کۆماری ڤێنیز

کۆماری ڤێنیز کە بە کۆماری ئاسمانی ڤێنیز ناسرابوو (بە ئینگلیزی: Republic of Venice) حکوومەتێکی ئیتالیا بوو و ئەندامی کۆماری دەریایی بوو کە لە نێوان ساڵانی ٦٩٧ بۆ ١٧٩٦ بوونی ھەبووە و فەرمانڕەوایی باکووری ڕۆژھەڵاتی ئیتاڵیا (ناوچەی ڤێنیز) و بەشێک لە دوورگەکانی یۆنان و بەڵکانی دەکرد.

کۆماری ڤێنیز
دامەزران	١ی کانوونی دووەمی ٠٦٩٧
ناو بە زمانی فەرمی	Serenissima Repubblica di Venezia، Serenìsima Repùblega de Venèsia
زمانی فەرمی	Venetian، زمانی لاتینی
کیشوەر	ئەورووپا
وڵات	کۆماری ڤێنیز
پایتەخت	ڤێنیز، Eraclea، Malamocco
پۆتانی شوێن	٤٥°٣٤′٥٩″N ١٢°٤٠′٥٩″E
شێوەی بنەڕەتیی حکوومەت	کۆمار، ئۆلیگارشی
سەرۆکی حکوومەت	Doge of Venice
ئەنجومەنی یاسادانەر	Great Council of Venice، Senate of the Republic of Venice
دانیشتووان	١٬٥٠٠٬٠٠٠
دراو	Venetian lira
خاوەنی	Kazarma Fortress، Koules Fortress، Fortezza of Rethymno
لە دوای	ئیمپراتۆریەتیی نەمسا، First French rule in the Ionian Islands، ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی، Republic of Brescia، Republic of Bergamo
گۆڕدراوە لەلایەن	French occupation of the Republic of Venice، Provisional Municipality of Venice
جێگەی دەگرێتەوە	Q106394714، Q106395492
زمانەکان	زمانی لاتینی، Venetian
کۆتاییھاتن	١٢ی ئایاری ١٧٩٧
وەسفی ئاڵا	flag of the Republic of Venice
ئایینی فەرمی	کاسۆلیکی، مەسیحییەت
Patron saint	مەرقۆس
لە ویکیدراوە دەستکاریی زانیارییەکان بکە

شار-دەوڵەتی ڤێنیز شوێنێک بوو بۆ ئەو کەسانەی کە ناسراون بە گۆشەگیری لەلایەن دەوڵەتانی ناوەڕاستی ئەورووپاوە کە دوای ڕووخانی ئیمپراتۆرییەتی ڕۆمانی ھاتبوون. ئەم حکوومەتە لە سەرەتای پێکھێنانیدا یەکێک بوو لە حکوومەتە سەرکەوتووەکان لە بازرگانی خوێدا. لە ماوەی چەندین سەدەدا ئەم وڵاتە وەک ئیمپراتۆرییەتێکی دەریایی بوونی ھەبووە. سەرچاوەی سەرەکی داھاتی ئەم حکوومەتە بازرگانیکردن بوو لە دەریای ناوەڕاست، بەڵام جگە لە بازرگانیکردن لە ئەورووپا و باکووری ئەفریقا، بازرگانییان لە ئاسیاشدا دەکرد.

ھێزی دەریایی ئەم حکوومەتە لە جەنگە خاچپەرستەکاندا و بە تایبەتی لە جەنگی خاچپەرستی چوارەمدا ئامادەیی کاریگەرانەی ھەبوو. زۆربەی ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی کۆماری ڤێنیز لە کەنارەکانی دەریای ئەدریاتیک بوون. ئەم وڵاتە خاکی بازرگانانی دەوڵەمەند بوو کە بەشدارییەکی زۆریان لە گەشەکردنی ھونەر و تەلارسازی لەم وڵاتەدا کردووە. بازرگانانی ڤێنیز لە کاریگەرترین بازرگانەکانی ئەورووپا بوون. ھەروەھا ئەم وڵاتە زەوییەکی گەورەی گەشتیاری بوو، لەنێویاندا دەتوانرێت ناوی مارکۆ پۆلۆ بگیرێت.

