بانگەوازی وەھابییەت

بانگەوازی نەجدی، یان وەک ناسراوە بە بانگەوازی وەھابییەت یان بە کورتی وەھابیزم، زاراوەیەکە کە دەدرێت بە بزووتنەوەیەکی ئیسلامی سوننە کە لە ناوچەی نەجد لە ناوەڕاستی نیمچە دوورگەی عەرەبی لە کۆتایی سەدەی دوازدەمی کۆچیدا سەریھەڵدا ، کە ھاوتایە لەگەڵ سەدەی ھەژدەیەمی زایینی، لەسەر دەستی شێخ محەمەد بن عەبدولوەھاب ( ١٧٠٣-١٧٩٢ز ) و شازادە محەمەد بن سعود، لەوێ ھاوپەیمان بوون بۆ بڵاوکردنەوەی بانگەوازی سەلەفییەکان ، کە لە ئەنجامدا یەکەم دەوڵەتی سعوودیە دامەزرا، کە کۆنترۆڵینیمچە دورگەی عەرەبی و بەشێک لە عێراق و شام و یەمەنی کرد. سەرەتای ئەوان لە دەرعیە لە نەجد بوو، کاتێک محەمەد بن عەبدولوەھاب ڕووبەڕووبوونەوەی لەگەڵ ئەو کەسانە ڕاگەیاند کە دژی بانگەوازی یەکتاپەرستی وەستابوون و دەرکەوتنی ھاوەڵدانان و بەکارھێنانی ^{(ئیستغلال)} خەڵکیان بەرەوپێش دەبرد، و دوای ئامۆژگاریکردنیان ئایینەکەیانی پێ تێکەڵ کرد، ڕاستییەکانی بۆ ئەوان ڕوونکردەوە، وە دانانی ئارگیومێنتە لە دژی ئەوان، زنجیرەیەک شەڕی ئەنجامدا کە گەیشتە لوتکە بە یەکخستنی بەشە گەورەکانی نیمچە دوورگەی عەرەبی و دامەزراندنی وڵاتی یەکتاپەرستی و باوەڕێکی دروست و پاککردنەوەی گەلی ئیسلام لە ھاوەڵدانان.

لە ساڵی (١٢٣٣ کۆچی / ١٨١٨ زایینی) ھێزەکانی عوسمانی بە سەرۆکایەتی ئیبراھیم پاشا کوڕی سەرۆکی وڵاتی عوسمانی لە میسر محەمەد عەلی پاشا ، گەمارۆی شاری دیریای پایتەختی یەکەمی وڵاتی سعوودیەیاندا، وە لەناویان برد لە شوێنێک کە بە شەڕی سعودیە و عوسمانییەکان ناسرا، بەڵام وەھابیەکان و ئەلسعود وڵاتی دووەمی سعودییان لەسەر دەستی شازادەی تورک بن عەبدوڵڵا بن محمد دامەزراند، کە فراوانتر بوو بەشێوەیەکی سنووردار، بە پێچەوانەی جەنگی پێش خۆیەوە، بەڵام بەھۆی ململانێ و شەڕە ناوخۆییەکان لە (١٣٠٩ کۆچی / ١٨٩١ زایینی)، پاشان سێیەم دەوڵەتی سعوودیە لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا سەریھەڵدایەوە، وڵاتی یەکەم و دووەمی سعوودی لە پەیوەندییەکەیدا لەگەڵ بانگەوازی وەھابیدا بوون، بە سەرکردایەتی عەبدولعەزیز بن سعود، دامەزرێنەری شانشینی عەرەبی سعوودی.

