بەھێ
بەھێ تاکە ئەندامی جۆری (سیدۆنیا)یە لە ژێر ھۆزی (مالیینیا)، (کە سێو و گوێزی ھیندی و میوەکانی تری تێدایە) لە بنەماڵەی (ڕۆساسیی). دارێکی پەڕە ڕواوە کە میوەی ڕەق و بۆنخۆش و گەشاوەی زێڕین-زەردە بەرھەم دەھێنێت، لە ڕووکەشدا ھاوشێوەی گوێزی ھیندییە. میوەی بەھێی پێگەیشتوو ڕەق و تارت و چەورکەرە. بە کاڵی دەخورێن یان دەگۆڕدرێت و دەکرێن بۆ مرەبا، پەنیری بەھێ، یان خواردنەوە کحولیەکان.
| بەھێ | |
|---|---|
| |
| وێناکردنی میوە و دار لەلایەن پانکراس بێسا، پێش ساڵی ١٨٣٥ | |
Scientific classification 
| |
| Unrecognized taxon (fix): | سیدۆنیا |
| Species: | Template:Taxonomy/سیدۆنیاس. ئۆبلونگا
|
| Binomial name | |
| Template:Taxonomy/سیدۆنیاسیدۆنیا ئۆبلونگا میڵ.
| |
| Synonyms | |
|
C. ڤولگاریس | |
درەختی بەھێ ھەندێک جار وەک ڕووەکێکی ڕازاوە گەشە دەکرێت بەھۆی گوڵە پەمەییە کاڵ و سەرنجڕاکێشەکانی و سیفەتە ڕازاوەییەکانی ترەوە.[٢]
پەسن
دەستکاریبەھێ بریتییە لە درەخت یان دارە بچووکەکان کە بەرزییەکەی دەگاتە ٤ بۆ ٦ مەتر (١٣ بۆ ٢٠ پێ) و پانییەکەی ٣ بۆ ٤٫٥ مەتر (١٠ بۆ ١٥ پێ) دەبێت. لقە گەنجەکان بە توێکڵێکی خۆڵەمێشی داپۆشراون. گەڵاکانی ھێلکەیین. گوڵە تاکەکەسییەکان کە لە کۆتاییەکانی بەھاردا دوای گەڵاکان بەرھەم دەھێنرێن، سپی یان پەمەییە.[٣]
میوەی پێگەیشتوو بۆنخۆشە بەڵام بە ڕەق دەمێنێتەوە؛ خانە بەردی زەق لە گۆشتەکەدا بڵاودەبنەوە. لە زۆرێک لە سێوەکان گەورەترە، کێشی دەگاتە ١ کیلۆگرام (٢٫٢ پاوەند)، زۆرجار شێوەی گوێزی ھیندییە بەڵام ھەندێکجار بە نزیکەیی گۆییە.[٤]
تۆوەکەی نیتریلی تێدایە کە لە تۆوی خێزانی گوڵدا باو بووە. لە گەدەدا ئەنزیمەکان یان ترشی گەدە یان ھەردووکیان دەبنە ھۆی ئەوەی بەشێک لە نایتریلەکان ھایدرۆلیز ببن و ھایدرۆجین سیانیدی ژەھراوی بەرھەم بھێنن کە گازی ھەڵاوسانە. تۆوەکەی تەنھا لە حاڵەتێکدا ژەھراوی دەبێت کە بە ڕێژەیەکی زۆر بخورێت.
مێژوو
دەستکاریبەھێ خەڵکی دارستانەکانی ھیرکانایە لە باشووری دەریای خەزەر. لەو ناوەندەی سەرچاوەیەوە بە شێوەیەکی تیشکی لەلایەن جووتیارانی سەردەمی بەردینە نوێیەکانەوە بڵاوبووەتەوە، ٥٠٠٠ بۆ ٣٠٠٠ پێش زایین، بۆ ناوەندە لاوەکییەکان لەوانە تورکیا، ئازەربایجان، تورکمانستان، ئەفغانستان، ئێران، عێراق و سووریا. لە بەرامبەردا، دواتر ڕەگەزەکانی بەھێ لە سەرانسەری ئەورووپا، ڕووسیا، چین، ھیندستان و باکووری ئەفریقادا بڵاوبووەوە. لە سەدەی ١٦دا گەیشتە بەریتانیا. دانیشتووان لە سەدەی ١٧دا ھێنایانە ئەمریکای باکوور، لە سەدەی ١٨دا ھێنایانە ئەمریکای ناوەڕاست و باشوور.[٥]
میوەکە لە زمانی ئەکەدیدا بە (supurgillu) ناسرابوو؛ "بەھێ" (فرەی بەکۆمەڵ)، کە بە قەرز وەرگیراوە بۆ زمانی ئارامیی بە (ספרגלין sparglin)؛ لە جولەکەدا لە سەردەمی عیبری میشنایدا بە (פרישין prishin) ناسرابوو (وشەیەکی قەرزکراو لە زمانی ئارامیی فەلەستینی جوولەکە (פרישין "میوەی موعجیزەئامێز")؛ لە سەردەمێکی کۆن لە دەوروبەری دەریای ناوەڕاستەوە چێنراوە. ھەندێک لە کۆندا میوەکەیان بە "سێوی زێڕین" ناوبردووە.[٦]
یۆنانیەکان بە کیدۆنیای سەر کریتەوە گرێیاندا، وەک "پۆمی سیدۆنی" و تیۆفراستۆس لە کتێبی (Inquiry into Plants)دا ئاماژەی بەوە کردووە کە کوینز یەکێکە لە زۆرێک لە ڕووەکە بەرھەمدارەکان کە لە تۆوەوە نایەت.