دۆزینەوەی ڕێڕەوی دەریایی نوێ بۆ خاکی تازە دۆزراوی ئەمریکا و ڕێگای ڕۆژاوای زەریای ئەتڵەسی، ھێزی کۆماری ڤێنیسی زیاد کرد و وەک یەکێک لە زلھێزەکانی بواری دەریایی ناسرا. کۆماری ڤێنیز زۆربەی کاتەکانی لەگەڵ ھێزی دەریایی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی خەریکی ململانێ بوو.

دوابەدوای ھێرشی ھێزەکانی شانشینی نەمسا – ھەنگاریا و سوپای ناپلیۆن بۆناپارت بۆ سەر کۆماری ڤێنیز لە ساڵی ١٧٩٧، ئەم وڵاتە دوای ماوەی نزیکەی ١١٠٠ ساڵ داڕما و لە نێوان وڵاتانی فەرەنسا و نەمسا – ھەنگاریا دابەش بوو.

جەنگی خاچپەرستی چوارەم

نەخشەی کۆماری ڤێنیز لە ساڵی ١٠٠٠ی زایینی

دوای ڕووخانی ئیمپراتۆرییەتی ڕۆمانی ڕۆژاوا لەسەر دەستی ھۆزە کۆچبەرەکان لە سەدەی پێنجەمی زایینی، ڕزگاربووانی ئیمپراتۆرییەتی ڕۆمانی لە شاری ڕۆما ھەڵھاتن و ڕوویان لە باکوور کرد، و توانیان شارە گرنگەکانی وەک ڤێنیز و پیزا، بگرن، و شار-دەوڵەتێکی سەربەخۆ لە ئیمپراتۆرییەتی ڕۆمانی ڕۆژھەڵات دروست بکەن، کە جێگەی ڕۆمی ڕۆژاوای گرتبووەوە لە ناوچەکەدا. لە ھەنگاوی یەکەمدا ڤێنیز توانی بە ھاوکاری ئاغاکانی ڕۆمانی کۆمارێکی تایبەتی خۆی پێکبھێنێت، کە دوکێک سەرۆکایەتی دەکرد کە لەلایەن ئەنجومەنی گەورەی ڤێنیزەوە ھەڵدەبژێردرا و جۆری حکوومەتەکەی ئۆلیگارشییەکی ئاغا و بازرگانەکان بوو. بەھۆی ھەڵکەوتەی ناوچەیی و جوگرافیای - وەک دوورگەیەک لە لای دەریای ئەدریاتیک - لە ماوەی سەدەکانی سەرەتای سەدەکانی ناوەڕاستدا، ئەم کۆمارە تازە دامەزراوە توانی ببێتە ھێزێکی گەورەی دەریایی و بازرگانی لە باشووری ئەورووپا و بەربەستێک بێت لەبەردەم بەردەوامبوونی موسڵمان فەتحەکان لە باکووری دەریای ناوەڕاست.

