کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەتی خۆسەری نەخچیڤان
کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەتی خۆسەری نەخچیڤان (ئازەرباینجانی: Нахчыван Мухтар Совет Сосиалист Республикасы, بە ئەرمەنی: Նախիջևանի Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն، بە ڕووسی: Нахичеванская Автономная Советская Социалистическая Республика) کۆمارێکی خۆسەر بوو لەناو کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەتی ئازەربایجان، خۆی کۆمارێک بوو لەناو یەکێتیی سۆڤیەتدا. لە ١٦ی ئازاری ١٩٢١ پێکھێنراوە و لە ٩ی شوباتی ١٩٢٤دا بووە بەشێک لە کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەتی ئازەربایجان.
| کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەتی خۆسەری نەخچیڤان Нахчыван Мухтар Совет Сосиалист Республикасы (ئازەربایجانی) Нахичеванская Автономная Советская Социалистическая Республика (ڕووسی) | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| کۆماری خۆسەر کۆماری سۆشیالیستی سۆڤیەتی ئازەرباینجان | |||||||||
| ١٩٢١–١٩٩٠ | |||||||||
.svg) Flag
| |||||||||
 ناونیشانی کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەتی خۆسەری نەخچیڤان لە نێوان ئێران و کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەتی ئەرمەنستان | |||||||||
 ژێربەشە ھاوچەرخەکانی کۆماری خۆسەری نەخچیڤان | |||||||||
| ناوەند | نەخچیڤان | ||||||||
| ناوچە | |||||||||
| • شوێن | 39°12′N 45°24′E / 39.200°N 45.400°Eپۆتانەکان: 39°12′N 45°24′E / 39.200°N 45.400°E | ||||||||
| مێژوو | |||||||||
| جۆر | کۆمار | ||||||||
| سەردەمی مێژویی | سەدەی ٢٠ەم | ||||||||
• کۆماری سۆڤییەتی نەخچیڤان جێگیر کرا | حوزەیرانی ١٩٢٠ | ||||||||
| ١٦ی ئازار ١٩٢١ | |||||||||
| ١٣ی تشرینی یەکەمی ١٩٢١ | |||||||||
| ١٩٢٢–٣٦ | |||||||||
| ٩ی شوباتی ١٩٢٤ | |||||||||
• سەربەخۆیی ڕاگەیەندرا | کانوونی دووەمی ١٩٩٠ | ||||||||
| ١٩ی تشرینی دووەم ١٩٩٠ | |||||||||
| |||||||||
| ئەمڕۆ بەشێک لە | ئازەرباینجان | ||||||||
یەکەم ئاڵای کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەتی ئۆتۆنۆمی ناخیچێڤان لە ساڵی ١٩٣٧ ناسێندرا و ھەردوو دەقی ئازەربایجانی و ئەرمەنی لەخۆگرتبوو. لە چلەکانی سەدەی ڕابردوودا، کاتێک ئەلفوبێی لاتینی ئازەربایجانی بە سیریلیک دەگۆڕدرا، ئاڵای پێشوو بە ئاڵایەکی سۆڤیەت گۆڕدرا کە دەقی سیریلیکی ئازەربایجانی "Нахчыван МССР" بە ڕەنگی زێڕین و بارێکی شینێکی تۆخ بەدرێژایی فێس.[١]
ساڵی ١٩٩٠ بوو بە کۆماری خۆسەری نەخچیڤان لە چوارچێوەی کۆماری ئازەربایجان.
