باقۆفا
باقۆفا یان باقوفا (بە عەرەبی: باقوفا،بە سوریانی: ܒܝܬ ܩܘܦܐ[١]) گوندێکە لە قەزای تلکێف لە پارێزگای نەینەوا لە باکووری عێراق.[٢] باقۆفا دەکەوێتە ڕۆژاوای باشووری کوردستان.[٣][٤] ھەروەھا دەکەوێتە ناوچە جێناکۆکەکانی عێراق و دەشتی نەینەوا. ژمارەی دانیشتووانەکەی لە ساڵی ٢٠٢٠ بە ٦٠٠ کەس مەزەندە کراوە، و زۆرینەیان ئاشوورییەکانن.[٥]
باقۆفا | |
|---|---|
| ܒܝܬ ܩܘܦܐ - Baqofah - باقوفا | |
 | |
| وڵات |  کوردستان عێراق |
| ھەرێم | ھەرێمی کوردستان |
| پارێزگا | نەینەوا |
| قەزا | تلکێف |
| ناحیە | تلکێف |
| بەرزایی | ٣٣٥ مەتر (١٬٠٩٩ پێ) |
| ژمارەی دانیشتووان (٢٠٢٠) | |
| • سەرجەم | ٦٠٠ |
| زمان و ئایین | |
| • زمان | کوردی(کرمانجی)،عەرەبی و سوریانی |
| • ئایین | مەسیحی |
| ناوچەی کاتی | UTC+٣:٣٠ (ناوچەی کاتی) |
| • ھاوین (DST) | UTC+٤:٣٠ (ھاوین) |
| تەلەفۆن | ٠٠٩٦٤ |
لە گوندەکەدا کڵێسای کاسۆلیکی کلدانیی مار جەرجیس ھەیە.[٦] نزیکەی ١٥ میل لە شاری مووسڵەوە دوورە کە ناوەندی پارێزگای نەینەوایە و دانیشتووانەکەی مەسیحییەکانی کلدانن و بە زمانی سوریانی قسە دەکەن، ئەم گوندە یەکێکە لە کۆنترین ناوچەکانی پارێزگای نەینەوا، کە کۆفە و نووسراوی بسماری تێدایە کە مێژووەکەی بۆ سەردەمی ئاشوورییەکان دەگەڕێتەوە.[٧]
ناو
دەستکاریچەندین تیۆری بۆ سەرچاوەی ناوی گوندەکە خراونەتەڕوو وەک چۆن سوریانی فەرەنسی ژان مۆریس فیی دەڵێت لە "بێت" ("شوێن" بە زمانی سوریانی) و "قۆپێ" (بە زمانی سوریانی "دارستان")، و بەم شێوەیە وەرگێڕدراوە بۆ "شوێنی دارستاندار". یان پێشنیار دەکرێت ناوەکە یان تێکەڵەیەک بێت لە "بێث" و "قوبا" ("سەبەتە" بە زمانی سریانی) و وەربگێڕدرێت بۆ "شوێنی سەبەتە" یان "بێث" و "قوپا" ("مەیموون" بە زمانی سریانی)، و بەم شێوەیە وەرگێڕان بۆ "شوێنی مەیموون".[٨]
ناوی باقۆفا بە ڕەچەڵەک ئارامییە، لە دوو بزوێنی “بەیت” و “قوبە” پێکھاتووە، کە بە واتای ماڵی باڕەکان دێت. لە کاتێکدا نوسەر کوکریس عەواد ڕوونی دەکاتەوە کە دەستەواژەی "باقۆوە" بە واتای ماڵی مەیموونەکان دێت. یان ڕەنگە بە مانای ئەو شوێنەی کەللەسەریش بێت کە پێدەچێت کۆمەڵکوژییەکی تێدا ڕوویدابێت،
مێژوو
