێکەوت ١٥ی ئابی ١٠٩٦ – ١٢ی ئابی ١٠٩٩ شوێن شام و ئەنادۆڵ ئەنجام سەرکەوتنی خاچھەڵگران گۆڕانکارییە ناوچەیییەکان جەنگی خاخاچھەڵگرانە یارمەتی گرتنی نیقا دەدات، بەشێکی زۆری ڕۆژاوای ئەنادۆڵ دەگەڕێنێتەوە بۆ ئیمپراتۆریەتیی بیزەنتی خاچھەڵگران بە سەرکەوتوویی ئورشەلیم دەگرن و وڵاتانی خاچھەڵگران دادەمەزرێنن
ھێز
خاچھەڵگرەکان: بە ١٣٠ بۆ ١٦٠ ھەزار مەزەندە دەکرێت ٨٠ ھەزار بۆ ١٢٠ ھەزار پیادە ١٧ ھەزار بۆ ٣٠ ھەزار سوارچاک	نەزاندراو
زەرەر و زیانە گیانییەکان
مامناوەند بۆ بەرز (خەمڵاندنەکان جیاوازن)	بەرز
تێبینی: ئەم جەنگە لە ساڵی ١٠٩٦ تا ١٠٩٩ی خایاندووە، و بەیەکەم جەنگی خخاچھەڵگرەکان ناودەبردرێت

ئەم کەمپە لە وەڵامی داواکارییەک بۆ ھاوکاری سەربازی لەلایەن ئەلێکسیۆسی یەکەم ئیمپراتۆری بیزەنتینەوە کرا؛ بەڵام بەگوێرەی گێڕانەوەی گەواھیدەرەکان کە لە دوای ساڵی ١١٠٠ی زایینی نوسیویانە، پاپا لە وتارەکەیدا لە کلیرمۆنت، جەختی لەسەر ڕزگارکردنی خاکی پیرۆز کردووەتەوە، بە باوەڕبوون بە زیارەتکردنی شوێنە پیرۆزەکان بەستووەتەوە و خاکی خاچ ھەڵگرەکانی کردووە بە پیرۆزترین شوێن لە ساڵی ١٣٩٦ی ھەتاوی ڕوانگەی خاچ ھەڵگری وەک ئامانجی کۆتایی خۆی دانا. لەم شەڕەدا دوو ھێرشی گەورە بەرەو ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست کرا.

شەپۆلی یەکەم کە بە جەنگی خاچھەڵگری کۆمۆنەکان ناسرا، لە بەھاری ساڵی ١٠٩٦ و پێش ئەو ڕۆژە بەڵێندراوەی کە پاپا دانابوو ڕوویدا و لەلایەن کەسێکەوە بە ناوی پیتەری زاھید سەرکردایەتی دەکرا. پیتەر توانی حەماسەتێکی زۆری ئایینی لە نێو ژمارەیەکی زۆر لە خەڵکی نەخوێندەوار و خەڵکی گوندنشینی باو و نەخوێندەوار و ھەروەھا ئاغا ئاست نزمەکاندا دروست بکات و ھانیان بدات کە پەیوەندییان پێوە بکات. لە ڕاینلاند، لە باکووری ئەورووپا، شوێنکەوتووانی بەو جۆش و خرۆشەوە ھێرشیان کردە سەر جوولەکەکان کە بەھۆی وتاری پیتەرەوە دروستی کرد و لە ڕێگادا بۆ ئەنادۆڵیش لەگەڵ ھەنگاری و بیزەنتییەکان لەسەر پێداویستییەکان تێکھەڵچوون. لە کۆتاییدا سوپای پیتەر و خاچھەڵگرەکانی گەرووی بۆسفۆریان بەزاند و لە مانگی تشرینی دووەم بە شێوەیەکی خراپ لەلایەن تورکەکانی ئەنادۆڵەوە شکستیان ھێنا. ھێرشی دووەم کە بە شەڕی خاچھەڵگری شازادەکان ناسراوە، بە بەراورد لەگەڵ ھێرشی خەڵکی ئاسایی زۆر باشتر ڕێکخرابوو و لە کۆتایی ھاوینی ساڵی ١٠٩٦ی زایینی دەستی پێکرد.

ھۆکاری ناونانی ئەم ھێرشە ئەوە بوو کە ژمارەیەکی زۆر لە شازادە و ئاغاکانی خاچ ھەڵگریی ئەورووپی یاوەری ئەم سوپایە بوون. ئەم سوپایە کە لە چوار سوپای بچووکتر پێکھاتبوو، لە ناوەڕاستی مانگی کانوونی یەکەمی ١٠٩٦ تا نیسانی ١٠٩٧ لە پشت دیوارەکانی قوستەنتینییە کۆبوونەوە و گەرووی بۆسفۆریان بەزاند. ئەوان ھێرشیان کردە سەر ئەنادۆڵ و لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٠٩٧دا نیقایان گرت و ڕادەستی بیزەنتینییەکانیان کرد و پاشان لە دۆرلیۆم سوپای سەلجوقی ڕۆمانییەکانیان تێکشکاند. لە ساڵی ١٠٩٧دا توانیان ئەنتیکە داگیر بکەن و سوپای یاریدەدەری موسڵمانان کە لەلایەن ئەتابەکی مووسڵ و فەرمانڕەواکانی دیمەشق و حەلەبەوە ڕەوانەکرابوون، لەناوببەن. لە کۆتاییدا خاچھەڵگران لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٠٩٩ گەیشتنە ئورشەلیم و لە کاتی ھێرشەکەدا کە لە ٧ی تەممووزی ١٠٩٩ ڕوویدا، شارەکەیان کۆنترۆڵکرد و بەرگریکارانیان کۆمەڵکوژ کرد. ھەوڵە بچووکەکەی وڵاتی فاتیمییەکان بۆ کۆنترۆڵکردنەوەی ئورشەلیم لەلایەن خاچھەڵگرەکانەوە لە شەڕی ئەشقەلۆن بەرپەرچدرایەوە. ھاوکات لەگەڵ فەتحەکانیان وڵاتی لاتینی و خاچھەڵگریان دامەزراند وەک شانشینی ئورشەلیم، کونتشی تەرابلوس، میرنشینی ئەنتیکە و کونتی ئیدێسا، ئەمەش بووە ھۆی تاریکبوونی پەیوەندییەکانیان لەگەڵ ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین. دوای گرتنی ئورشەلیم، زۆربەی خاچھەڵگران گەڕانەوە ماڵەوە، بەمەش شانشینی خاچھەڵگران لە کاتی جەنگی خاچھەڵگری دووەم و سێیەمدا لەبەردەم موسڵمانەکاندا لاواز بوو.

زەمینەی مێژوویی

نەخشەی کەنارەکانی ئەورووپا و دەریای ناوەڕاست لە ساڵی ١٠٩٧ی زایینی لە سەروبەندی جەنگی خاچھەڵگری یەکەمدا.

لە سەدەی حەوتەم و ھەشتەمی زایینی، لەگەڵ سەرھەڵدانی ئیسلام و فراوانبوونی فەتحی موسڵمانان لە سووریا و میسر و باکووری ئەفریقا - کە بەشێکی گەورەی ئیمپراتۆریەتیی بیزەنتی بوو - ھەروەھا ھیسپانیا - کە لەژێر دەسەڵاتی شانشینی ڤیزیگۆت بوون، ململانێ کەوتە نێوان ناوچەکانی موسڵمانان و مەسیحییەکان؛ بەڵام لە سەدەکانی دواتردا و لەگەڵ لاوازی خەلافەتی ئیسلامی و دابەشبوونی خەلافەتی عەباسی سوننە و دەوڵەتی فاتیمی شیعی و سەرھەڵدانی دەوڵەتی بچووکی موسڵمان لە خاکی ئیسلامیدا، دەسەڵاتی موسڵمانان لە ھەندێک ناوچەی وەک ھیسپانیا و لەگەڵ دروستبوونی بزووتنەوەکانی وەک "ڕێکۆنکیستا (کۆنتڕۆڵکردنەوەی ئەندەلوس)" کەم دەبووەوە. لەگەڵ دەستپێکردنی بزووتنەوەی کۆنترۆڵکردنەوەی ئەندەلوس، بیرکردنەوە و ڕۆحی ڕزگارکردنی خاکە پیرۆزەکان، کە بە بڕوای مەسیحییەکان لەلایەن کڵێساوە تەرخانکراوە بۆ عیسای مەسیح، لەنێو جەنگاوەرانی مەسیحیدا ئەم بزووتنەوەیە دەرکەوت.

