ڕێگای کۆیلایەتی

ڕێگای کۆیلایەتی
نووسەر	فریدریش ھایێک
وڵات	شانشینی یەکگرتوو
زمان	ئینگلیزی
بڵاوبوونەوە	1944 (Routledge Press, UK); 1944 (University of Chicago Press, US);
ژپنک (ISBN)	0-226-32061-8

ڕێگای کۆیلایەتی (بە ئەڵمانی : Der Weg zur Knechtschaft) کتێبێکە لە نێوان ساڵانی ١٩٤٠ بۆ ١٩٤٣ لەلایەن ئابووریناس و فەیلەسوفی نەمسایی-بەریتانییەوە فریدریش هایک نووسراوە. لە ساڵی ١٩٤٤ەوە کە ڕێگای کۆیلایەتی لە نێو بیرمەندانی لیبڕاڵ (بەتایبەت کلاسیکی) و کۆنەپەرستدا بەناوبانگ بووە و لە گوتاری مۆدێرنیشدا ئاماژەی پێکراوە.^[١] وەرگێڕدراوە بۆ زیاتر لە ٢٠ زمان و زیاتر لە دوو ملیۆن دانەی لێ فرۆشراوە (تا ساڵی ٢٠١٠).^[٢] ^[٣] ^[٤] کتێبەکە بۆ یەکەمجار لە بەریتانیا لەلایەن ڕۆتلێجەوە لە ئازاری ساڵی ١٩٤٤دا، لە کاتی جەنگی جیهانی دووەمدا بڵاوکرایەوە، و تاڕادەیەک بەناوبانگ بوو، ئەمەش وایکرد هایک ناوی ببات "کتێبە بەدەستنەهێنراوەکە"، هەروەها بەشێکی بەهۆی سنوردانان لەسەر کاغەز لەسەردەمی جەنگدا. لە مانگی ئەیلولی ساڵی ١٩٤٤ لەلایەن چاپخانەی زانکۆی شیکاگۆوە لە ئەمریکا بڵاوکرایەوە و ناوبانگێکی زۆری بەدەست هێنا. بە ڕێکخستنی سەرنوسەر ماکس ئیستمان، گۆڤاری ئەمریکی ڕیدەرز دایجێست لە نیسانی ١٩٤٥دا وەشانێکی کورتکراوەی بڵاوکردەوە، ئەمەش وایکرد ڕێگای کۆیلایەتی بگاتە خوێنەرێکی فراوانتر کە ئەکادیمی نین.

بڕیار بوو ڕێگای کۆیلایەتی چاپی بەناوبانگی بەرگی دووەمی نوسراوی هایک بێت بە ناوی "خراپ بەکارهێنان و کەمبوونەوەی عەقڵ"، و ناونیشانەکە لە نووسینەکانی بیرمەندی لیبڕاڵی کلاسیکی فەرەنسی سەدەی نۆزدەهەم ئەلێکسیس دی تۆکڤیلەوە ئیلهامی وەرگرتووە بەناوی "رێگای خزمەتکردن".^[٥] لە کتێبەکەدا، هایک " هۆشیاری دادات لە مەترسییەکانی ستەمکاری کە بە ناچاری لە ئەنجامی کۆنترۆڵکردنی حکومەت بۆ بڕیاردانی ئابووری لە ڕێگەی پلاندانانی ناوەندییەوە دێتە ئاراوە."^[٦] زیاتر دەڵێت وازهێنان لە تاکگەرایی و لیبرالیزمی کلاسیک بە ناچاری دەبێتە هۆی لەدەستدانی ئازادی و دروستکردنی کۆمەڵگەیەکی ستەمکار و ستەمی دیکتاتۆر و کۆیلایەتی تاک. هایک تەحەدای ئەو بۆچوونەی کرد کە لەنێو مارکسیستە بەریتانیەکاندا باو بوو، کە فاشیزم (لەوانەش نازیزم) کاردانەوەیەکی سەرمایەدارییە دژی سۆسیالیزم. ئەو دەیگوت فاشیزم، نازیزم و دەوڵەت-سۆسیالیزم ڕەگ و ڕیشەی هاوبەشیان لە پلاندانانی ئابووری ناوەندی و بەهێزکردنی دەوڵەت بەسەر تاکدا هەیە.

