دوورشاروکین
دوورشاروکین یا دوورشاروخین (بە عەرەبی: دور شروکین، سوریانی: ܕܘܪ ܫܪܘ ܘܟܢ) پایتەختی ئاشوور بووە لە سەردەمی سەرگۆنی دووەمی ئاشووردا. خۆرساباد گوندێکە لە باکووری عێراق و ١٥ کم لە باکووری ڕۆژھەڵاتی مووسڵەوە دوورە، و گوندێکی مۆدێرنە لە پارێزگای نەینەوا لە دەشتی نەینەوا لە باشووری کوردستان لە عێراق. شارە گەورەکە بە تەواوی لە دەیەی پێش ٧٠٦ پێش زایین دروستکراوە. دوای مردنی چاوەڕواننەکراوی سەرگۆن لە شەڕدا، پایتەختەکە بە دووری ٢٠ کم بەرەو باشوور گواسترایەوە بۆ نەینەوا.
دوورشاروکین | |
|---|---|
شوێنەوار | |
| ܕܘܪ ܫܪܘ ܘܟܢ - Dur-Sharrukin - دور شروکین | |
   چەند وێنەیەکی پاشماوەی شوێنەواری دوورشاروکین | |
 | |
| وڵات |  کوردستان عێراق |
| ھەرێم | ھەرێمی کوردستان |
| پارێزگا | نەینەوا |
| قەزا | مووسڵ |
| شوێن | باکووری مێزۆپۆتامیا |
| بەرواری ھەڵکۆڵین | ١٨٤٢-١٨٤٤، ١٨٥٢-١٨٥٥، ١٩٢٨-١٩٣٥، ١٩٥٧ |
| شوێنەوار ناسان | پاوڵ ئێمیل بۆتا، یوجین فلاندین، ڤیکتۆر پلەیس، ئێدوارد چیێرا، گۆردۆن لاود، ھامیلتۆن داربی، فوئاد سەفار |
| دامەزراندن | لە دەیەی پێش ٧٠٦ پێش زایین |
| جێھێڵراو | نزیکەی ٦٠٥ پێش زایین |
| ڕووبەر | |
| • سەرجەم | ٢٫٨٨ کیلۆمەتری چوارگۆشە (١٫١١ میلی چوارگۆشە) |
| بەرزایی | ٣٠٢ مەتر (٩٩١ پێ) |
مێژوو دەستکاری
سارگۆنی دووەم لە ساڵی ٧٢٢ تا ٧٠٥ پێش زایین فەرمانڕەوایی کردووە. داواکارییەکان بۆ دار و کەرەستە و پیشەوانەکانی تر، کە لە دووری کەنارەکانی فینیقیا ھاتبوون، لە نامەکانی ئاشووری ھاوچەرخدا بەڵگەیان لەسەرە. قەرزەکانی کرێکارانی بیناسازی ھەڵوەشێنرانەوە بۆ ئەوەی ھێزێکی کاری پێویست بۆ خۆیان ڕابکێشن. زەویەکانی دەوروبەری شارۆچکەکە خراونەتە ژێر کشتوکاڵەوە و باخەکانی زەیتوون چێنران بۆ زیادکردنی بەرھەمی ڕۆنی - ئاشوور. شارە گەورەکە بە تەواوی لە دەیەی پێش ساڵی ٧٠٦ پێش زایین دروستکراوە، کاتێک دەربارەکە گواسترایەوە بۆ دور-شاروکین، ھەرچەندە ھێشتا بە تەواوی تەواو نەبووە. سەرگۆن لە ساڵی ٧٠٥ لە شەڕێکدا کوژرا. دوای مردنی چاوەڕواننەکراوی کوڕەکەی و جێنشینی سەناحەریب وازیان لە پڕۆژەکە ھێنا، و پایتەختی لەگەڵ ئیدارەکەیدا گواستەوە بۆ شاری نەینەوا کە ٢٠ کم باشوورییەوە بوو. شارەکە ھەرگیز تەواو نەبووە و دواجار دوای سەدەیەک کە ئیمپراتۆریەتی ئاشووری ڕووخان، جێھێڵدرا.[١]
لەناوبردن لەلایەن داعشەوە دەستکاری