ھەرچەندە کڵێسا لەو سەردەمەدا وەک کاردانەوەیەکی دروست و گونجاو لە دژی کافرەکان (بەتایبەت موسڵمانان) پشتیوانی شەڕی دەکرد، بەڵام گرنگییەکی زۆری پێ نەدەدرا. ھۆکارەکانی شەڕی خاچھەڵگران بەتایبەتی جەنگی خاچھەڵگری یەکەم لە نێو مێژوونووساندا بە شێوەیەکی بەرفراوان باس کراوە. لەکاتێکدا ڕەنگە جیاوازی لە نێوان مێژوونووساندا ھەبێت سەبارەت بە کوالێتی و چەندایەتی ئەم شەڕانە، بەڵام ئەوەی ڕوونە ئەوەیە کە جەنگی خاچھەڵگری یەکەم بەھۆی تێکەڵەیەک لە ھۆکارەکانەوە بووە کە کاریگەرییان لەسەر ئەورووپا و ڕۆژاوای ئاسیا ھەبووە. لە ئەورووپا ئورشەلیم وەک شاری پیرۆزی مەسیحییەکان بە تایبەتی وەک شوێنی تەوبەکردن گرنگ بوو. لەگەڵ دەستپێکی لاوازی خەلافەتی فاتمی و سەرھەڵدانی دەوڵەتی سەلجووقی، کۆنترۆڵی قودس کەوتە دەستی تورکە سەلجوقییەکان، کە سیاسەتی توندیان بەرامبەر بە حاجییە مەسیحییەکان بووە ھۆی ئەوەی کە گلەیی لە پاپا بکەن. ھەر لەم کاتەدا بوو کە شکستی ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین لە شەڕی مێلازگێرد لە دژی سەلجوکەکان و پێویستی ئەم ئیمپراتۆرییەتە بۆ پشتیوانی سەربازی ھاوتەریب بوو لەگەڵ زیادبوونی ئیرادەی چینی سەربازی ئەورووپای ڕۆژاوا بۆ قبوڵکردنی سەرکردایەتی پاپا.

بارودۆخی ئەورووپا

لە سەدەی یازدەھەمدا، بە پێشکەوتن و داھێنان لە بواری تەکنەلۆژیا و کشتوکاڵدا، ئەورووپا شاھیدی گەشەسەندنی بازرگانی و گەشەسەندنی ئابووری و زیادبوونی ژمارەی دانیشتووان بوو. ھەروەھا دوای گەشەی شارنشینی بەھۆی پێشکەوتنی چالاکییەکانی سەندیکا و بازرگانی، دوو جەمسەری بازرگانی و ئابووری ئەورووپای ڕۆژاوا (باکووری ئیتالیا و ناوچەی دەریای باڵتیک) سەریان ھەڵدا. کڵێسای کاتۆلیکی وەک شوێنێکی سەرەکی مایەوە کە کاریگەری لەسەر شارستانییەتی ڕۆژاوا ھەبوو، بەڵام سیستەمی کڵێسا لەم کاتەدا زۆر پێویستی بە چاکسازی ھەبوو. ھەروەھا پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان لە ئەورووپا لەسەر بنەمای سیستەمی لۆرد-سکرتێر و دەرەبەگایەتی پێکھێنران و ڕێکخران. لەسەر بنەمای پێکھاتەی سیاسی ئەورووپای فیۆداڵی لە سەدەی یازدەھەمدا، سوارچاک و ئاغاکان مافی بەکرێگرتن و وەرگرتنی زەوی و موڵکیان وەرگرتووە لە بەرامبەر پابەندبوونی سەربازی بە پلەی ئاغایەتیان.

ئەورووپای ڕۆژاوا دوای ھێرشی ڤایکینگەکان و ھەنگارییەکان و موسڵمانان لە سەدەی نۆ و ١٠ی زایینی و ھەروەھا لەگەڵ ڕووخانی ئیمپراتۆرییەتی کارۆلینجی، لە زۆر ڕووەوە بوو بە شوێنی سەربازی و چەندین قەڵا لە سەرانسەری ئەورووپای ڕۆژاوا دروست کران، و شوڕشگێڕی چەکداری و مەشق و ڕاھێنانیان پێکرا، جەنگاوەرەکان بە گشتی ئامادە بوون. بەھۆی نەبوونی دەسەڵاتی ناوەندی و زۆری جەنگاوەر و شوڕشگێڕەکان، توندوتیژی بە شێوەی جۆراوجۆر لە ئەورووپای ڕۆژاوادا بە شێوەیەکی سەیر زیادی کرد. کڵێسا ھەوڵیدا توندوتیژی کەم بکاتەوە، بە پێشکەشکردنی چارەسەر: یەکەم: چارەسەری ئاشتی ئیلاھی بوو، کە ھەڕەشەی لەو کەسانە دەکرد کە بە سزای خودایی ھێرشیان دەکردە سەر ھاووڵاتیانی مەدەنی، دووەم: چارەسەر ئاگربەستی ئیلاھی بوو، لەو ماوەیەدا شەڕ لە ڕۆژانی یەکشەممە و ڕۆژانی پیرۆزدا قەدەغە کرا؛ بەڵام کڵێسا کۆنترۆڵی زۆری بەسەر سوارچاک و بارۆنەکاندا نەبوو. یەکەمین شوێنکەوتوان و پیاوانی ئایینی مەسیحی جەنگیان بە ھیچی تر نەدەزانی جگە لە کۆمەڵکوژی، بەڵام دوای گۆڕینی قستنتین کۆنستانتینی مەزن (٣٣٧–٣٠٦) بۆ مەسیحی لە ساڵی ٣١٢ی زایینی و بە فەرمیکردنی ئەم ئایینە، پێویست بوو مەسیحییەک بەرژەوەندییەکان بپارێزێت لە ئایینەکەی و خاکەکەیدا.

لە سەدەی پێنجەمی زایینی ئابین ڕای گەیاند کە شەڕێک کە لایەنی ھێرشبەرانەی ھەبێت ناشەرعییە، بەڵام ئەگەر لەلایەن دەسەڵاتێکی شەرعی وەک قەشە یان پاشایەکەوە بۆ بەرگریکردن یان وەرگرتنەوەی زەوییە لەدەستچووەکان ئەنجام بدرێت، ڕێگەپێدراو و ڕەوایە؛ بەڵام لە سەرەتادا کڵێسای جەنگی وەک میکانیزمێکی بەرگری سەیر دەکرا و زۆربەیان لەژێر کاریگەری بزووتنەوەی ئاشتی ئیلاھیدا فەرمانی شەڕی پیرۆزیان دەرکرد. تا سەدەی ١١، ھێشتا بۆچوونی کڵێساکە سەبارەت بە بەشداری چالاکانە لە شەڕدا پەرەی پێنەدرابوو، چونکە کردەوەکانی کڵێسا بەس نەبوون بۆ ھاندانی ئاغاکان بۆ سوێندخواردن بە پەیماننامەکانی ئاشتی؛ بەڵام لەگەڵ ھاتنە سەرکاری گریگۆری حەوتەم (١٠٧٣–١٠٨٥) و سەرەتای چاکسازییە ئایینییەکانی، بیرۆکەی شەڕی پیرۆز قۆناغی بیردۆزی و وشەی تێپەڕاند و ھاتە ناو مەیدانی کردارەوە. سەرکردەکانی کڵێسا ھانی شوڕشگێڕان و جەنگاوەرانی مەسیحییان دەدا کە واز لە خەباتە بێھودەکانیان بھێنن و بچنە سنوورەکانی مەسیحییەت بۆ شەڕکردن لەگەڵ کافرەکان. پاداشتی ئەوان خاوەندارێتی خاکە داگیرکراوەکان و لێخۆشبوون لە گوناح و پاداشتی ئاسمانی بوو. ئەسکەندەری دووەم (١٠٦١–١٠٧٣) لە گوناھی ھەموو جەنگاوەرەکانی ساڵی ١٠٦٤ خۆش بوو، بەڵام گریگۆری حەوتەم لە گوناھی ئەو کەسانە خۆش بوو کە لە ڕێگای خاچدا گیانیان لەدەستدا. بەم شێوەیە کڵێسای ڕۆما سەرکردایەتی شەڕە پیرۆزەکانی گرتە ئەستۆ.