مێژوو
دەستکاریجەنگ و شۆڕش
دەستکاریلە ساڵانی کۆتایی جەنگی جیھانی یەکەمدا، ناخیچێڤان دیمەنی خوێنڕشتنی نێوان ئەرمەنییەکان و ئازەربایجانییەکان بوو، کە ھەردووکیان ئیدیعای ناوچەکەیان کرد. تا ساڵی ١٩١٤ ژمارەی دانیشتووانی ئەرمەنستان کەمێک کەمی کردبوو بۆ ٤٠٪ لەکاتێکدا ژمارەی ئازەرییەکان بۆ نزیکەی ٦٠٪ زیادی کردبوو.[٢] دوای شۆڕشی شوباتی ساڵی ١٩١٧، ناوچەکە خرایە ژێر دەسەڵاتی کۆمیتەی تایبەتی ترانسقاوقازی حکوومەتی کاتی ڕووسیا و دواتر کۆماری فیدراڵی دیموکراتی ترانسقەوقازی کە تەمەنی کورت بوو لە ساڵی ١٩١٨. کاتێک کۆماری فیدراڵی دیموکراتیی ترانسقاوقاز لە مانگی ئایاری ١٩١٨ ھەڵوەشایەوە، ناخیچێڤان، ناگۆرنۆ-قەرەباغ، زەنگێزور (ئەمڕۆ پارێزگای سیونیکی ئەرمەنی و بەشێک لە پارێزگای ڤایۆتس دزۆر)، و قەزاکس کێبڕکێیەکی قورسیان لە نێوان ویلایەتە تازە پێکھێنراوەکان و کورتخایەنەکانی کۆماری دیموکراتیی ئەرمینیا و کۆماری دیموکراتیی ئازەربایجاندا ھەبوو. لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩١٨دا ناوچەکە کەوتە ژێر داگیرکاریی عوسمانییەکان.[٣] عوسمانییەکان دەستیان کرد بە کۆمەڵکوژکردنی ١٠ ھەزار ئەرمەنی و ٤٥ گوندیان ڕووخاند بۆ سەر زەوی.[٤] بەپێی مەرجەکانی ئاگربەستی مودرۆس، عوسمانییەکان ڕێککەوتن لەسەر ئەوەی سەربازەکانیان لە ترانسقەفقاز دەربھێنن بۆ ئەوەی شوێنێک بۆ ئامادەبوونی سەربازیی داھاتووی بەریتانیا بکەنەوە.[٥]
لەژێر داگیرکاری بەریتانیادا، سێر ئۆلیڤەر واردرۆپ سەرۆکی کۆمیساری بەریتانیا لە باشووری قەفقاز، پێشنیارێکی سنووری پێشکەش کرد بۆ چارەسەرکردنی ئەو ململانێیە. بە گوتەی واردرۆپ، ئیدیعای ئەرمەنستان دژی ئازەربایجان نابێت لە سنوورە ئیدارییەکانی پارێزگای ئێریڤانی پێشوو تێپەڕێت (کە لەژێر دەسەڵاتی پێشووی ئیمپراتۆری ڕووسیادا ناخیچێڤانی گرتبووەوە)، لەکاتێکدا ئازەربایجان دەبوو تەنیا لە پارێزگاکانی باکوو و ئەلیزابێسپۆلدا سنووردار بکرێت. ئەم پێشنیازە لەلایەن ھەردوو ئەرمەنییەوە ڕەتکرایەوە (کە نەیانویست دەستبەرداری ئیدیعاکانیان بن بۆ قەزاخ و زەنگزور و قەرەباغ) و ئازەرییەکان (کە بە ناخیچێڤانەوە دەستبەرداربوون لە ئیدیعاکانیان بە قبوڵنەکراو بوو). لەگەڵ بەردەوامبوونی ناکۆکییەکانی نێوان ھەردوو وڵات، زۆری نەخایاند دەرکەوت کە ئاشتی ناسک لەژێر داگیرکاری بەریتانیادا بەردەوام نابێت.[٦]