بەپێی زانیارییەکان لە ٨ی ئازاری ٢٠١٥دا دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام دەستی بە تاڵانکردن و ڕووخاندنی دورشاروکین کردووە، بە وتەی ئەو بەرپرسە کوردەی لە مووسڵەوە سەعید مەموزینی.[٢] وەزارەتی گەشتوگوزار و دێرینەکانی عێراق لە ھەمان ڕۆژدا لێکۆڵینەوەی پەیوەندیداریان دەستپێکرد. زۆربەی زیانەکان لە واقیعدا لەلایەن ھێزەکانی پێشمەرگەی کوردەوە بووە کە لەکاتی شەڕکردن دژی داعشدا شوێنەکەیان بە سەربازی کردووە. تەنھا یەک تونێلی تاڵانکاری دۆزراوەتەوە.[٣]
پەسنی شارەکە دەستکاری
شارۆچکەکە بە شێوەی چوارگۆشە بوو و قەبارەکەی ١٧٥٨.٦ * ١٦٣٥ مەتر بوو. ڕووبەری داخراوەکە لە ٣ کیلۆمەتر چوارگۆشە پێکھاتبوو، واتە ٢٨٨ ھەکتار. درێژی دیوارەکان ١٦٢٨٠ یەکەی ئاشوری بوو کە بە بڕوای خودی سەرگۆن لەگەڵ بەھای ژمارەیی ناوەکەیدا دەگونجێت. دیوارەکانی شارەکە گەورە بوون و ١٥٧ تاوەر لایەکانی دەپاراست.[٤] حەوت دەروازە لە ھەموو لایەکەوە دەچوونە ناو شارەکەوە. ھەیوانێکی دیوارداری پەرستگا و کۆشکی شاھانەی تێدابوو. پەرستگا سەرەکییەکان تەرخانکرابوون بۆ خوداوەندەکانی (نابو و شەماش و سین و عەداد و نینگال و نینورتا) مەزارگەی بچووکتریان ھەبوو.[٥] ھەروەھا تاوەرێکی پەرستگا بە ناوی زیگورات دروست کرا. کۆمەڵگەی کۆشکەکە لەسەر دیواری باکووری شارەکە کەوتبوو. لە دەرگای چوونە ژوورەوەی کۆشکەکەدا رێڕەوێک و دەرگایەکی گەورە ھەبوو کە لە لایەکەوە خوداپارێزی شار (لاماسو) بوو. کۆشکەکە بە پەیکەر و وێنەی دیوارەکان ڕازێنرابووەوە و دەروازەکانیش بە پەیکەری شێدۆی باڵدار و گا کە کێشیان دەگەیشتە ٤٠ تۆن لە لایەنەکانەوە ڕازێنرابوو. گوایە سەرگۆن لانیکەم یەکێک لەم گا باڵدارانەی لە ڕووبارەکەدا لەدەستداوە.
لە گۆشەی باشووری ڕۆژئاوای شارەکەدا قەڵایەکی لاوەکی ھەبوو، کە وەک خاڵێکی کۆنترۆڵکردن لە دژی ئاژاوەی ناوخۆیی و لەشکرکێشییە بیانییەکان بەکاردەھێنرا. جگە لە شارە گەورەکە، پارکێکی ڕاوکردنی شاھانە و باخچەیەکیش ھەبوو کە "ھەموو ڕووەکە بۆنخۆشەکانی ھاتی"ی تێدابوو و دارەکانی میوەی ھەموو شاخێک"، "تۆمارێکی دەسەڵات و فەتح"، وەک ڕۆبن لەین فۆکس تێبینی کردووە. لە نامە باس لە جووڵەی ھەزاران داری میوەی گەنج و بەھێ و بادەم و سێو و دەوەن دەکات.
لەسەر کەناڵی ناوەندی باخچەی سارگۆن کۆشکێکی چێژبەخشی ستوونی وەستابوو کە چاوی لە دروستکردنێکی تۆپۆگرافی گەورە بوو: تەپۆڵکەیەکی باخچەی دروستکراوی مرۆڤ. ئەم تەپۆڵکە بە داری ئەرزی و سروشتی چێنراوە و لە دیمەنێکی بیانیەوە مۆدێل کراوە، شاخەکانی ئامانۆس لە باکووری سووریا، کە پاشاکانی ئاشووری زۆر سەرسام کردبوو. لە باخچە تەختە کۆشکەکانیاندا کۆپییەکی ئەو شتانەیان دروست کرد کە ڕووبەڕوویان بووەوە.