بارودۆخی بیزەنتین

نەخشەی ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین (٨٦٧–١٠٨١)

ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین کە لە چارەکی یەکەمی سەدەی ١١ (سەردەمی باسیلی دووەم) دا لە لووتکەی دەسەڵاتی سەربازی خۆیدا بوو، لە نیوەی کۆتایی ئەم سەدەیەدا ڕووبەڕووی کێشە بووەوە کە بووە ھۆی سنووردارکردنی سنوورەکانی ئەم ئیمپراتۆرییەتە بۆ یۆنان و بەشێک لە بالکان. ئەم گۆڕانکاریانە بەھۆی ھەڕەشەی گەلانی دراوسێ یان ھێزی نوێ لە بالکان و ئاسیای بچووک بووە. لە بالکان و باکووری ئیمپراتۆرییەتەکەدا، پێچنەگەکان فشاریان خستە سەر ئیمپراتۆرییەتەکە، لە سەرەتای ساڵی ١٠٤٩، ئیمپراتۆری بیزەنتین، کۆنستنتینی نۆیەم (ڕ. ١٠٤٢–١٠٥٥)، بڕیاریدا ١٥ ھەزار پێچنگ لە باکووری دەریای ڕەشەوە بێنێتە سنوورەکانی ڕۆژھەڵاتی ئیمپراتۆرییەتەکە؛ بەڵام دوای ماوەیەک پێچنەگەکان یاخیبوونیان لە دژی ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین دەستپێکرد. زۆری نەخایاند ئەم ھێزانە زەوییەکانی دەوروبەری ئەدریانۆپۆلیسیان تاڵان کرد و توانیان ھێزەکانی ناوچەکە تێکبشکێنن.

لەگەڵ سەرھەڵدانی ئیسلام و دەستپێکردنی فەتحەکانی موسڵمانان لە سەدەی حەوتەمی زایینیدا، ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین لە ھێرشە فراوانخوازییەکانی موسڵماناندا زەوییەکی زۆری لەدەستدا، بەڵام لەگەڵ شکستی موسڵمانان لە داگیرکردنی قوستەنتینییە، دواجار ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین توانی خاکە گرنگەکانی بپارێزێت، ئەوانیش یۆنان و ئاسیای بچووک بوو، ئاسیای بچووک بۆ دامەزراندنی کارمەند و دابینکردنی پێداویستییەکان بۆ پایتەختی ئیمپراتۆرییەت، قوستەنتینییە، زۆر گرنگ بوو. بە وەستانی شەپۆلی یەکەمی فەتحەکانی ئیسلامی، ھەروەھا پاشەکشەی خەلافەت لە جیھانی ئیسلامی و سەرھەڵدانی دەوڵەتی سەربەخۆ لە خاکی ئیسلامیدا، ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین توانی ناوچەکانی وەک کریت، سیلیسیا و باشووری ئیتالیا بخاتە سەر خاکەکەیەوە. لە سەدەی یازدەھەمدا بە کۆچ و جووڵەی کۆمەڵەیەکی نوێ لە تورکە موسڵمانە نوێیەکان بە ناوی تورکی سەلجوقی، جارێکی دیکە ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین کەوتە بەر ھەڕەشە.

دوای شکستی تورکە غەزنەوییەکان لە شەڕی داندانغان و گرتنی ئێران و عێراق و پێکھێنانی دەوڵەتی سەلجووقی بە سەرکردایەتی توغرێل بەی (١٠٣٧–١٠٦٣)، تورکە سەلجوقییەکان ھێرشەکانیان بۆ سەر مێزۆپۆتامیای سەرەوە، ئەرمینیا، شام دەستپێکرد لەڤانت و سەرکەوتوو بوون لە داگیرکردنی ئەم ناوچانە. لەگەڵ مردنی توغرێل و کەوتنە سەر تەختی ئالپ ئەرسەلان (١٠٦٣–١٠٧٢ز)، ھێرشەکانی تورکە سەلجوقییەکان بۆ سەر ئاسیای بچووک تا ساڵی ١٠٧٠ بەردەوام بوو، ھەروەھا خاکەکانی وەک ئێران، گورجستان و ئەرمینیا لکێنران بە ئیمپراتۆرییەتی سەلجوقییەکانەوە. ئەم دۆخە ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتینی ناچار کرد خۆی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی تورکە سەلجوقییەکانی ئاسیای بچووک ئامادە بکات. لە ساڵی ١٠٧١ ئیمپراتۆری بیزەنتین، ڕۆمانۆسی چوارەم دیۆجینێس (ڕ. ١٠٦٨–١٠٧١)، لە وەڵامی ھێرشەکانی تورکە سەلجوقییەکان لە ئاسیای بچووک، لەگەڵ ھێزەکانی بەرەو ڕۆژھەڵاتی ئاسیای بچووک بەڕێکەوتن بۆ ئەوەی ڕووبەڕوویان ببێتەوە. دواجار ئەم دوو سوپایە لە ٢٦ی ئابی ١٠٧١ لە نزیک شاری مۆلازگێرد لە ناوچەی ئیبەری یەکتریان بینی، ھێزەکانی ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین تووشی شکستێکی قورس بوون و ئیمپراتۆری بیزەنتین، ڕۆمانۆسی چوارەم، لەلایەن تورکە سەلجوقییەکانەوە تێکشکێنران. تورکە سەلجوقییەکان بە شکستپێھێنانی ھێزەکانی ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین لە شەڕی مێلازگێرد و جێھێشتنی خاکی ڕۆژھەڵاتی ئیمپراتۆرییەتەکە بە بێ بەرگری، بە خێرایی پێشڕەوییان کرد لە ئاسیای بچووک و شارەکانی وەک ئەنقەرە، قۆنیە و نیقایان گرت.

بارودۆخی ڕۆژھەڵات

دوای مردنی خەلیفەی دەسەڵاتدار بامروڵڵا فاتیمی (١٠٢١ز)، ئیتر مەسیحییەکان لەلایەن فاتمییەکانەوە گۆشەگیرییان لەسەر نەدەکرا و بازرگانانی بیزەنتین و ئیتاڵی دەھاتن و دەچوونە بەندەرەکانی میسر و ھەروەک حاجیانیش سوودمەندبوون لەو بارودۆخانە. لەم نێوەندەدا پێشڕەوی تورکە سەلجووقییەکان لە خاکی ڕۆژھەڵاتی موسڵمانان بووە ھۆی ترس لە حکوومەتی بیزەنتین و فاتیمی و پەیوەندییەکانی نێوان ئەم دوو حکوومەتەیان دۆستانە کرد.

بە سەرکەوتنی ئالپ ئەرسەلان لە شەڕی مۆلازگێرد، ١٩٩٩. ئەگەری ھاوپەیمانی نێوان فاتیمییەکان و بیزەنتین نەما و ئەرمینیا بە تەواوی لەلایەن تورکەکانەوە دەستی بەسەردا گیرا. دوای کۆچی دوایی ئالپ ئەرسەلان (١٠٧٢ز)، کوڕەکەی مەلیک شا لەسەر تەختی پاشایەتی بەرزبووەوە. ھەرچەندە مەلیک شا ھەرگیز ڕێپێوانی بۆ ئەنادۆڵ نەکرد، بەڵام ھۆزە تورکمانەکان بەردەوام ھێرشیان دەکردە سەر ئەو ناوچانە. سولەیمان بن قەتڵەمەش، ئامۆزای مەلیک شا، لەو ناوچانەدا سۆفیگەریی سپارد. سولەیمان بە پێچەوانەی سەرۆک عەشیرەتەکانی تری تورکیا وەک غازی-زانا کە تەنھا ھەوڵی دروستکردنی بنکەیەکی بۆ تاڵانکردنی ناوچەکانی دەوروبەری دەدا، بەمەبەستی ئەوەی حوکمڕانییەک بۆ خۆی پێکبھێنێت.