داکۆکیکارانی وەھابییەت پێیان وایە کە بە بۆچوونی خۆیان بۆ "چاککردنەوەی بارودۆخی ئایینی گەندەڵ و بارودۆخی کۆمەڵایەتی بێ ڕەوشتی" لە ناوەندی نیمچە دوورگەی عەرەبی ھاتووە، ھەروەھا باوەڕی موسڵمانان پاکدەکاتەوە و ڕزگاری دەبێت لە داب و نەریتی و پراکتیزەکان کە لە ناودا بڵاوبوونەتەوە وڵاتانی ئیسلامی و وەھابییەت بە پێچەوانەی گەوھەری ئیسلامی یەکتاپەرستی دەزانێت، وەک سواڵکردن، داوای بەختی باش لە گۆڕ و ئەولیاکان، داھێنراوی بە ھەموو شێوەکانییەوە، شوێنکەوتوانی بناژۆخوازەکانی وەک بانگەوازێک بۆ فەرمان بە چاکە و قەدەغەکردنی خراپە و گەڕانەوە بۆ ئیسلامی پاک وەسفی دەکەن، و وەسفی محەمەد بن عەبدولوەھاب دەکەن وەک نوێکەرەوەی ئایینەکە لە سەدەی دوازدەیەمدا، وە ڕێبازەکەی شێوازی ڕاستگۆ پێشینەکانە ^{(سلف الصالح)} لە پەیڕەوکردنی قورئان و سوننەتدا.

ھۆکارەکانی ڕەتکردنەوەی دەستەواژەی وەھابییەکان

بزووتنەوەکە ھەوڵیدا باوەڕی ئیسلامی بگەڕێنێتەوە وەک ئەوەی کە پێغەمبەر (د.خ) و ھاوەڵەکانی لەسەری بوون، ئەمەش بەرەوڕووی پێکدادانێکی گەورە بوو لەگەڵ ئەوانەی دەوروبەری کە دروستی پراکتیزە و پەرتشەکانیان لە ھۆزەکان و میرنشینەکان و عەرەبەکان بەڵام سەرۆکی ئەم بزوتنەوەی چاکسازییە ھاوپەیمانێتی لەگەڵ ئەلسعود کرد کە بڕوای بە ڕاستی و کرۆکی بزوتنەوەکە ھەبوو، کە پشتیوانیان کرد و داڵدەیان دا و پشتیوانیان کرد تا خۆی سەپاند بەسەر نیمچە دوورگەی عەرەبی، و زۆرێک لە موسڵمانان باوەڕیان پێی ھەبوو.

دامەزراوە

دامەزرێنەر

محەممەدی کوڕی عەبدولوەھاب کوڕی سلێمان کوڕی عەلی کوڕی احمد کوڕی ڕەشید کوڕی بورەید محەممەد کوڕی بورەید کوڕی موشەڕەف و بنەماڵەی موشەڕەف لقێکی بنەماڵەی وەھبە کە یەکێکە لە لقەکانی ھۆزی بەناوبانگی بەنی تەمیم. باپیرەی شێخ محەممەد زانای گەورەی نەجدی سلێمان کوڕی عەلی بوو، کە دەسەڵاتی دادوەری لە ڕەودەت سودایر و پاشان لە شاری عەیینەی گرتە ئەستۆ. ھەروەھا باوکی شێخ عەبدولوەھاب، ئەویش دادوەر بووە لە عەیینە. شێخ محەممەدی کوڕی عەبدولوەھاب لە ساڵی ١١١٥ی کۆچی / ١٧٠٣ی زایینی لە شاری عەیینە لەدایک بووە.

موسڵمانان پێش بزووتنەوەکە

شوێنکەوتوانی بانگەوازەکە وای دەبینن کە بارودۆخی خەڵکی نەجد پێش بانگەوازی محەممەد کوڕی عەبدولوەھاب بڵاوبوونەوەی ھاوەڵدانان بوو لە وڵاتانی ئیسلامی، عەبدولڕەحمان بن عەبدوللەتیف ئەلشێخ نەوەى محەممەدی کوڕی عەبدولوەھاب دەڵێت:

«خەڵکی نەجد، پێش ئەم بانگەوازە، بەتەواوی لە فێرکارییەکانی ئایین و ئیسلام دوور خرابوونەوە و کەوتنە ناو کۆڵی قووڵی ھاوەڵدانانەوە و بەلاڕێدابردنەوە، بۆیە گەڕانەوە بۆ ھاوەڵدانەرەکانی یەکەمی جاھیلییەت پێش (بعثە) وە وابەستەبوون بۆ جگە لە خودا لە ئەولیاکان و چاکەکاران و بتەکانی تر، و بەمەش دەزانرێت کە ئەوەی خەڵکی نەجد پێش دەرکەوتنی بانگەوازی شێخ - کوڕی عەبدولوەھاب - لە پەرستنی بتەکان ئایینی ھاوەڵدانانی بەتاڵە.»