سەرەتا وەک وەڵامێک بۆ ئەو ڕاپۆرتە نووسراوە کە لەلایەن ویلیام بێڤێریج, سیاسەتمەداری لیبراڵ و ڕاگری قوتابخانەی ئابووری لەندەن کە لەو کاتەدا هایک کاردەکات، نووسراوە، کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر گوتاری سیاسی سەدەی بیستەم هەبووە، بەتایبەتی ئابووری کۆنەپەرست و ئازادیخوازی ئەمریکی و مشتومڕی سیاسی، کە زۆرجار ئەمڕۆ لەلایەن شرۆڤەکارانەوە ئاماژەی پێدەکرێت. جێگەی سەرنجی زۆرە، ئەو بیرۆکانەی کە لە کتێبی ڕێگای کۆیلایەتیدا بانگەشەیان بۆ کراوە، لە دوای بڵاوبوونەوەی کتێبەکەوە لەلایەن زۆرێک لە ئەکادیمییەکانەوە ڕەخنەی لێگیراوە و بەرگری لێدەکرێت.

پوختە

هایک دەڵێت دیموکراسییە ڕۆژئاواییەکان، لەوانەش بەریتانیا و ئەمریکا، "بەرەبەر دەستیان لەو ئازادییە بەرداوە لە کاروباری ئابووریدا کە بەبێ ئەوە ئازادیی کەسی و سیاسی لە ڕابردوودا هەرگیز بوونی نەبووە". کۆمەڵگا بە هەڵە هەوڵی داوە بە پلاندانانی ناوەندگەرایی خۆشگوزەرانی بەردەوام مسۆگەر بکات، کە ئەمەش بە ناچاری دەبێتە هۆی تۆتالیتاریزم." ئێمە لە ڕاستیدا بەڵێنمان داوە دەستبەرداری ئەو هێزانە بین کە ئەنجامە پێشبینینەکراوەکانیان بەرهەم هێناوە و میکانیزمی بێ کەسایەتی و بێناوی بازاڕ بە ئاراستەی بەکۆمەڵ و 'ئاگادارانە'ی هەموو هێزە کۆمەڵایەتییەکان بۆ ئامانجە هەڵبژێردراوەکان بە ئەنقەست بگۆڕین." سۆسیالیزم لە کاتێکدا وەک ئامرازێک بۆ دڵنیابوون لە یەکسانی دەخرێتە ڕوو، بەڵام لە ڕێگەی "خۆگرتنەوە و کۆیلایەتی"ەوە ئەو کارە دەکات، لە کاتێکدا "دیموکراسی بەدوای یەکسانی لە ئازادیدا دەگەڕێت". پلاندانان، لەبەر ئەوەی زۆرەملێیە، شێوازێکی کەمتر لە ڕێکخستنە، لە کاتێکدا کێبڕکێی بازاڕی ئازاد باڵاترە "چونکە تاکە مێتۆدێکە کە چالاکییەکانمان بەبێ دەستێوەردانی زۆرەملێ یان ئارەزوومەندانەی دەسەڵات لەگەڵ یەکتردا بگونجێنین".

پلاندانانی ناوەندی لە بنەڕەتدا لە ڕوانگەی هایکەوە نادیموکراسییە، چونکە پێویستی بەوەیە "ئیرادەی کەمینەیەکی بچووک بەسەر خەڵکدا بسەپێندرێت". دەسەڵاتی ئەم کەمینانە بۆ مامەڵەکردن بە وەرگرتنی پارە یان موڵک و ماڵی خۆیان لە پێناوی ئامانجە ناوەندییەکان، سەروەری یاسا و ئازادییەکانی تاک لەناو دەبات. لەو شوێنانەی کە پلاندانانی ناوەندی هەبێت، "تاک زیاتر لە جاران دەبێتە ئامرازێکی سادە، بۆ ئەوەی لەلایەن دەسەڵاتەوە لە خزمەت ئەبستراکتەکانی وەک 'خۆشگوزەرانی کۆمەڵایەتی' یان 'چاکی کۆمەڵگا'دا بەکاربهێنرێت". تەنانەت زۆر هەژارانیش لە کۆمەڵگەیەکی کراوەدا ئازادی کەسییان زیاترە لە کۆمەڵگەیەکی پلان بۆ داڕێژراوی ناوەندی. "لە کاتێکدا دوا مەترسیی ئابوورییەکی کێبڕکێکار بەزۆر سەندنەوەی پارەیە، سزای کۆتایی ئابوورییەکی پلان بۆ داڕێژراو سێدارەیە." سۆسیالیزم سیستەمێکی دووڕووییە، چونکە ئامانجە مرۆییە بانگەشەبۆکراوەکانی تەنیا بە شێوازی دڕندانە "کە زۆربەی سۆسیالیستەکان پەسەندی ناکەن" دەتوانرێت بخرێتە بواری جێبەجێکردنەوە. هەروەها ئەم جۆرە سیستەمە مەرکەزییانە پێویستیان بە پڕوپاگەندەی کاریگەر هەیە، بۆ ئەوەی خەڵک بگاتە ئەو باوەڕەی کە ئامانجەکانی دەوڵەت ئامانجی خۆیانە.