دوابەدوای ململانێکان و شەڕی ناوخۆی بیزەنتین بۆ دەستبەسەرداگرتنی پێگەی ئیمپراتۆرییەتەکە، ژمارەیەک شاری گرنگی بیزەنتین لەلایەن سولەیمانەوە گیران. دوای دامەزراندنی دەوڵەتی سەلجوقی ڕۆمانی لە ساڵی ١٠٧٧ی زایینی، گرنگترین شاری ئەنادۆڵ، نیقا، وەک پایتەختی سەلجوقی ڕۆمانی ھەڵبژێردرا. ھەرچەندە سلێمان (لە ساڵی ١٠٧٧ تا ١٠٨٦ زایینی حوکمڕانی کردووە) توانی کۆنترۆڵی زۆرێک لە ناوچەکانی ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین بەدەست بھێنێت، بەڵام حکوومەت و حوکمڕانییەکەی نەیانتوانی یەکگرتوویی و ڕێکوپێکی پێویست و سنووری دیاریکراو بەدەست بھێنن. ھەروەھا ئەو زانایە توانی بە گرتنی شارەکانی قەیسریا و ئاماسیا و سیڤاس ئیمپراتۆرییەتێک بۆ خۆی دابمەزرێنێت. لەم نێوەندەدا ژمارەیەکی زۆر لە شازادەکانی ئەرمەنستان لەگەڵ ڕەعییەتەکانیان کە نزیکەی نیوەی دانیشتووانی ئەرمینیایان پێکدەھێنا، کۆچیان کرد بۆ ناوچەکانی کاپادۆکیا و باشووری زنجیرەچیای تۆڕۆس و دوای دەستپێکردنی ھێرشی سەلجووقییەکان.

لە ساڵی ١٠٧١ بەھۆی یەکێک لە وەسیەتەکانی ئەلپ ئەرسلان بە ناوی «ئەتسەز بن ئۆغ»، توانرا دیمەشق داگیر بکرێت و دوای ماوەیەک توانرا تەواوی خاکی فەلەستین بگەیەنێتە سەر سنووری ئەشقەلۆن لەژێر فەرمانی خۆیدا. تا ساڵی ١٠٧٥ توانی ھەموو ناوچە ژێردەستەکانی دیمەشق و دەوروبەری زیاد بکات بۆ خاکەکەی. لە ساڵی ١٠٨٦دا سلێمان بن کاتلامیش کە سەرکەوتوو بووبوو لە داگیرکردنی ئەنتاکیا بڕیاریدا حەلەبیش داگیر بکات، بەڵام میری عەرەبی حەلەب داوای ھاوکاری لە تەتەش کرد و بە ھاوکاری ئەو توانی سوپای سولەیمان تێکبدات و سولەیمان لە جەنگەکەدا کوژرا.

ئەنجومەنی پیاچێنزا و ئەنجومەنی کلێرمۆنت

پاپا ئۆربانی دووەم لە ئەنجومەنی کلێرمۆنت.

ئیمپراتۆری بیزەنتین، ئەلێکسیۆسی یەکەم، کە نیگەران بوو لە پێشڕەوی سەلجووقییەکان بۆ ڕۆژاوا دوای شکست لە شەڕی مێلازگێرد، لە مانگی ئازاری ساڵی ١٠٩٥دا نێردراوێکی نارد بۆ ئەنجومەنی پیاچێنزا بۆ ئەوەی داوای یارمەتی لە پاپا ئۆربانی دووەم بکات لە دژی تورکەکان. ئۆربان بە ئەرێنی وەڵامی ئەم داواکارییەی دایەوە، لەوانەیە ھیوای خواستبێت ئەو لێکترازانەی کە چل ساڵ بوو لە نێوان کڵێسای ئۆرتۆدۆکسی ڕۆژھەڵات و کڵێسای کاتۆلیک ھەبووە نەھێڵێت و جارێکی دیکە یەکێتی ئایینی لە سەرانسەری ئەورووپادا جێگیر بکات. ئەلێکسیۆس و ئۆربان پێشتر لە ساڵی ١٠٨٩ی زایینیدا پەیوەندییەکی نزیکیان لەگەڵ یەکتردا ھەبووە و بە ئاشکرا باسی یەکگرتوویی کڵێسای مەسیحییان کردووە و ھەربۆیە لە ساڵانی پێش دەستپێکردنی جەنگی خاچھەڵگراندا نیشانە بەرچاوەکانی ھاوکاری لە نێوان قوستەنتینە و ڕۆما ھەبوون.

لە مانگی تەممووزی ساڵی ١٠٩٥ پاپا گەڕایەوە بۆ فەڕەنسای زێدی خۆی بۆ کۆکردنەوەی ھێز بۆ ئەو ھەڵمەتە. لووتکەی سەردانەکەی بۆ ئەنجومەنی کلێرمۆنت لە مانگی تشرینی دووەم بوو، کە تێیدا وتارێکی پڕ لە سۆزی پێشکەش بە ئامادەبووانێکی زۆری ئاغا و ڕۆحانییەکان کرد. پێنج وەشانی ئەم وتارە لەلایەن کەسانێکەوە نووسراوە کە ڕەنگە لە ئەنجومەنەکەدا ئامادە بووبن (بالدریک دێل، گویبێرت نوجیان، ڕۆبەرت دەروێش و فۆچیێری شارترس)، یان ئەو کەسانەی چوونەتە شەڕەوە (نووسەر گێستا فرانکۆرۆم) ھەروەھا وەشانی مێژوونووسانی دواتر (وەک ویلیامی مالمێسبێری)، ھەموو ئەم دەستنووسانە دوای فەتحکردنی ئورشەلیم نووسراون، بۆیە زۆر ئەستەمە بزانین بە وردی لە ئەنجومەنەکەدا چی گوتراوە و دوای جەنگی خاچھەڵگری یەکەم چی ڕوویداوە.

جەنگی خاچھەڵگران و زیارەت

پاپا ئۆربانی دووەم بە تەواوی فێرکارییەکانی ئایینی پشتگوێ نەخست. بەڵکو چەمکی شەڕی پیرۆز و دادپەروەری بە چەمکە پەسەندکراوەکانی تری ئایینی مەسیحی وەک خێرخوازی و زیارەت بۆ شوێنە پیرۆزەکان گرێدا. داھێنانەکەی ئۆربان ئەوە بوو کە لەبری ئەوەی ئاسیای بچووک بگرێتەوە، جەختی لەسەر ڕزگارکردنی خاکی پیرۆز کردەوە و ھەروەھا بەستنەوەی بە باوەڕی سەردانیکردن بۆ شوێنە پیرۆزەکان، بۆیە جەنگاوەر و سوارچاکەکان سوێندیان خوارد سەردانی گۆڕی پیرۆزی مەسیح بکەن بۆ ئەوەی لە گوناحەکانیان پاک ببنەوە. زەوی و ماڵی خاچھەڵگران وەک حاجیانی ئایینی لەژێر پاراستنی کڵێسا و پاپادا بوو تا گەڕانەوەیان.

سوێندخواردنی خاچھەڵگران بەزۆری لەگەڵ پەیمانی تری وەک ڕۆژووگرتن یان دوورکەوتنەوە لە ژن یان پابەندبوون بە ھەندێک کردەی ترەوە بوو، دواجاریش "خاچ"ێک لەسەر شانی کراسەکەیان دەدوری، کە دەری دەخست ئەو کەسە حاجییە. جیاوازی نێوان شەڕی پیرۆز و زیارەتی ئایینی ڕوون بوو و زۆرجار خاچھەڵگران خۆیان بە "حاجی" یان "خاچ ھەڵگر" ناودەبرد. بەو پێیەی جەنگی خاچھەڵگری لە بانگەوازی کڵێسادا وەک زیارەت و کردەوەیەکی خێرخوازی خودایی و ڕێگەیەک بۆ لێخۆشبوون لە گوناحە و بەدەستھێنانی لێخۆشبوونی خودا پێشکەش کرا، ئەوە تەنھا پیاو و جەنگاوەری بەھێز نەبوون کە پەیوەندییان پێوە کرد، بەڵکو ژن و پیاوی تەمەن ناوەڕاست وەک ژن و منداڵەکانیان حەزیان لە بەشداریکردن لەم بزووتنەوەیەدا بوو.