لە کانوونی یەکەمی ١٩١٨ بە پشتیوانی حیزبی موساواتی ئازەربایجان، جەعفەرگولو خان ناخچیڤانسکی کۆماری ئاراسی لە نەخچیڤانی ئویەزدی پارێزگای پێشووی ئێریڤان ڕاگەیاند کە لەلایەن واردرۆپەوە بە ئەرمینیا ڕاسپێردرابوو.[٣] حکوومەتی ئەرمینیا دانی بە دەوڵەتی نوێدا نەنا و سەربازەکانی نارد بۆ ناوچەکە بۆ کۆنترۆڵکردنی. ھەر زوو ململانێکە سەریھەڵدا و بوو بە جەنگی توندوتیژی ئاراس.[٦] ڕۆژنامەنووسی بەریتانی سی.ئی. بێخۆفەر لە نیسانی ١٩٢٠دا باسی دۆخەکەی کرد:
ناتوانیت حیزبێکی ناسیۆنالیستی ھێمن ڕازی بکەیت کە دوو ڕەشپێست سپییەک ناکەن؛ لە ئەنجامدا، ھیچ ڕۆژێک بەبێ کەتەلۆگێک لە سکاڵاکانی ھەردوو لایەن، ئەرمەنییەکان و تارتارەکان (ئازەرییەکان)، لە ھێرشی بێ وروژاندن، کوشتن، سووتاندنی گوندەکان و ھاوشێوەکانیان تێنەپەڕی. بە تایبەتی دۆخەکە زنجیرەیەک خولی خراپ بوو.[٧]
بەڵام تا ناوەڕاستی مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩١٩ ئەرمینیا سەرکەوتوو بوو لە دامەزراندنی کۆنترۆڵی بەسەر ناخیچێڤان و ھەموو خاکی کۆماری خۆناساندندا. ڕووخانی کۆماری ئاراس بووە ھۆی داگیرکاریی سوپای ئاسایی ئازەربایجان و تا کۆتایی مانگی تەممووز، سەربازانی ئەرمەنستان ناچار بوون شاری ناخیچێڤان بەجێبھێڵن بۆ ئازەرییەکان.[٦] دیسانەوە توندوتیژی زیاتر سەریھەڵدا و نزیکەی دە ھەزار ئەرمەنی کوژران و چل و پێنج گوندی ئەرمەنی وێران بوون[٤] لەم نێوەندەدا، بە ھەستکردن بە بێھیوایی دۆخەکە و ناتوانن ھیچ کۆنتڕۆڵێک بەسەر ناوچەکەدا بپارێزن، بەریتانییەکان لە ناوەڕاستی ساڵی ١٩١٩دا بڕیاری کشانەوەیان لە ناوچەکەدا دا.[٨] ھێشتا شەڕ لە نێوان ئەرمەنییەکان و ئازەرییەکان بەردەوام بوو و دوای زنجیرەیەک شەڕ و پێکدادان کە لە سەرانسەری قەزای ناخیچێڤاندا ڕوویدا، ڕێککەوتنی ئاگربەست ئەنجامدرا. بەڵام ئاگربەستەکە تەنھا بۆ ماوەیەکی کورت بەردەوام بوو و تا سەرەتای ئازاری ١٩٢٠ شەڕی زیاتر ڕوویدا، بە پلەی یەکەم لە قەرەباخ لە نێوان ئەرمەنییەکانی قەرەباغ و سوپای ئاسایی ئازەربایجان. ئەمەش بووە ھۆی دروستبوونی ناکۆکی لە ناوچەکانی دیکە کە ژمارەی دانیشتووانیان تێکەڵاو بووە، لەنێویاندا ناخیچێڤان.