لە ماوەی سەدەکانی ناوەڕاستدا ڤێنیز توانی سامانێکی زۆر بەدەستبھێنێت بە فراوانکردنی کاریگەری دەریایی و بازرگانییەکەی لە دەریای ناوەڕاستدا، کە فەزای نێوان موسڵمانان و ئەورووپییەکان بوو، بەڵام ئەم کۆمارە لە شەڕ و مامەڵەکردن لەگەڵ نۆرمانەکاندا کە بنکەکەیان لە باشووری ئیتاڵیا بوو، شکستی ھێنا. بەجۆرێک کە نەتوانێت لە بواری بازرگانیدا بێت. بۆ ئەوەی بگاتە ڕۆژاوای دەریای ناوەڕاست؛ بەڵام لەگەڵ دەستپێکردنی جەنگە خاچپەرستەکان لە ساڵی ١٠٩٦ی زایینی، ڤێنیز ھەر لە سەرەتاوە بەشدار بوو لەم ڕووداوە گەورەیەدا و ھێزی دەریایی ڤێنیز کاریگەری ھەبوو لە داگیرکردنی شارەکانی کەنار دەریای فەلەستین و سووریا لەلایەن خاچپەرستەکانەوە، ھەروەھا دوای جەنگی خاچپەرستی یەکەم، ڤێنیز ھەروەھا یارمەتی سەربازی و بازرگانی پێشکەش کرد. ئەم ڕێکارە بووە ھۆی ئەوەی ئەم کۆمارە زیارەتکاران و سەربازانی ئیمپراتۆرییەت بھێنێتە خاکی پیرۆز، جگە لە مەبەستی بازرگانی، لە کاتی گرێبەستێکدا لەگەڵ بیزەنتین لە سەردەمی ئیسحاقی دووەمدا؛ بەڵام لە ساڵی ١١٨٢دا و پاش کۆمەڵکوژی کاسۆلیکەکان کە لە ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین لەلایەن ئەندرۆنیکۆسی یەکەمەوە نیشتەجێ بوون و تاریکبوونی پەیوەندییەکانی ئیمپراتۆرییەتەکە لەگەڵ ئامێری پاپا، ڕێککەوتنی نێوان ڤێنیز و بیزەنتین بۆ گواستنەوەی زیارەتکاران و سەربازەکان ھەڵوەشایەوە. دوای ئەم ڕووداوانە بوو کە ئیمپراتۆری بیزەنتی بە ھاندانی دەوروبەری خۆی سەبارەت بە پەرەسەندنی دەسەڵاتی ڤێنیز لە دەریای ناوەڕاست، دەستی کرد بە زیندانیکردنی ھاووڵاتیان و ئەو ھێزانەی لە خاکەکەیدا جێگیر بوون، بۆ ئەوەی تووڕەیی ڤێنیز زیاتر وروژێنرێت. دوای ئەم ڕووداوانە شاری زادار کە بە لقێکی ڤێنیز دادەنرا، بە پشتیوانی پاپا و ئیمرێ پاشای ھەنگاریا لە کۆماری ڤێنیز یاخی بوو و خۆی وەک بەشێک لە شانشینی ھەنگاریا ڕاگەیاند.

دوکی کۆنی ڤێنیز، ئێنریکۆ داندۆلۆ کە ساڵانێکی زۆر باڵیۆزی ڤێنیز بوو لە قوستەنتینییە، لە ساڵی ١١٩٢ لە کۆماری ڤێنیزدا ھاتە سەر دەسەڵات؛ بەڵام دوای ماوەیەکی کەم و لە ساڵی ١١٩٣ نەیتوانی ئەو گرێبەستە بازرگانیانە نوێ بکاتەوە کە لە سەردەمی ئیسحاق و لە سەردەمی ئەلێکسیۆسی سێیەمدا واژوو کرابوون؛ بەم شێوەیە جارێکی تر ڕق و کینەی ڤێنیز بەرامبەر بە حکوومەتەکەی بێزاس ھەڵگیرسا؛ بۆیە ئامادەکارییەکی زۆری کردبوو بۆ شەڕکردن لەگەڵ حکوومەتی بیزەنتین، بەڵام لەگەڵ دەستپێکردنی جەنگی خاچپەرستی چوارەمدا، بوونی نوێنەرانی خاچپەرستان لە ڤێنیز بۆ ئەوەی ڕازی بن بە ھەنگاونان بەرەو میسر و خاکی پیرۆز، ھەوڵی شەڕکردن و شکستپێھێنانی بیزەنتین دواخست.

سەرچاوەکان

• بەشداربووانی ویکیپیدیا، «Republic of Venice»، ویکیپیدیای ئینگلیزی. سەردان لە ٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٣.