پاپا ئۆربان فەرمانی بە قەشە و بانگخوازانی کڵێسای ڕۆما کردبوو کە پەیمان لەگەڵ ئەو کەسانە نەبەستن کە توانای شەڕکردنیان نییە و خۆی ئەو پەیمانانەی ھەڵوەشاندەوە کە پێشتر کردبووی، بێبەشکردنی خەڵکی ئاسایی لەم زیارەتە تەنھا لەبەر بێتوانایی لە شەڕکردندا کارێکی قورس بوو، سەرەڕای ڕاگەیاندنی دژایەتی پاپا، زۆرێک لە کەسانی نەخۆش و ھەژار و لاواز و کەسانێک کە شیاوی شەڕکردن نەبوون، خاچیان لەبەر کرد و خۆیان بۆ سەفەرکردن ئامادە کرد. ھەروەھا پاپا قەدەغەی کرد کە دەروێش و پیاوانی ئایینی بەبێ مۆڵەتی تایبەت لە خانەقا و کڵێسا دەربچن، و وتی: ئەوانەی نەیانتوانی لە ناوەڕاستی شەڕدا بە شمشێرەوە دەرکەون، دەیانتوانی لە ماڵەوە لە ڕێگەی نوێژ و خودا پەرستییەوە ئەم نیعمەتە بەدەست بھێنن. بەتایبەت دەروێشەکان فەرمانیان پێکرا کە ئەرکی پەرستنی خۆیان جێبەجێ بکەن و بارگرانی لەسەر شانی ئەو کەسانە نەسەپێنن کە ناچارن شەڕ بکەن. جگە لەوەش پاپا لەبەرکردنی نیشانەی خاچ لەسەر جەستە بۆ ھەموو خەڵکی ئیسپانیا قەدەغە کرد، چونکە خەباتیان دژی ئیسلام لە وڵات و خاکەکانی خۆیاندا ئەنجام دەدرا.

پاڵنەری خاچھەڵگران

ساڵانێک مێژوونووسانی مۆدێرن وایان دەزانی کە «گەلی ناڕازی ئەورووپا» ھێزی سەرەکی شەڕە خاچھەڵگرەکان پێکدەھێنن. کەسانی وەک دووەم یان سێیەم منداڵی نێر لە ئاغاکان کە نەیانتوانیوە زەوی و نازناوەکانی باوک بە میرات بگرن، بە گوێرەی تۆماس مادێن، ئەم لێکدانەوە بەشێکی لە ھەڵسەنگاندنە جەماوەرناسییەکان سەریھەڵداوە. لە سەدەی ١٠دا ژمارەی دانیشتووانی ئەورووپا زیادی کرد و ئەمەش پێویستی بە زەوی زیاتر بوو، لێرەوە زۆرجار شەڕە خاچھەڵگرەکان وەک یەکەم شەڕە کۆلۆنیالیزم ئەورووپا وەسف دەکرا، جۆرێک لە ئیمپریالیزم سەرەتایی کە تەشەنەی بۆ موسڵمانان کردبوو، بە بۆچوونی ئەو مێژوونووسانە، کەسانێک کە ھیچیان لەدەستیان نەبوو بەڵام دەیانتوانی ھەموو شتێک بەدەست بھێنن، جلی خاچیان لەبەر دەکرد بۆ ئەوەی کارەکانیان پاک و ڕەوا بێت، خۆیان دەوڵەمەند بکەن بە غەنیمەتەکانی جەنگ و ماڵێک بۆ خۆیان لە زەوییەکی دوور دروست بکەن.

سروشتییە ئەو مێژوونووسانەی کە لە سەردەمی کۆلۆنیالیزمی ئەورووپیدا ژیاون یان گەواھیدەری ھەڵوەشاندنەوەی بوون، لەم گۆشەنیگایەوە سەیری شەڕە خاچھەڵگرەکان بکەن. جگە لەوەش بەپێی ڕوانگەی پۆزەتیڤیستەکان و بیرمەندانی دوای سەردەمی ڕووناکبیری سەبارەت بە ئایین، ئەگەری پابەندبوونی خەڵکی سەدەی ناوەڕاست بەو پەیمانە ئایینیانەی کە نووسراون و قسەیان پێدەکرا، زۆر لاواز بوو. ھەروەھا بە بڕوای بیرمەندەکانی ئەو سەردەمە، ئایین ھێزێکی بزوێنەری ناوەکی نەبوو، بەڵکو فێڵ و کردەوەیەکی چەواشەسازی بووە لەلایەن ئەو کەسانەی باسی قیامەتییان دەکرد و لە ھەمان کاتدا بیریان لە دەستکەوتێکی دونیایی دەکردەوە.

بە پێشکەوتنی نوێ لە بواری تەکنەلۆژیادا، کەسانی وەک جۆناسان ڕێیلی سمیس، مێژوونووسێکی ھاوچەرخ، توانیان زۆرێک لە بەڵگەنامەکانی پەیوەست بەو ژن و پیاوانەی کە بەشدارییان لە شەڕی خاچھەڵگراندا کردووە، شی بکەنەوە. بە گوتەی ڕێیلی سمیس و مادن، نزیکەی ١٥٠ ھەزار کەس لە سەرانسەری ئەورووپا وەڵامی بانگەوازی پاپا ئۆربانی دووەمیان داوەتەوە و خاچیان لەبەر کردووە. زۆرینەی ئەم دانیشتووانە خەڵکی ھەژار بوون و زۆرێکیان ژن و بەساڵاچوو (یان ھەردووکیان) بوون.

لە کاتی جەنگی خاچھەڵگری یەکەمدا نزیکەی ٤٠ ھەزار جەنگاوەر بەرەو ڕۆژھەڵات ڕێپێوانیان کرد، ھەرچەندە زۆرێکیان نەیانتوانی گەشتەکەیان تەواو بکەن. لەوانە کەمینەیەکی سنووردار سوارچاک بوون، بەڵام ھەر ئەم سوارچاک و بارۆنانە بوون کە ناوەکی سوپاکەیان پێکھێنا؛ بۆیە قبوڵکردنی ڕێککەوتنەکەیان بۆ شەڕکردن ڕۆڵی بنەڕەتی لە سەرکەوتنی شەڕەکەدا ھەبوو. ڕوونترین شت لە بەڵگەنامەکانی بەردەستدا ئەوەیە کە زۆربەی ئەو سوارچاکانە نە منداڵی پیاوی بێ میرات بوون و نە کەسانی ھەژار کە ھیچیان لەدەست نەدابوو، بەڵکو خاوەنی زەوی و زارەکانیان بوون و لەوانی دیکە موڵک و ماڵی زیاتریان ھەبوو. ئەم پیاوانە باش ئاگاداری مەترسییەکانی ئەو گەشتە دوو ھەزار میلە بوون کە لە پێشیانەوە بوو.

چەند کەسێکیان بە تەواوی ئاشنای تورک بوون، چونکە پێشتر وەک بەکرێگیراو لە ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین خزمەتیان کردووە. وەک تۆماس ئاسبریج نووسیویەتی، “ئێمە ناتوانین زیاتر لەوە بکەین کە ژمارەی ئەو ھەزاران کەسە بخەمڵێنین کە وەڵامی بانگەوازی جەنگی خاچھەڵگرانیان داوەتەوە، ھەروەھا بەو بەڵگانەی کە لە دوای خۆیان بەجێماوە، دەتوانین تێگەیشتنێکی سنووردار لە پاڵنەر و ئامانجەکەیان بەدەست بھێنین." نەوەی پێشووی زانایان باسیان لەوە کردووە کە پاڵنەری سەرەکی خاچھەڵگران بۆ شەڕی خاچھەڵگران تەماح و ھیوای دۆزینەوەی ژیانێکی باشتر بووە دوور لە برسێتی و شەڕ لە فەرەنسا، بەڵام ئەسبریج ئاماژە بەوە دەکات "ئەم وێنەیە بە قووڵی چەواشەکارییە". ئەو دەڵێت بەھۆی زۆری تێچووی قەدەغەکراوی گەشتکردن بۆ ناوچە دوورەکان لە ماڵەوە، و بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە زۆربەی خاچھەڵگران لە کۆتاییدا دوای تەواوکردنی زیارەتەکەیان لە قودس گەڕانەوە ماڵەوە، نەک ھەوڵی بەدەستھێنانی موڵک و ماڵ بدەن لە خاکی پیرۆزدا، بەدووری نازانرێت کە تەماح بووبێت ئیشی سەرەکییان.