سۆڤیەتبوون
دەستکاریلە تەممووزی ١٩٢٠، سوپای سووری یازدەھەمی سۆڤیەت ھێرشی کردە سەر ناوچەکە و داگیری کرد و لە ٢٨ی تەممووزدا، کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەتی خۆسەری ناخیچەڤانی بە «پەیوەندی نزیک» لەگەڵ کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەتی ئازەربایجان ڕاگەیاند. لە مانگی تشرینی دووەمدا، لە لێواری دەستبەسەرداگرتنی ئەرمینیادا، بەلشەفییەکان بە مەبەستی ڕاکێشانی پشتیوانیی گشتی، بەڵێنیان دا کە ناخیچێڤان لەگەڵ قەرەباخ و زەنگێزور بۆ ئەرمینیا تەرخان بکەن. ئەمەش کاتێک ھاتە دی کە نەریمان ناریمانۆڤ، سەرکردەی ئازەربایجانی بەلشەفی بەیاننامەیەکی دەرکرد کە ئاھەنگی «سەرکەوتنی دەسەڵاتی سۆڤیەت لە ئەرمینیا» دەگێڕا، ڕای گەیاند کە دەبێت ھەردوو ناخیچێڤان و زەنگێزور خەڵات بکرێن بە گەلی ئەرمینیا وەک نیشانەیەک بۆ پشتیوانی گەلی ئازەربایجان لە شەڕی ئەرمینیا دژی کۆماری یەکەمی پێشووی ئەرمینیا[٩]
لە ئەمڕۆوە سنوورە کۆنەکانی نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان بە نەبوونی ڕاگەیەندراوە. قەرەباخی شاخاوی، زەنگێزور و نەخچیڤان وەک بەشێکی دانەبڕاو لە کۆماری سۆسیالیستی ئەرمینیا دانیان پێدانراوە.[١٠][١١]
ڤلادیمیر لێنین ھەرچەندە پێشوازی لەم کردەی «برایەتیی گەورەی سۆڤیەت» کرد کە «سنوورەکان لە نێو بنەماڵەی گەلانی سۆڤیەتدا ھیچ مانایەکیان نەبوو»، بەڵام لەگەڵ ئەو پێشنیازەدا نەبوو و لەبری ئەوە داوای کرد کە لە ڕیفراندۆمدا ڕاوێژ بە خەڵکی ناخیچێڤان بکرێت. بەپێی ژمارە فەرمییەکانی ئەم ڕیفراندۆمە کە لە سەرەتای ساڵی ١٩٢١ بەڕێوەچوو، ٩٠٪ی دانیشتووانی ناخیچێڤان دەیانویست «بە مافی کۆمارێکی ئۆتۆنۆم» بخرێنە ناو کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەتی ئازەربایجانەوە[١٠] بڕیاری کردنی ناخیچێڤان بە بەشێک لە… ئازەربایجانی مۆدێرن لە ١٦ی ئازاری ١٩٢١ لە پەیمانی مۆسکۆ لە نێوان ڕووسیای بەلشەفی و تورکیادا چیمەنتۆ کرا.[١٢] ھەروەھا لە ڕێکەوتنی نێوان ڕووسیای سۆڤیەت و تورکیادا داوای لکاندنی ئویزدی پێشووی شارور-دەرەلاجەز (کە زۆرینەیەکی تۆکمەی ئازەری ھەبوو) بە ناخیچەڤانەوە بوو، بەمەش ڕێگە بە تورکیا درا سنوورێک لەگەڵ ڕێکخراوی کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەتی ئازەربایجان ھاوبەش بکات. ئەم ڕێککەوتنە لە ٢٣ی تشرینی یەکەمدا، لە پەیمانی قەرسدا دووپاتکرایەوە. لە مادەی پێنجەمی پەیماننامەکەدا ئەمانەی خوارەوە ھاتووە:
حکوومەتی تورکیا و حکوومەتەکانی سۆڤیەت لە ئەرمینیا و ئازەربایجان لەسەر ئەوە کۆکن کە ھەرێمی نەخچیڤان لە چوارچێوەی ئەو سنوورانەی کە لە ھاوپێچی سێیەمی ئەم پەیماننامەیەدا دیاری کراوە، خاکێکی سەربەخۆ لەژێر پاراستنی ئازەربایجان پێکدەھێنێت.[١٣]