هایک دەڵێت ڕەگ و ڕیشەی سۆسیالیزمی ناسیۆنالیزم لە سۆسیالیزمدایە، و دواتر هاوتەریبی لەگەڵ بیری سەرکردەکانی بەریتانیادا دەکێشێت:

زیادبوونی ڕێزگرتن لە دەوڵەت، سەرسامبوون بە دەسەڵات و گەورەبوون لە پێناو گەورەییدا، حەماسەت بۆ "ڕێکخستن"ی هەموو شتێک (ئێمە ئێستا پێی دەڵێین "پلاندانان") و ئەو "نەتوانینیە لە جێهێشتنی هیچ شتێک بۆ دەسەڵاتی سادەی گەشەی خۆبەخۆ" ... هەموویان بەدەگمەن ئێستا لە ئینگلتەرا کەمتر نیشانەیان هەیە وەک لە ئەڵمانیا.

هایک پێیوابوو لە دوای جەنگی جیهانی دووەم "حیکمەت لە بەڕێوەبردنی کاروباری ئابووریمان لە پێشوو گرنگتر دەبێت و چارەنووسی شارستانیەتەکەمان لە کۆتاییدا بەندە بەوەوە کە چۆن ئەو کێشە ئابوورییانە چارەسەر دەکەین کە ڕووبەڕوومان دەبێتەوە". تاکە چانسی بنیاتنانی جیهانێکی شایستە "باشکردنی ئاستی گشتی سامانە" لە ڕێگەی چالاکییەکانی بازاڕە ئازادەکانەوە. ئەو ڕێکخستنی نێودەوڵەتیشی بە مەترسییەکی زیاتری بۆ سەر ئازادی تاکەکەسی دەبینی. لە کۆتاییدا دەڵێت: "پرەنسیپی ڕێنماییکار کە سیاسەتی ئازادی بۆ تاک تاکە سیاسەتی پێشکەوتنخوازی ڕاستەقینەیە، ئەمڕۆش وەک چۆن لە سەدەی نۆزدەهەمدا ڕاستە".

ڕۆڵی حکومەت

هەرچەندە هایک پێیوابوو کە دەستێوەردانی حکومەت لە بازاڕەکاندا دەبێتە هۆی لەدەستدانی ئازادی، بەڵام ئەو دانی بە ڕۆڵێکی سنوورداردا دەنا بۆ حکومەت بۆ ئەنجامدانی ئەو ئەرکانەی کە پێیوابوو بازاڕە ئازادەکان توانایان نییە:

بەکارهێنانی سەرکەوتووانەی کێبڕکێ وەک بنەمای ڕێکخستنی کۆمەڵایەتی ڕێگری دەکات لە هەندێک جۆری دەستوەردانی زۆرەملێ لە ژیانی ئابووریدا، بەڵام دان بە هەندێکی دیکەدا دەنێت کە هەندێکجار ڕەنگە زۆر بە شێوەیەکی بەرچاو یارمەتی کارەکانی بدات و تەنانەت پێویستی بە هەندێک جۆری کردەوەی حکومەت هەیە.

ئەو ئاماژە بەوە دەکات کە هەندێک بوار هەن، وەک ژینگە، کە ئەو چالاکییانەی کە زیان بە لایەنی سێیەم دەگەیەنن (کە بۆ ئابووریناسان بە " دەرەوەییە نەرێنییەکان" ناسراون) ناتوانرێت بە شێوەیەکی کاریگەر تەنها لەلایەن بازاڕەوە ڕێکبخرێن:

هەروەها ناتوانرێت هەندێک کاریگەری زیانبەخشی دارستانبڕین، هەندێک شێوازی کشتوکاڵ، یان دوکەڵ و ژاوەژاوی کارگەکان، تەنها لە خاوەنی ئەو موڵکەدا قەتیس بکرێت کە پەیوەندیدارن، یان بۆ ئەو کەسانەی کە ئامادەن ملکەچی زیانەکان بن بۆ قەرەبووکردنەوەی ڕێکەوتن لەسەر کراو.

هەروەها حکومەت ڕۆڵی هەیە لە ڕێگریکردن لە ساختەکاری:

تەنانەت جەوهەریترین مەرجی کارکردنی دروستی [بازاڕ]، ڕێگریکردن لە ساختەکاری و فێڵ (لەوانەش ئیستغلالکردنی نەزانی)، ئامانجێکی گەورە و بە هیچ شێوەیەک بە تەواوی بە ئەنجام نەدراو لە چالاکیی یاسایی دابین دەکات.