دیاریکردنی پاڵنەرەکانی ھەزاران کەسی ھەژار کە ھیچ ڕۆڵێکیان لە مێژوودا نەبووە، یان تەنانەت ئەو سوارچاکە گرنگانەی کە چیرۆکەکانیان لەلایەن دەروێش و قەشە گێڕدراوەتەوە، زۆر قورسە، ئەگەر مەحاڵیش نەبێت. بەو پێیەی جیھانی ماتریالیستی سەدەکانی ناوەڕاست ڕەگ و ڕیشەی زۆر قووڵی لە جیھانی ڕۆحی کڵێسادا ھەبووە، ڕەنگە تەقوای کەسی گرنگترین ھۆکار بووبێت بۆ زۆرێک لە خاچھەڵگران. پاڵنەری ئاغاکان تا ڕادەیەک لە خەڵکی گوندەکان ڕوونترە، دیارە تەماح فاکتەری سەرەکی ئەوان نەبووە. ڕۆنیسمان (١٩٥١) پێی وایە تەنیا ئەندامانی گەنجی بنەماڵەکان، کە ھیچ ھیوا و ئاسۆیەکی گەشەکردن و پێشکەوتنیان لە زێدی خۆیاندا نەبووە، بۆ گەڕان بەدوای سامان و سەرگەرمی لە شوێنێکی دیکەدا دەچوونە جەنگی خاچھەڵگران؛ ھەروەھا ڕێیلی-سمیس (١٩٩٨) نیشانی داوە کە تەماح ھۆکاری گشتگیری نەبووە. جەنگی خاچھەڵگری لەلایەن ھەندێک لە ئاغا بەھێزەکانی فەرەنسا فەرماندەیی دەکرا کە ھەموو شتێکیان بەجێھێشت و تەنانەت ھەندێک خێزان پارەیان دەدا بۆ ئەوەی بەشداری جەنگی خاچھەڵگران بکەن.

جەنگی خاچھەڵگری گەل

وێنەیەک کە تێیدا شکستی جەنگی خاچھەڵگری خەڵکی ئاسایی نمایش دەکرێت.

نەخشەیەک لە ڕێگاکانی سەرکردە سەرەکییەکانی جەنگی خاچھەڵگری یەکەم

پاپا ئۆربان وادەی ١٥ی ئابی ساڵی ١٠٩٦ی زایینی دیاری کرد کە ھاوکات بوو لەگەڵ ڕۆژی بەرزبوونەوەی مریەم بۆ ئەوەی بەرەو یەکەمین جەنگی خاچھەڵگرانە بڕوات. ئامادەکردنی پێداویستییەکان بۆ ئەم سوپایە گەورەیە لە شارەکانی بیزەنتین لەگەڵ موڵک و ماڵی سوارچاکە مەسیحییەکان بە خێرایییەکی زۆرەوە بەردەوام بوو. جەنگی خاچھەڵگری یەکەم گەورەترین و گەورەترین ئۆپەراسیۆنی سەربازی بوو کە لە ئەورووپای ڕۆژاوا لە سەردەمی ئیمپراتۆریەتیی ڕۆمیەوە دەستی پێکرد و پێویستی بە پارەیەکی زۆر بوو بۆ دابینکردنی سەرچاوە و ھێزی مرۆیی، بە گوتەی تۆماس مادۆن زۆر کەس لەم بڕگەیە و سەریان سووڕما لە پلاندانان بۆ ئەم شەڕە پیرۆزە چونکە لە جیھانبینی سەدەی ناوەڕاستدا، ئەوە ڕاستودروستی و ئیمان بوو کە دەسەڵاتی دروست کرد. بە بڕوای زۆر کەس ئەم ھەوڵەی کڵێسا و ئاغاکان بۆ ئامادەکردنی پێداویستی و ئامادەکاری بۆ شەڕ پێویست نەبوو و پێچەوانەی باوەڕبوون بە خودا بوو. ئەم بۆچوونە لەلایەن پیتەر دەروێشەوە لەناو خەڵکدا بڵاوکرایەوە کە یەکێک بوو لە بانگخوازە خاچھەڵگرە بەناوبانگەکان.

ئەم بانگخوازە چەقۆکێشە بە کەرەکەیەوە شارێک بۆ شارێکی تر دەچوو و بە وتارە ئاگرین و سۆزدارەکانی خەڵکی سەرسام دەکرد. بانگەشەی پەترۆس ھەزاران کەسی بەرەو جەنگی خاچھەڵگران برد. توانی ژمارەیەکی زۆر لە خەڵک بە شێوەیەکی سەرەکی فەرەنسی لە پۆستە کۆمەڵایەتییە جیاوازەکان و تەنانەت ژمارەیەک ئاغا لەگەڵ خۆی بھێنێت. لە مانگی نیسانی ساڵی ١٠٩٦ فەرەنسا بەرەو شاری کۆلن بەجێدەھێڵێت بۆ ئەوەی ئەڵمانییەکان بانگھێشت بکات. ئەم وتاریانەی پەترۆس دەروێش گۆڕا بۆ جەنگی خاچھەڵگری. ھەرچەندە ئاغا و شوڕشگێڕەکان لە میزەر لەگەڵ پیتەردا بوون، بەڵام ئەم سوپایە ئەگەر بتوانرێت بەو شێوەیە ناوببرێت، بە شێوەیەکی سەرەکی لە تاکەکان پێکھاتبوو کە زۆر کەم ئامادەبوون بۆ گەشتێکی نادیار بۆ شوێنێکی نادیار.

بە واتایەکی تر زۆرینەی ڕەھای شوێنکەوتووانی تاڕادەیەک کەسانی ھەژار و ژن و منداڵ بوون کە بەشێکی زۆریان تەنیا سەرەتاییترین چەکی شەڕیان پێ بوو. زۆر پێش وادەی ڕۆشتنی فەرمی لە ١٥ی ئاب، پیتەر و شوێنکەوتووانی ئەورووپای ڕۆژاوایان بەجێھێشت و گەشتێکی دوور و درێژیان کرد بۆ ئەوەی چاویان بە دوژمنەکانی مەسیح بکەوێت. سوپای پیتەر تاکە سوپا نەبوو کە پێشتر ئەورووپای بەجێھێشت، پێش ئەو، ئاغایەکی فەرەنسی بە ناوی واڵتەر سانت ئۆڤێرن لەگەڵ سوپایەکی تری گەورە بەرەو خاکی پیرۆز بەڕێکەوتبوو، کە ئەویش دیسیپلینی پێویستی نەبوو و لە شوڕشگێڕی بچووک و کۆڵبەری بە تامەزرۆ پێکھاتبوو.

واڵتەر ڕازی بوو لە قوستەنتینە چاوەڕێی ھاتنی پیتەر و سوپاکەی بکات و لەوێوە ھێزە یەکگرتووەکانیان دەچنە ناو ئەنادۆڵەوە. ئیمپراتۆر ئەلێکسیۆس کە پێشبینی نەدەکرد بەم زووانە سوپایەکی لەو شێوەیە بگات، نەیتوانی حکوومەتەکەی لە کاتی خۆیدا ئامادە بکات بۆ دابینکردنی پێداویستی خۆراکی ئەم سوپایە. لەم ڕووداوەدا کە جۆناسان ڕیلی سمیس بە شەپۆلی یەکەمی جەنگە خاچھەڵگرەکان ناوی برد، کەم کەس توانای کڕینی خۆراک و پێداویستی ھەبوو، ئەمەش بووە ھۆی دزی و ئاژاوە و توندوتیژی لە وڵاتانی سەر ڕێگای خاچھەڵگران و چەندانی تر.

واڵتەر سانت ئۆڤێر لە ناوەڕاستی تەممووزی ساڵی ١٠٩٦ گەیشتە قوستەنتینییە، و پیتەری زاھید چەند ھەفتەیەک دواتر، لە یەکەمی ئابدا گەیشتە قوستەنتینییە. خەڵک لە گەڕەکی قوستەنتینییە کەمپیان دانا. ئەم سوپایە بۆ دابینکردن و ئامادەکردنی خواردن و ئەو شتانەی کە پێویستیان پێیەتی، شارەکەیان تاڵان کرد. لە ٦ی ئابدا سەربازانی عەوام ئەلناس قوستەنتینییەیان بەجێھێشت و گەرووی بۆسفۆریان بەزاند و دواجار چوونە ناو ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی تورکیا لە ئەنادۆڵ. لەم کاتەدا زیانە گەورەکەی ئەم جەستەیە کە پلانی بەزاندنی ئەنادۆڵی نەبوو، زیاتر دەرکەوت. پەیوەندی و ناکۆکی ناوچەیی و نەتەوەیی بووە ھۆی ئەوەی سوپای خاچھەڵگران بۆ دوو گرووپ دابەش ببێت، کە یەکێکیان ئەڵمانی و ژمارەیەک ئیتالیایی و ئەوی دیکەیان فەرەنسی بوون. لەبری ئەوەی پێشڕەوی بکەن بۆ ناو خاکی دوژمن، ھێرشیان کردە سەر خاکی تورک.