کەواتە، لە ١٦ی ئازاری ١٩٢١ کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەتی خۆسەری نەخچیڤان دامەزرا. لە ٩ی شوباتی ١٩٢٤ یەکێتیی سۆڤیەت بە فەرمی کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەتی خۆسەری نەخچیڤانی خستە ژێر دەسەڵاتی کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەتی ئازەربایجان. دەستوورەکەی لە ١٨ی نیسانی ١٩٢٦ پەسەند کرا.[٣]
ناخیچێڤان لە یەکێتیی سۆڤیەت
دەستکاری).jpg)
وەک بەشێکی پێکھێنەری یەکێتیی سۆڤیەت، گرژییەکان لەسەر پێکھاتەی نەتەوەیی ناخیچێڤان یان ھەر ئیدیعایەکی خاکی سەبارەت بەو یەکێتییە کەمتر بوون. بەڵکو بوو بە خاڵێکی گرنگی بەرھەمھێنانی پیشەسازی بە جەختکردنەوەیەکی تایبەت لەسەر دەرھێنانی کانزاکانی وەک خوێ. لەژێر دەسەڵاتی سۆڤیەتدا، سەردەمانێک یەکگرتنێکی سەرەکی بوو لەسەر ھێڵی شەمەندەفەری مۆسکۆ-تاران[١٤] و ھەروەھا ھێڵی ئاسنی باکوو-یەریڤان[٣] ھەروەھا لە کاتی شەڕی سارددا وەک ناوچەیەکی ستراتیژی گرنگ کاری کردووە، سنوورەکانی لەگەڵ ھەردوو تورکیا (وڵاتێکی ئەندامی ناتۆ) و ئێران (ھاوپەیمانێکی نزیکی ڕۆژاوا تا شۆڕشی ئیسلامیی ئێرانی ١٩٧٩) ھاوبەش کردووە. ئاسانکارییەکان لە سەردەمی سۆڤیەتدا باشتر بوون؛ پەروەردە و تەندروستی گشتی بە تایبەتی دەستیان کرد بە بینینی ھەندێک گۆڕانکاری گەورە. نەخچیڤان لە ساڵی ١٩١٣ تەنیا دوو نەخۆشخانەی ھەبوو کە کۆی گشتی ٢٠ قەرەوێڵەی تێدابوو. ناوچەکە تووشی نەخۆشییە بەربڵاوەکان بوو لەوانە تراکۆما و تایفۆس. مەلاریا کە زیاتر لە ڕووباری ئاراسی تەنیشتەوە ھاتبوو، زیانێکی گەورەی بە ناوچەکە گەیاند. لە ھەر کاتێکدا لە نێوان ٧٠٪ بۆ ٨٥٪ی دانیشتووانی ناخیچێڤان تووشی مەلاریا بوون و لە ناوچەی نۆراشێن (شاروری ئێستا) نزیکەی ١٠٠٪ تووشی ئەو نەخۆشییە بوون. ئەم دۆخە لەژێر دەسەڵاتی سۆڤیەتدا بە شێوەیەکی سەرنجڕاکێش باشتر بوو. مەلاریا بە شێوەیەکی بەرچاو کەم بووەوە و تراکۆما، تایفۆس و تای دووبارەبووەوە نەما.[٣]
لە سەردەمی سۆڤیەتدا، ناخیچێڤان گۆڕانکارییەکی بەرچاوی دیمۆگرافی بەخۆیەوە بینی. ژمارەی دانیشتووانی ئەرمەنییەکانی وردە وردە کەمی کرد بەھۆی ئەوەی زۆرێک کۆچیان کرد بۆ کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەتی ئەرمەنستان. لە ساڵی ١٩٢٦دا ١٥٪ی دانیشتووانی ناوچەکە ئەرمەنی بوون، بەڵام تا ساڵی ١٩٧٩ ئەم ژمارەیە بۆ ١٫٤٪ کەمبووەوە[١٥] لە لایەکی دیکەوە ژمارەی دانیشتووانی ئازەرییەکان بە شێوەیەکی بەرچاو زیادیان کرد بە ھەردوو ڕێژەی لەدایکبوون و کۆچکردن لە ئەرمینیا (لە ٨٥٪ لە ساڵی ١٩٢٦ بۆ ٩٦٪ تا ساڵی ١٩٧٩ بەرزبووەوە[١٥]).