دۆزینەوە و ھەڵکۆڵینی شوێنەوار دەستکاری
ئەم شوێنە بۆ یەکەمجار لە ساڵی ١٨٤٢ی زایینی لەلایەن کونسوڵی فەرەنسا لە موسڵ چاودێری کراوە، لەوێ بڕوا وابوو کە خورساباد ئاشووری کتێبی پیرۆزە کە تێیدا ھەڵکۆڵینەکان لە ژێر چاودێری کونسوڵی ١٨٤٤-١٨٤٢ دەستی پێکردووە، پاشان لە قۆناغەکانی دواتردا ئایکن ڤلادین بەدوایدا ھات، لەوێدا ھەڵکۆڵینەکان لە ساڵانی ١٨٥٢-١٨٥٥ بەردەوام بوو، ژمارەیەکی زۆر لەو شوێنەوارە دێرینانەی فەرەنسییەکان دۆزرانەوە لە دور شاروکین لەدەستچوون، چونکە لە دوو ڕووداوی گواستنەوەی ڕووبارەکاندا نوقم بوون.[٦]
شوێنی خورساباد لە ساڵانی ١٩٢٨-١٩٣٥ لەلایەن شوێنەوارناسانی ئەمریکی لە پەیمانگای لێکۆڵینەوەی ڕۆژھەڵات لە شیکاگۆ دووبارە ھەڵکەندرایەوە. ئۆپەراسیۆنەکە لەلایەن ئێدوارد جیرا سەرپەرشتی کرا و تیشکی خستە سەر ناوچەی کۆشکەکە. ئەو گا گەورە باڵدارە کە کێشی دەگاتە ٤٠ تۆن لە دەرەوەی ژووری تەخت دۆزرایەوە. لەو شوێنەی کە دۆزرایەوە دابەشکراوە بەسەر سێ بەشی گەورەدا، کێشی چەقۆکە بۆ یەک یەکە گەیشتە ٢٠ تۆن، بە کەشتی ڕەوانەی شیکاگۆ کرا، و ھەڵکۆڵینەکە لە ژێر چاودێری گۆردۆن لاود و ھامیلتۆن داربی تەواو بوو، ھەڵکۆڵینەکان لەسەر کۆشک و دەروازەی شار و کۆمەڵگەی پەرستگاکە بەردەوام بوو. بەو پێیەی ڕۆڵی شاروکین بۆ ماوەیەکی زۆر نیشتەجێ نەبووە، ئەو شوێنەوارانەی کە دۆزراونەتەوە تاڕادەیەک کەمن، بەڵام دۆزینەوە سەرەتاییەکان ڕۆشنایی دەخەنە سەر ھونەر و تەلارسازی ئاشووری.[٧]
شوێنەوارناسی دەستکاری
دور-شاروکین بە نزیکەیی چوارگۆشەیەکە کە سنوورێکی بە دیوارێکی شارەوە دیاری کراوە کە ئەستوورییەکەی ٢٤ مەترە و بناغەیەکی بەردینە کە بە حەوت دەروازەی گەورە کون کراوە. گردێک لە بەشی باکووری ڕۆژھەڵات شوێنی کۆشکی سەرگۆنی دووەم دیاری دەکات. لە کاتی دروست کردنیدا گوندی سەر ئەو شوێنە ناوی ماگانوبە بوو.[٨]
تا ساڵی ١٨٥٢ لەلایەن کونسوڵی نوێی فەرەنسا، ڤیکتۆر پلەیسەوە، ھەڵکۆڵینی شوێنەکە دەستی پێکردەوە و لە ساڵی ١٨٥٥دا بارێکی دیکەی کەلوپەلی دێرین ئامادە بوو بۆ ئەوەی بنێردرێتەوە بۆ پاریس. کەشتییەکی بارھەڵگر و چوار ڕەفت ئامادەکرابوون بۆ ھەڵگرتنی شوێنەوارەکان، بەڵام تەنانەت ئەم ھەوڵە بەرچاوەش بەھۆی ژمارەی زۆری ئەو شتانەی کە دەبوو بگوازرێنەوە، سەرکوت کرا. سەرەڕای ئەوەش، دوای ماوەیەکی کەم لە گەیشتنی کاروانەکە بۆ بەغدا، پلاس بانگھێشتی پۆستە نوێیەکەی کونسوڵگەرییەکەی لە مۆڵداڤیا کرا بەھۆی شەڕی قرم کە بەردەوام بوو، و ناچار بوو بارەکە ڕادەستی مامۆستایەکی قوتابخانەی فەرەنسی بکات.