لەم نێوەندەدا خاچھەڵگرانی فەرەنسی سەرکردایەتی ھێرشێکی لەناکاویان کرد بۆ سەر جەرگەی نیکیا و بە چەندین جامەوە گەڕانەوە، ئەمەش زۆر بە ئیرەیی ئەڵمانییەکان بوو. ئەڵمانەکانیش بەخێرایی دەستیان کرد بە ھێرشکردن، بەڵام ڕووبەڕووی تورکەکان بوونەوە و لەلایەن ئەوانەوە تێکشکێنران و ھەموو سوپاکە گیران. ئەوانەی وازیان لە یەسووع ھێنا و موسڵمان بوون ڕەوانەی ڕۆژھەڵات کران و ئەوانی تریش کوژران. پاشان تورکەکان پەیامێکی درۆیان بۆ فەرەنسییەکان نارد، دیارە بۆ ئەڵمانییەکان، بۆ ئەوەی سامانی قەڵاکەیان ڕابگەیەنن کە بەدەستیان ھێناوە. فەرەنسییەکان کوێرانە بۆسەیان بۆ سەربازانی تورک دانا، ئەمەش بووە ھۆی ئەوەی کە ھەموو سوپاکەیان تێکشکێن. پیتەر زاھید کە چووە قوستەنتینییە، لەم کۆمەڵکوژییە ڕزگاری بوو.

کۆمەڵکوژیی ڕاینلاند

«جەنگی خاچھەڵگری خەڵکی ئاسایی» تاکە ھەنگاوی ھەڵەی ئەم بزووتنەوەیە نەبوو، ژمارەیەک خەڵک کە بەڕێکەوتن بۆ پەیوەندیکردن بە پیتەری زاھید لە ئەڵمانیا، لە ڕێگادا تەماحی سامانی جوولەکەکانی ناوچەکەیان دەکرد و لە ئامانجە سەرەتایییەکەیان لادا، ژمارەیەکی زۆر لە جوولەکەکان کە لەلایەن دەسەڵاتی پاشایەتی ئەڵمانیا و ئاغا ناوخۆیییەکانەوە پارێزراو بوون، لە شارە ئاوەدانەکان بەدرێژایی ڕووباری ڕاین دەژیان، ئەوان بوونە ئامانجێکی دەوڵەمەند بۆ ئەم خاچھەڵگرە تەماحکارانە، بەناوبانگترین سەرکردەی جەنگی خاچھەڵگری دژە جوولەکەکان، کونت ئیمیچۆ فێلنھایم (یان ئیمیچۆ لاینینگن) بوو، ئەو و شوێنکەوتووانی لە ڕێگای دیاریکراوی خاچھەڵگران لایان دا و بەرەو خاکەکانی خوارەوەی ڕاین ڕێپێوانیان کرد و بە درێژایی ڕێگاکە جوولەکەکانیان لە شارەکانی سپایەر، وۆرمز، ماینتس، تریر و کۆلن تاڵان و کۆمەڵکوژیان کرد.

ھەندێک لە قەشەکانی ناوچەکە ھەموو ھەوڵێکیان دا بۆ پاراستنی جوولەکەکان، بەڵام سەرەڕای ئەوەش زۆربەیان کوژران. تەنانەت لە ماینزیش پیاوەکانی ئیمیچۆ ھەڵیانکوتایە سەر کۆشکی قەشە کە جوولەکەکان لەوێدا پەنایان گرتبوو. ئەلبێرت ئاچنی باس لەوە دەکات کە خاچھەڵگرەکان تەنانەت ڕەحمیان بە ژن و منداڵە بچووکەکان لە ھەر تەمەن و ڕەگەزێکدا نەبووە و ئەمەش بووە ھۆی ئەوەی زۆرێک لە جوولەکەکان کەسوکار و منداڵەکانیان بکوژن و خۆیان بکوژن پێش ئەوەی بکەونە دەستی خاچھەڵگرەکان.

جەنگی خاچھەڵگری شازادەکان

لە ماوەی نێوان ساڵانی ١٠٩٥ بۆ ١٠٩٦، ئۆربان پەیامەکەی لە سەرانسەری فەرەنسا بڵاوکردەوە، پاڵنەرێکی بوو بۆ قەشەکان و دەسەڵاتدارەکانی بۆ بانگەوازکردن لە بوارەکانی دیکەی ژێر کاریگەرییان لە فەرەنسا و ئەڵمانیا و ئیتاڵیا. وردە وردە ئەوە ڕوون بووەوە کە وەڵامدانەوەی ئەم بانگەواز و وتارانە زۆر گەورەترە و لە چاوەڕوانییەکانی خودی پاپا زیاترە، کە بە ئەگەری دەزانی ئەلێکسیۆس بە تەنیا بمێنێتەوە.

پاپا ئۆربان لە سەردانەکەیدا بۆ فەرەنسا ھەوڵیدا ھەندێک گرووپی خەڵک وەک ژن و دەروێش و نەخۆش قەدەغە بکات کە بەشداری شەڕە خاچھەڵگرەکان بکەن، بەڵام ئەوە کارێکی مەحاڵ بوو. لە کۆتاییدا زۆربەی ئەوانەی پەیوەست بوون بەم بزووتنەوە سوارچاک نەبوون، بەڵکو گوندنشینانی ھەژار بوون کە شارەزایی شەڕکردنیان کەم بوو و بەرکەوتەی وروژاندنی ئایینی نوێ و تەقوای خۆیان بوون، کە بە ئاسانی لەلایەن کڵێسا و ئاغاکانی غەیرە ڕۆحانییەوە کۆنترۆڵی نەدەکرا. بەگشتی وتارەکان بە وەرگرتنی بەڵێننامەیەک لە ھەریەک لە خۆبەخشەکان بۆ تەواوکردنی زیارەت بۆ کڵێسای گۆڕی پیرۆز لە ئۆرشەلیم کۆتایی پێدەھات و خاچی سوور لەسەر جلەکانیان دەدوری وەک نیشانەی ئەم بەڵێنە.

زۆر زەحمەتە ژمارەی ئەو ھەموو خاچھەڵگرانە بخەمڵێنین؛ ژمارەی جۆراوجۆر لەلایەن شایەتحاڵەکانەوە دەدرێت، خەمڵاندنی جۆراوجۆریش لەلایەن مێژوونووسانی مۆدێرنەوە دەدرێت. مێژوونووسی سەربازی شەڕە خاچھەڵگرەکان، دەیڤید نیکۆڵ، پێشنیاری کردووە کە لەشکرەکان لە ٣٠ ھەزار-٣٥ ھەزار خاچھەڵگر پێکھاتوون، لەنێویاندا ٥ ھەزار سوارە. ڕیمۆند فەرماندەیی گەورەترین گرووپی دەکرد کە نزیکەی ٨٥٠٠ پیادە و ١٢٠٠ سوارە پێکھاتبوون. سوپای شازادە و ئاغاکان، وەک سوپای خەڵکی ئاسایی، سەرکردەی وەک پاشاکانی ئەورووپا نەبوو. کۆی ژمارەی ئەم دوو سوپای خاچھەڵگرانە بە ٦٠ ھەزار کەس مەزەندە دەکرێت. ئەو ئاغا و شازادانەی کە وەڵامی بانگھێشتی پاپایان دایەوە، بە پێچەوانەی ھەژاران و خەڵکی ئاسایی، بۆ دەستپێکردنی بزووتنەوەکە تا ئەو ڕێکەوتەی کە پاپا دای نابوو، واتە پازدەی ئابی ١٠٩٦، دوودڵ بوون بۆ ئەوەی لەو نێوەندەدا بتوانن لە ماوەی درێژخایەنی غیابی خۆیاندا دۆخی موڵکەکە و بەڕێوەبردنیان دیاری بکەن.