ئەرمەنییەکان لە ناگۆرنۆ-قەرەباغ ئاماژەیان بە ڕەوتە دیمۆگرافییە ھاوشێوەکانیان کرد، ھەرچەندە خاوتر بوون و ترسیان ھەبوو لە «ئەرمەنیکردن»ی ناوچەکە لە کۆتاییدا.[١٢] کاتێک گرژییەکانی نێوان ئەرمەنییەکان و ئازەرییەکان لە کۆتایی ھەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا بەھۆی ململانێی ناگۆرنۆ و قەرەباغەوە ھەڵگیرسانەوە، بەرەی جەماوەریی ئازەربایجان توانی فشار بخاتە سەر کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەت لە ئازەربایجان بۆ ھاندانی گەمارۆی بەشەکی ھێڵی ئاسن و ئاسمانی دژی ئەرمینیا، لەکاتێکدا ھۆکارێکی دیکەی پچڕانی خزمەتگوزاری شەمەندەفەر بۆ ئەرمینیا ھێرشی ھێزەکانی ئەرمینیا بوو بۆ سەر ئەو شەمەندەفەرانەی لە ئازەربایجانەوە دەچوونە ناو خاکی ئەرمینیا، کە لە ئەنجامدا کارمەندانی ھێڵی ئاسن ڕەتیانکردەوە بچنە ناو ئەرمینیا.[١٦][١٧] ئەمەش بە شێوەیەکی کاریگەر ئابووری ئەرمینیای پەکخست، چونکە ٨٥٪ی بار و کاڵاکان لە ڕێگەی ھاتوچۆی شەمەندەفەرەوە دەگەیشتن. لە وەڵامدا ئەرمینیا ھێڵی ئاسنی بەرەو ناخیچێڤان داخست، بەمەش تاکە پەیوەندییەکەی ئیکسکلیڤەکە بە باقی یەکێتی سۆڤیەتەوە خنکاند.
مانگی کانوونی یەکەمی ساڵی ١٩٨٩ لە ناخیچێڤان نائارامی بەخۆیەوە بینی، لەکاتێکدا دانیشتووانی ئازەرییەکەی ھەنگاویان ناوە بۆ ھەڵوەشاندنەوەی فیزیکی سنووری سۆڤیەت لەگەڵ ئێران بۆ ئەوەی ناوچەکە ھەڵبێن و ئامۆزا ئازەرییە نەتەوەیییەکانیان لە باکووری ئێران ببینن. ئەم کارە لەلایەن سەرکردایەتی سۆڤیەتەوە بە تووڕەیییەوە ئیدانە کرا و میدیای سۆڤیەت ئازەرییەکانیان بە «ئامێزگرتنی بناژۆخوازی ئیسلامی» تۆمەتبار کرد.[١٨] لە کانوونی دووەمی ١٩٩٠ سۆڤیەتی باڵای کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەتی خۆسەری نەخچیڤان بەیاننامەیەکی دەرکرد کە تێیدا نیازی جیابوونەوەی نەخچیڤان لە یەکێتیی سۆڤیەت بۆ ناڕەزایەتی دەربڕین بەرامبەر بە کردەوەکانی یەکێتیی سۆڤیەت لە مانگی یەکەمی ڕەشدا
حەیدەر عەلیێڤ، سەرۆکی داھاتووی ئازەربایجان، لە پاییزی ساڵی ١٩٩٠ گەڕایەوە بۆ شوێنی لەدایکبوونی خۆی لە نەخچیڤان دوای ئەوەی لە ساڵی ١٩٨٧ لەلایەن میخائیل گۆرباچۆڤەوە لە پۆستەکەی لە مەکتەبی سیاسی دوورخرایەوە. ھەر زوو دوای گەڕانەوەی بۆ نەخچیڤان عەلیێڤ لەلایەن یەکێک لە… زۆرینەی ڕەھا. دواتر عەلیێڤ دەستی لە حیزبی کۆمۆنیستی یەکێتیی سۆڤیەت کێشایەوە و دوای کودەتای شکستخواردووی ئابی ١٩٩١ دژی گۆرباچۆڤ داوای سەربەخۆیی تەواوەتی بۆ ئازەربایجان کرد و ئەیاز موتالیبۆڤی بە پاڵپشتی لە کودەتاکە ئیدانە کرد. لە کۆتایی ساڵی ١٩٩١دا، عەلیێڤ بنکەی دەسەڵاتی خۆی وەک سەرۆکی سۆڤیەتی باڵای نەخچیڤان چەسپاند و جەختی لە سەربەخۆیی نزیکەی تەواوەتی ناخیچێڤان لە باکۆ کردەوە.[١٩]
لە ١٩ی تشرینی دووەمی ١٩٩٠ بوو بە کۆماری خۆسەری ناخیچەڤان لە چوارچێوەی کۆماری ئازەربایجان.