ھەروەھا شتە دێرینەکانی زیاتر لە گەشتەکەی ڕاولینسۆن بۆ کویونجیک و فرێسنێل بۆ بابل بۆ بارەکە زیاد کرا. کێشەکان کاتێک دەستی پێکرد کە کاروانەکە لە مانگی ئایاری ساڵی ١٨٥٥دا بەغدای بەجێھێشت، چونکە کەناری ڕووباری دیجلە لەلایەن شێخەکانی ناوچەکەوە کۆنترۆڵکرابوو کە دوژمنایەتی دەسەڵاتدارانی عوسمانییان دەکرد و زۆرجار ھەڵیانکوتایە سەر ئەو کەشتیانەی کە بە ڕووبارەکەدا تێدەپەڕین. لە کاتی گەشتەکەدا چەند جارێک سواری کاروانەکە بوون، ئەمەش بووە ھۆی ئەوەی تیمەکە ناچاربن واز لە زۆربەی پارە و پێداویستییەکانیان بھێنن بۆ ئەوەی ڕێگەیان پێبدرێت زیاتر بەناو ڕووبارەکەدا تێپەڕن.[٩]
کاتێک کاروانەکە گەیشتە ئەلقورنە(قورنە) لەلایەن چەتەی دەریایی ناوخۆییەوە بە سەرۆکایەتی شێخ ئەبو سەعد ھێرشی کرایە سەر، کە کردەوەکانیان کەشتییە سەرەکییە بارھەڵگرەکەی نوقم کرد و دوای ماوەیەکی کەم چوار ڕەفتەکە بە زۆر کەوتە سەر زەوی. تەواوی بارەکە نزیکەی بە تەواوی لەدەستچوو و تەنھا ٢٨ سندوق لە زیاتر لە ٢٠٠ سندوق لە کۆتاییدا گەیشتنە مۆزەخانەی لۆڤەر لە پاریس. ھەوڵەکانی دواتر بۆ وەرگرتنەوەی شوێنەوارە ونبووەکان، لەنێویاندا گەشتێکی ژاپۆنی لە ساڵی ١٩٧١-٢٠٢٠، تا ڕادەیەکی زۆر سەرکەوتوو نەبوون.[١٠]
سەرچاوەکان دەستکاری
- ^ Marc Van De Mieroop, A History of the Ancient Near East ca. 3000 - 323 BC, (Wiley-Blackwell) 2006, ISBN 1-4051-4911-6
- ^ https://www.thestar.com/news/world/2015/03/08/ancient-site-khorsabad-attacked-by-islamic-state-reports.html ٩ی ئازاری ٢٠١٥ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ https://www.nationalgeographic.com/history/article/iraq-mosul-isis-nimrud-khorsabad-archaeology
- ^ Fuchs, Die Inschriften Sargons II. aus Khorsabad, 42:65; 294f. See the discussion by Eckart Frahm, "Observations on the Name and Age of Sargon II and on Some Patterns of Assyrian Royal Onomastics," NABU 2005-2.44 2016-05-10 لە وەیبەک مەشین ئەرشیڤ کراوە.
- ^ Lewis, Leo Rich; Tenney, Charles R. (2010). The Compendium of Weapons, Armor & Castles. Nabu Press. pp. 142. ISBN 1146066848.
- ^ https://web.archive.org/web/20180222044158/https://www.thestar.com/news/world/2015/03/08/ancient-site-khorsabad-attacked-by-islamic-state-reports.html
- ^ https://web.archive.org/web/20160510232206/http://sepoa.fr/wp/wp-content/uploads/2012/06/2005-2.pdf
- ^ https://blog.britishmuseum.org/sparking-the-imagination-the-rediscovery-of-assyrias-great-lost-city/
- ^ https://www.academia.edu/44717694/Potts_2020_Un_coup_terrible_de_la_fortune_A_Clément_and_the_Qurna_disaster_of_1855_Pp_235_244_in_Finkel_I_L_and_Simpson_St_J_eds_In_Context_The_Reade_Festschrift_Oxford_Archaeopress
- ^ https://www.jstage.jst.go.jp/article/orient1960/8/0/8_0_1/_pdf
| کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە دوورشاروکین تێدایە. |