گفتوگۆی مێژوویی سەبارەت بە ھۆکار و بارودۆخی جەنگە خاچھەڵگرەکان

ویلیام سووری مێژوونووسینەکەی بە ڕووخانی قودس لە سەردەمی عومەر کوڕی خەتتاب، خەلیفەی دووەمی موسڵمانان دەستپێکرد. ھەرچەندە داگیرکردنی سووریا لەلایەن موسڵمانانەوە چوار سەدە پێش دەستپێکردنی جەنگی خاچھەڵگری یەکەم ڕوویدا، بەڵام سەرەکیترین جەنگی خاچھەڵگرانە ھۆکاری دەستپێکردنی شەڕەکە داگیرکردنی ئەنادۆڵ بوو لەلایەن بیزەنتییەوە، بەڵام لەلایەن سەلجووقییەکانەوە لە نێوان ساڵانی ١٠٧٠ بۆ ١٠٨٠ی زایینی دادەنرێت.

دوابەدوای شکستی مێلازگێرد لە ساڵی ١٠٧١، موسڵمانان نیوەی خاکەکانی ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتینیان داگیرکرد، و توانیان ژمارەیەک لە گرنگترین شاری ستراتیژی و ئایینی وەک نیقا و ئەنتیکیا بگرن تا تەنھا دە ساڵ پێش ئەنجومەنی پیاچێنزا. ئەمانە گێڕانەوەی توندوتیژانەن سەبارەت بەو دڕندەییانەی داگیرکەران لە دژی خەڵکی ئەنادۆڵ ئەنجامیاندا، لەلایەن مێژوونووسانی ڕۆژھەڵاتی و مەسیحی وەک جۆن سکیلیتز، مایکل ئاپلیتا، ماتیۆ ئێدسا، مایکل سووری و ئەوانی دیکە، بە پاڵنەرێکی سەرەکی بۆ کەمکردنەوەی ئازارەکان و ئەو ئازارانەی کە ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین تووشی بووە. نووسراون.

جگە لەوەش لە سەرەتای سەدەی ١١ی زایینیدا پەیوەندی نێوان موسڵمانان و مەسیحییەکان لە سووریا تێکچوو؛ بۆ نموونە لە ساڵی ١٠٠٩ی زایینی، کڵێسای گۆڕی پیرۆز لەلایەن خەلیفەی فاتیمی حاکم بامیروڵا وێران کرا و ڕەنگە پاپا سێرجیۆسی چوارەم داوای دامەزراندنی ئۆردوگای سەربازی لە خاکی پیرۆزدا کردبێت، و تەنانەت کەمێک دواتر، لە… ناوەڕاستی زیارەتی گەورەی ئەڵمانییەکان لە ساڵانی ١٠٦٤–١٠٦٥ی زایینی بەرەو خاکی پیرۆز، گۆشەگیری زۆر بەسەر زیارەتکاران کرا، بۆیە داگیرکردنی قودس و کڵێسای پیرۆز وەک پاڵنەرێکی سەرەکی خاچھەڵگران گرنگترە لە یارمەتیدانی ھێزەکانی بیزەنتین بۆ شەڕکردن دژی سەلجووقییەکان، لەلایەن مێژوونووسانی ئەو سەردەمەوە.

ئەم دۆخە بووە ھۆی مشتومڕێکی بەرفراوان لە مێژوونووسی مۆدێرن لە ھۆکار و پاڵنەرە زۆرەکانی جەنگی خاچھەڵگری. بۆ نموونە، تیۆرێکی کارل ئێردمان (١٩٣٥) کە بە تێزی ئێردمان ناسراوە، جەنگی خاچھەڵگری یەکەم بە چاکسازییەکانی گریگۆرییەوە دەبەستێتەوە- چاکسازییەکان کە لەلایەن پاپا گریگۆری حەوتەمەوە لە ماوەی ساڵانی ١٠٥٠–١٠٨٠ی زایینیدا دامەزراون. ئەم چاکسازیانە کڵێسای ڕۆژاوایان دامەزراند کە لە ماوەی سەدەی ١٠دا زۆر لاواز بووبوو، وەک ھێزێکی ئیلھامبەخش و ھەماھەنگی بۆ شەڕە خاچھەڵگرەکان. ئێردمان لە تیۆری خۆیدا پێشنیاری ئەوە دەکات کە یەکگرتنی کڵێسای بەھێزی ڕۆژاوا لەگەڵ ئیمپراتۆرییەتی لاوازی بیزەنتین ڕێگەی بە گواستنەوەی دەسەڵات لە ڕۆژاواوە بۆ ڕۆژھەڵات داوە- لەگەڵ داگیرکردنی قودس وەک ئامانجێکی لاوەکی؛ بەڵام دەبێت پاڵنەر و ھۆکارەکانی یەکەمین جەنگە خاچھەڵگرەکان لە ھەردوو وڵاتی ڕۆژھەڵات و ڕۆژاوا بکۆڵرێتەوە و کاریگەری ڕێژەیی ئەم جۆرە ھۆکارانە تا ئێستاش لەنێو مێژوونووسانی سەدەی بیستەمدا مشتومڕی لەسەرە.

لە ماوەی سەدەی بیستەمدا ستیڤ ڕونێسمان توانی تێڕوانینی گشتی بۆ خاچھەڵگران لە قاڵب بدات. ڕۆنیسمان بە بۆچوونی خۆی باس لەوە دەکات کە پاڵنەری ھێرشە دڕندەکانی جەنگی خاچھەڵگری بە شێوەیەکی سەرەکی تەماح و ئارەزووی بەدەستھێنانی سەروەت و سامان و جام و ھەروەھا ڕۆحی سەرگەردانی ئاغاکانی فەرەنسی بووە. لە درێژەدا دەڵێت جەنگی خاچھەڵگری تێکەڵەیەک بووە لە پاساوی خودایی بۆ شەڕ و نائارامی گشتی و تاقیکردنەوەی سەرگەرمی بووە، بە تایبەت لە نێو نۆرمانەکان و کوڕە گەنجەکانی ئاغا فەرەنسییەکان کە دەرفەتێکی دیکەی وەک ئەمجارەیان بۆ نەبووە؛ و ئەوەندە دەڕوات کە بڵێت ھیچ ھەڕەشەیەکی دەستبەجێ لەلایەن جیھانی ئیسلامییەوە نییە و دەڵێت «مەسیحییەکان لە فەلەستین بە دەگمەن کاتێکیان بەختەوەر وەک ناوەڕاستی سەدەی ١١ بینیبوو». ھاوشێوەی بۆچوونی ڕۆنیسمان، تۆماس ئاسبریج (٢٠٠٤) پێی وایە جەنگی خاچھەڵگری یەکەم ھەوڵێکی ستراتیژی بووە بۆ فراوانکردنی دەسەڵاتی کڵێسای ڕۆژاوا و یەکخستنەوەی کڵێساکانی ڕۆما و قوستەنتینییە.

بەپێی ئەم بۆچوونە، فەتحەکانی ئیسلامی لەم حاڵەتەدا گرنگییەکی کەمیان ھەبووە، بەو پێیەی ئیسلام و مەسیحییەت بۆ چەندین سەدە بە ئاشتیانە پێکەوە ژیاون. لە لایەکی دیکەوە، مێژوونووسانی نیوەی دووەمی سەدەی بیستەم، وەک سپرۆس ڤێریۆنیس (١٩٧١)، جەختیان لەسەر ھەڕەشەی سەربازیی بڵاوبوونەوەی ئیسلام و تاوان و ھێرشەکانی دژی مەسیحییەکان لە ئەنادۆڵ و شام کردووەتەوە؛ و موسا گیل (١٩٩٧) سەرەڕای بوونی سەرچاوەی جوولەکەکان لە میسر لەگەڵ ڕونێسمان ناکۆکە و بەو ئەنجامە دەگات کە لەشکرکێشی سەلجووقییەکان بۆ سەر ئەنادۆڵ و داگیرکردنی فەلەستین (١٠٧٣–١١٠٣ ز)، قۆناغێکی کۆمەڵکوژی و کاولکاری، کێشەی ئابووری و بێدانیشتووانی بەدوای خۆیدا ھێنابێت، بەڵام لە ڕاستیدا قسەکانی لەسەر بنەمای نووسینی نووسەرانی وەک مایکل سووری دامەزراون.