یادکردنەوە
دەستکاریلە ساڵی ٢٠٠٨دا بانکی نیشتمانی ئازەربایجان جووتێک دراوی یادگاری زێڕ و زیوی بۆ ٨٥ ساڵەی دروستبوونی کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەتی خۆسەری ناخیچێڤانی دەرکرد.[٢٠]
سەرچاوەکان
دەستکاری- ^ Nakhchivan in the Soviet Union on Flags of the World
- ^ Ian Bremmer and Ray Taras. New States, New Politics: Building Post-Soviet Nations, p. 484. ISBN 0-521-57799-3
- ^ ئ ا ب پ ت «Нахичеванская Автономная Советская Социалистическая Республика». Большая советская энциклопедия (بە ڕووسی). لە ٢٥ی ئابی ٢٠١٩ ھێنراوە.
- ^ ئ ا Hewsen، Robert H (2001). Armenia: A Historical Atlas. Chicago: University of Chicago Press. p. 266. ISBN 0-226-33228-4.
- ^ Michael P. Croissant. The Armenia–Azerbaijan Conflict: Causes and Implications, p. 15. ISBN 0-275-96241-5
- ^ ئ ا ب Dr Andrew Andersen, PhD Atlas of Conflicts: Armenia: Nation Building and Territorial Disputes: 1918–1920
- ^ Thomas de Waal. Black Garden: Armenia And Azerbaijan Through Peace and War. New York: New York University Press, pp. 128–129. ISBN 0-8147-1945-7
- ^ Croissant. Armenia–Azerbaijan Conflict, p. 16.
- ^ De Waal. Black Garden, p. 129.
- ^ ئ ا Tim Potier. Conflict in Nagorno-Karabakh, Abkhazia, and South Ossetia: A Legal Appraisal, p. 4. ISBN 90-411-1477-7
- ^ Croissant. Armenia–Azerbaijan Conflict, p. 18.
- ^ ئ ا Ian Bremmer and Ray Taras. New States, New Politics: Building Post-Soviet Nations, p. 444. ISBN 0-521-57799-3
- ^ Text of the Treaty of Kars ١١ی ئایاری ٢٠١١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ De Waal. Black Garden, p. 271.
- ^ ئ ا Armenia: A Country Study: The New Nationalism, The Library of Congress
- ^ Thomas Ambrosio. Irredentism: Ethnic Conflict and International Politics. ISBN 0-275-97260-7
- ^ Stuart J. Kaufman. Modern Hatreds: The Symbolic Politics of Ethnic War. ISBN 0-8014-8736-6
- ^ De Waal, Black Garden, p. 88–89.
- ^ Azerbaijan: A Country Study: Aliyev and the Presidential Election of October 1993, The Library of Congress
- ^ Central Bank of Azerbaijan ١٤ی ئازاری ٢٠١٠ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.. Commemorative coins. Coins produced within 1992–2010 19 January 2010 لە وەیبەک مەشین ئەرشیڤ کراوە.: Commemorative coins dedicated to 85th anniversary of Nakhchivan Autonomy Republic. Retrieved on 25 February 2010.
| کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەتی خۆسەری نەخچیڤان تێدایە. |