سەرھەڵدانی محەممەدی کوڕی عەبدولوەھاب

یەکەم شت کە ئەم بزووتنەوەیەی دەستپێکرد لە عەیینە بوو کە محەممەدی کوڕی عەبدولوەھاب لەوێ سەری ھەڵدا و بزووتنەوەیەکی تەواو زانستی دەستی پێکرد، بۆیە دەستی کرد بە بڵاوکردنەوەی بیروباوەڕی یەکتاپەرستی و ئینکاری کردنی ئەوەی کە دەیبینی لە سەردەمی خۆیدا باو بووە، وەک داوای نیعمەت لە گۆڕ و دار و وابەستەبوون بە نوشتە، وەک کارێک کە دژایەتی یەکتاپەرستی دەکات، محەمەدی کوڕی عەبدولوەھاب بە ئەنقەست ھۆشداریی داوە لەو کارانە و لەناوبردنی مەزارگەکان و ئەو دیمەنانەی لەسەر گۆڕەکان دروستکراون، بەجۆرێک کە ئامادەبێت بۆ شەڕکردن بۆ ئەوەش، وە لەو کارەدا لەلایەن عوسمانی کوڕی موعەمەر شازادەی عەیینە ھاوکاری کراوە. مێژوونووس ئیبن بشر دەفەرمووێت:

«شێخ - کوڕی عەبدولوەھاب- ویستی قوبەی زەید کوڕی خەتتاب بڕووخێنێت، بۆیە ھاتە وڵاتی جوبەیلە و عوسمانیش نزیکەی شەش سەد پیاوی لەگەڵدا ڕۆیشت، بۆیە خەڵکی جوبەیلا ویستیان ڕێگرییان لێبکەن لە ڕوخاندنی، بۆیە کاتێک عوسمانیان بینی بڕیاریدا شەڕیان لەگەڵ بکات ئەگەر نەیانھێشت قوبەکە لەناو ببات، وازیان ھێنا جێیان ھێشتن لەگەڵیدا، بۆیە شێخ - کوڕی عەبدولوەھاب - ڕووخاندی بە دەستی خۆی، کاتێک دەترسا، ئەوانەی لەگەڵیدا بوون لەناویان دەبرد.»

دابەزینی دوورگەی عەرەبی لە ژێر دەسەڵاتی ئەواندا

دوای ئەوەی شەڕی بەرفراوان لەلایەن سعوودییەکانەوە لەگەڵ عوسمانییەکان ڕوویدا، و نیمچە دوورگەی عەرەبی نزیک بوو لە یەکگرتن لەژێر کۆنترۆڵی ئەواندا، لەڕێگەی سوپای عوسمانییەوە گەڕێنرایەوە کە لەلایەن حاکمی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لە میسر، محەممەد عەلی پاشا، بە فەرمانی سوڵتانییەتی عوسمانی و بە سەرۆکایەتی ئیبراھیم پاشای کوڕی، و بەشە کۆنتڕۆڵکراوەکەی دوورگەکە لە ژێر سەرکردایەتی عوسمانیدا مایەوە تا محمد عەلی پاشا پاشەکشەی لە ھەموو ئەو شوێنانە کرد کە لە کۆتایی سەردەمی محەمەد عەلیدا دوای شەڕی نێوان ئەو و عوسمانییەکان، کە سەرەڕای نزیکبوونەوەی لە قوستەنتینە بە شکستی کۆتایی ھات، بەھۆی دەستێوەردانی ئەورووپی لە بەرژەوەندی قوستەنتینە.