هەروەها حکومەت ڕۆڵی هەیە لە دروستکردنی تۆڕی سەلامەتی:

هیچ هۆکارێک نییە کە لە کۆمەڵگایەکدا کە گەیشتوەتە ئاستی گشتی سامانی ئێمە، جۆری یەکەمی ئاسایش بۆ هەمووان گەرەنتی نەکرێت بەبێ ئەوەی ئازادی گشتی بخاتە مەترسییەوە؛ واتە: کەمترین خواردن و شوێنی نیشتەجێبوون و جل و بەرگ، بەسە بۆ پاراستنی تەندروستی. هەروەها هیچ هۆکارێک نییە کە دەوڵەت یارمەتی نەدات لە ڕێکخستنی سیستەمێکی گشتگیری بیمەی کۆمەڵایەتی لە دابینکردنی ئەو مەترسییە باوانەی ژیان کە کەم کەس دەتوانێت لە بەرامبەردا دابینکردنی گونجاو دابین بکات.^[٧] ^[٨]

لە کۆتاییدا دەڵێت: " هیچ سیستەمێک نیە کە بتوانرێت بە عەقڵانی بەرگری لێبکرێت تیایدا دەوڵەت هیچ شتێک ناکات".

ڕوونکردنەوەکان

لە دوای بڵاوبوونەوەیەوە، هایک کۆمەڵێک ڕوونکردنەوەی پێشکەش کردووە لەسەر ئەو وشانەی کە زۆرجار بە هەڵە لێکدەدرێنەوە:

"سۆسیالیزم"، وەک هایک بەکاری هێناوە، ئاماژەیە بۆ سۆسیالیزمی دەوڵەت و بە مانای کۆنترۆڵی دەوڵەتی ئابووری بەکاردێت نەک دەوڵەتی خۆشبژێوی
"ئایدیاڵە لیبراڵە کلاسیکییەکان"، بە واتای ئازادی و ئازادی و مافی تاک دێت، وەک ئەوەی هایک لێیان تێگەیشتووە

پێڕست

سەرچاوەکان

^ «How Covid paved the Road to Serfdom». thecritic.co.uk. ١٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١.
^ The Road to Serfdom. University of Chicago Press. 1944.
^ Paul Ormerod (١٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٦). «The fading of Friedman». Prospect. لە ڕەسەنەکە لە ١١ی تشرینی یەکەمی ٢٠١١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٠ ھێنراوە.
^ «Bestsellers in Books». Amazon.com. لە ١٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٠ ھێنراوە. On 9 June 2010, the book became the #1 book sold at Amazon.com, achieving best seller status.
^ Friedrich Hayek: A Biography. University of Chicago Press. 2003. p. 116. ISBN 9780226181509.
^ Ebeling، Richard M. (May 1999). «Friedrich A. Hayek: A Centenary Appreciation». The Freeman. 49 (5). لە ڕەسەنەکە لە ١٥ی نیسانی ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. لە ٤ی شوباتی ٢٠٢٣ ھێنراوە. {{cite journal}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی)
^ «Hayek on Social Insurance». The Washington Post. لە ڕەسەنەکە لە ١٤ی ئایاری ٢٠١١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٤ی شوباتی ٢٠٢٣ ھێنراوە. {{cite news}}: |archive-date= / |archive-url= timestamp mismatch; 2011-05-14 suggested (یارمەتی); زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی)
^ Free to Die By PAUL KRUGMAN, New York Times, 15 September 2011

[1] «How Covid paved the Road to Serfdom». thecritic.co.uk. ١٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٢١.

[2] The Road to Serfdom. University of Chicago Press. 1944.

[3] Paul Ormerod (١٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠٠٦). «The fading of Friedman». Prospect. لە ڕەسەنەکە لە ١١ی تشرینی یەکەمی ٢٠١١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٠ ھێنراوە.

[4] «Bestsellers in Books». Amazon.com. لە ١٠ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٠ ھێنراوە. On 9 June 2010, the book became the #1 book sold at Amazon.com, achieving best seller status.

[5] Friedrich Hayek: A Biography. University of Chicago Press. 2003. p. 116. ISBN 9780226181509.

[6] Ebeling، Richard M. (May 1999). «Friedrich A. Hayek: A Centenary Appreciation». The Freeman. 49 (5). لە ڕەسەنەکە لە ١٥ی نیسانی ٢٠١٣ ئەرشیڤ کراوە. لە ٤ی شوباتی ٢٠٢٣ ھێنراوە. {{cite journal}}: زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی)

[7] «Hayek on Social Insurance». The Washington Post. لە ڕەسەنەکە لە ١٤ی ئایاری ٢٠١١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٤ی شوباتی ٢٠٢٣ ھێنراوە. {{cite news}}: |archive-date= / |archive-url= timestamp mismatch; 2011-05-14 suggested (یارمەتی); زیاتر لە یەک دانە لە |ناونیشانی ئەرشیڤ= و |archive-url= دیاری کراوە (یارمەتی)

[8] Free to Die By PAUL KRUGMAN, New York Times, 15 September 2011

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]