چاندن
دەستکاریبەھێ دارێکی بەھێزە و بەرگەی وشکەساڵی دەگرێت و خۆی لەگەڵ زۆرێک لە خاکەکاندا دەگونجێنێت کە pH یان نزم بۆ مامناوەندە. بەرگەی سێبەر و ھەم بەرگەی خۆر دەگرێت، بەڵام تیشکی خۆر پێویستە بۆ بەرھەمھێنانی گوڵی گەورەتر و دڵنیابوون لە پێگەیشتنی میوەکان. ڕووەکێکی بەھێزە و پێویستی بە پاراستنێکی زۆر نییە، و بەرگەی ساڵانێک دەگرێت بەبێ بڕین یان کێشەی گەورەی مێروو و نەخۆشی.[٧]
بەھێ لە ھەموو کیشوەرەکاندا لە کەشوھەوای گەرم و مامناوەند و فێنکدا دەچێنرێت. پێویستی بە ماوەی فێنکتر ھەیە لە ساڵدا، کە پلەی گەرمی لە ژێر ٧ پلەی سەدی (٤٥ پلەی فەھرەنگی) بێت، بۆ ئەوەی بە باشی گوڵ بکات. بڵاوبوونەوە بە بڕین یان متوربە ئەنجام دەدرێت؛ شێوازی یەکەم ڕووەکی باشتر بەرھەم دەھێنێت، بەڵام زیاتر دەخایەنێت تا پێدەگات لە چاو شێوازی دووەم. جۆرە ناودارەکان بە بڕین یان چینەکانی چەسپاو لەسەر ڕەگی بەھێ بڵاودەکرێنەوە. بڵاوکردنەوە بە تۆو بە شێوەیەکی بازرگانی بەکارناھێنرێت. بەھێ لق و پۆپی ئەستوور دروست دەکات، کە دەبێت ببڕدرێت و بچووک بکرێتەوە بۆ یەک لق بۆ ئەوەی دارە میوەبەخشەکان گەشە بکات بۆ بەکارھێنانی بازرگانی. دارەکە خۆی گەردەن دەکات، بەڵام بەرھەمی باشتر بەرھەم دەھێنێت کاتێک گەردەن دەکرێت.
بە شێوەیەکی گشتی میوەکان لەسەر دارەکە بەجێدەھێڵرێن تا بە تەواوی پێبگەن. لە کەشوھەوای گەرمتردا، ڕەنگە نەرم بێت تا ئەو ڕادەیەی کە بخورێت، بەڵام لە کەشوھەوای فێنکتردا ڕەنگە پێویست بە پێگەیشتنی زیاتر بێت. لە کۆتاییەکانی پاییزدا دروێنە دەکرێن، پێش یەکەم بەستەڵەک.[٨]
-
نەمامگەی بەھێ -
میوەی بەھێ بەدارەکەیەوە
.jpg)
سەرچاوەکان
دەستکاری| کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە بەھێ تێدایە. |
- ^ Plummer، J. (2021). «Cydonia oblonga». IUCN Red List of Threatened Species. 2021. IUCN: e.T61611928A61611931. doi:10.2305/IUCN.UK.2021-2.RLTS.T61611928A61611931.en. لە 25 January 2024 ھێنراوە.
{{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=(یارمەتی) - ^ https://www.ars.usda.gov/ARSUserFiles/20721500/Postman/Postman.2009.UnappreciatedQuince.Arnoldia67(1).pdf
- ^ https://www.rhs.org.uk/plants/5160/cydonia-oblonga-(f)/details
- ^ https://ecocrop.apps.fao.org/ecocrop/srv/en/cropView?id=5117
- ^ Abdollahi, Hamid (2021). "Quince". Temperate fruits. Apple Academic Press. pp. 183–246.
- ^ Lyle, Katie Letcher (2010) [first published 2004]. The Complete Guide to Edible Wild Plants, Mushrooms, Fruits, and Nuts: How to Find, Identify, and Cook Them (2nd ed.). Guilford, Connecticut: FalconGuides. p. 110.
- ^ Carlton, Deb (2013). "Quince". In Cumo, Christopher (ed.). Encyclopedia of Cultivated Plants: From Acacia to Zinnia, Volume III. Santa Barbara, Calif.: ABC-CLIO. pp. 855–858.
- ^ Carlton, Deb (2013). "Quince". In Cumo, Christopher (ed.). Encyclopedia of Cultivated Plants: From Acacia to Zinnia, Volume III. Santa Barbara, Calif.: ABC-CLIO. pp. 855–858.