گەڕانەوەی دەوڵەتی سعوودیە

زۆری نەخایاند سعوودییەکان توانیان خۆیان و ڕیزەکانیان ڕێکبخەن و بەمجۆرە وەھابییەت بڵاوبوونەوەیەکی بەرفراوانی بەدەستھێنا دوای ئەوەی لەلایەن محەممەدی کوڕی سعودەوە وەک بیروباوەڕێک بۆ بزووتنەوەکەی پەسەندکرا، کە زۆری نەخایاند بەشێکی زۆری نیمچە دوورگەی عەرەبی کۆنترۆڵکرد، ئەمەش وایکرد بڵاوبوونەوەی بانگەوازەکەیان لە نیمچە دوورگەی عەرەبی و دوای ئەوە بیرۆکەکانی بڵاوبووەوە بۆ وڵاتانی دیکە، لەوێشدا کاریگەری لەسەر ھەندێک لە زانایانی میسر و شام و عێراق و وڵاتانە نزیکەکانی دیکەوە ھەبوو.

ڕێبازی وەھابی بۆ باوەڕ

بابەتی سەرەکی: سەلەفییەت شوێنکەوتوانی محەممەدی کوڕی عەبدولوەھاب دەبینن کە نزیکبوونەوەیان نزیکبوونەوەی ئەھلی سوننە و جەماعەیە، کە بیرۆکەکانی کوڕی عەبدولوەھاب بە گشتی پشتیان بە زیندووکردنەوەی بیری ئیبن تەیمییە و ئیبن قەییم جوزیە بەستووە لە ڕەتکردنەوەی ئەو خووانەی کە ئەو دوو شێخە بە داپۆشراوی دەیانبینی بە ھاوەڵدانان، کە لە بازنەی موسڵماناندا بەربڵاو بوون، و پاککردنەوەی باوەڕی ئیسلامی لەسەر بنەمای یەکتاپەرستی تەواو بۆ خودا، بەڵام لە بواری فیقھدا، پەیڕەوی بیروباوەڕی ئیبن تەیمییەیان کرد، کە بە بەگشتی بیروباوەڕی ئیمام ئەحمەدی کوڕی حەنبەلی پەیڕەو دەکرد لە فیقھدا، و لە ھەندێک بابەتدا لەگەڵیدا ناکۆک بوون، لەوانە ئەوانەی پەیوەندییان بە جیابوونەوە و پرسی سواڵکردنەوە ھەیە.

وەھابییەت وەک سیستەمێک بۆ دەسەڵات

پەیڕەوانی وەھابییەت بیرۆکەی وڵاتی ئایینی دەگرنەبەر و پێیان وایە وڵات دەبێت بە یاسای ئیسلامی بەڕێوەبچێت و ئەمەش لە ڕێگەی ھەندێک میکانیزمەوە جێبەجێ دەکەن، لەوانە فەرمانکردن بە چاکەە و ڕێگریکردن لە خراپە، کە دەزگای فەرمان کردن بە چاکە و ڕێگریکردن لە خراپە لە شانشینی ھاوچەرخی سعوودییە دامەزرا، شوێنکەوتووانی کۆمەڵێک فەرمانبەری میریین کە بە شەقامەکاندا دەسوڕێنەوە و شەریعەت دەسەپێنن ھەرچەندە پلەی سەپاندنی پەرستش و ڕەوشتیان بەپێی سەردەمەکە جیاواز بوو، کە لە ڕیاز لە ڕابردوودا ئەگەر یەکێک بەلای ماڵێکدا تێپەڕیبێت و بۆنی تووتن بکات، درێغی نەدەکرد لە سزادانی بەرپرسانی ئەو کارە، بەڵام ئێستا کارەکانیان سنووردار بووە بە سنوورێکی زۆر تەسکتر، تەنانەت قسەکردنیش، سەلەفییەکان سیستەمی پێشووی دەزگا بە باشترین جێبەجێکردنی سیستەمی (الحسبة) دەزانن، کە لەم ئایەتە وەرگیراوە: كُنتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ واتە: (بەڕاستی) ئێوە چاکترین ئوممەتێکن کە (بۆ سوودی) خەڵکی ھێنراونەتە مەیدانەوە، چونکە فەرمان بەچاکە دەدەن و قەدەغەی خراپە دەکەن، کە ئەمەش پەیڕەو کرا لە سەردەمی ئیسلامیدا. وشەی (المحتسب) یان (المطوع) لە وشەی (المحتەسب)ەوە وەرگیراوە لە واتە پێناو خودا (المحتسب) یان خۆبەخشی لە پێناو خودا (المطوع).