دەستکاریباقۆفا لە سەرووی دوو گردی شوێنەوارەوە ھەڵکەوتووە، کە گەورەترینیان بەشێکی بە گۆڕستانی گوندەکە داپۆشراوە. لە کاتێکدا کە شوێنەوارناسی فەرەنسی ڤیکتۆر پلەیس لە لێکۆڵینەوەکەدا تەنھا پاشماوەی پەرداخەکانی لە سەرەتای سەدەی نۆزدەھەمدا دۆزیەوە، ھەندێکی تریش چەندین گۆڕیان دۆزیەوە کە قەڵغانی ئاسن و شمشێر و خەنجەرێکی تێدابوو کە بە زێڕ زاخاودرابوو. جگە لەوەش پانێڵێکی پەیکەرسازیش دۆزرایەوە کە پیاوێک شێرێک دەکوژێت و سلندەرێک کە نووسراوێکی میخی لەسەرە. خودی باقوفا بۆ یەکەمجار بە ناوی بێقۆپا لە ژیانی ڕەببان ھۆرمیزد لە سەدەی حەوتەمی زایینیدا ھاتووە وەک یەکێک لەو گوندانەی کە پارەی بەخشیوە بەرەو دروستکردنی دێری ڕەبان ھۆرمزد.[٩][١٠]
گوندەکە تا سەدەی ھەژدەھەم دانیشتووانێکی تێکەڵاوی مەسیحی و ئیسلامی ھەبوو، کاتێک گوندنشینە موسڵمانەکان ڕۆیشتن بۆ دامەزراندنی گوندێکی بە ھەمان ناو لە نزیکەوە. لەو سەردەمەدا باقۆفا بەشێک بوو لە وەقفی مزگەوتی پێغەمبەر یونس لە مووسڵ. باقوفە لە ساڵی ١٧٤٣ لە نێوان شەڕی عوسمانی و فارسی ١٧٤٣-١٧٤٦ لەلایەن ھێزەکانی شەھانشا نادر شا تاڵان کرا. دانیشتوانی مەسیحی باقۆفا لە سەدەی ١٨دا لە کەنیسەی ڕۆژھەڵاتەوە گۆڕدرا بۆ کەنیسەی کاسۆلیکی کلدان، و قەشەیەکی کاسۆلیکی کلدان بەناوی فرانسیس خەڵکی باقۆفا ناسراوە کە لە ساڵی ١٨٠٨ لە بەغدا چالاک بووە. ھێرشێکی کورد بۆ سەر گوندەکە لە ساڵی ١٨٣٣ بووە ھۆی کوژرانی سەدان گوندنشین و رفاندنی ژمارەیەکی زۆر ژن و منداڵ.[١١]
لە ساڵی ١٨٥٠دا باقۆفا لەلایەن میسیۆنەری ئینگلیزی جۆرج پێرسی بادگەرەوە سەردانی کرا، کە ژمارەی دانیشتوانی گوندەکەیان بە ٢٠ خێزانی کاسۆلیکی کلدانی تۆمار کردووە و ئاماژەیان بەوە کردووە کە لەلایەن یەک قەشە و یەک کڵێساوە وەک بەشێک لە قەشایەتی مووسڵ خزمەتیان کردووە. ژمارەی دانیشتووان بە جێگیری مانەوە چونکە ٦٠٪ی منداڵانی گوندەکە لەم کاتەدا بەھۆی دەردەکۆپانەوە گیانیان لەدەستداوە. لە ساڵی ١٨٦٤ تا ١٨٧٠، جیرۆم سیمۆن سندجاری لە تلکێف، قەشە سەرەکی کاسۆلیکی کلدان لە تاران، لە باقوفە نیشتەجێ بووە و وەک قەشەی ئەو وڵاتە کاری کردووە؛ ھەروەھا یەکێک لە دەرگاکانی کڵێسای مار جەرجیسی لە ساڵی ١٨٦٨ نۆژەن کردەوە. قەشە کاسۆلیکی کلدانی جۆزێف تفینکجی تۆماری کردووە کە گوندەکە ١٥٠٠ کاسۆلیکی کلدانی تێدا نیشتەجێ بووە لەگەڵ سێ قەشە و یەک کەنیسە لە ساڵی ١٩١٣، ھەرچەندە لە ساڵی ١٩٢٣دا ٤٩٠ کەس ھەژمارکراون. ژمارەی دانیشتوانی شاری باقۆفا لە سەرژمێریی عێراقی ساڵی ١٩٥٧، ٢٢١١ کەس تۆمارکراوە. بەڵام ژان مۆریس فیی سوریانی فەرەنسی دەڵێت ژمارەی ڕاستەقینە لەو کاتەدا لە ٤٠٠ کەس نزیکترە و ٧٠-٨٠ خێزان لە ساڵی ١٩٦١دا لە گوندەکەدا نیشتەجێ بوون. لە سەرژمێری عێراقی ساڵی ١٩٨٧، ٥٠٠ ئاشوری لە باقۆفا تۆمار کراوە.[١٢]
لە سەرەتای مانگی ئابی ٢٠١٤دا، باقۆفا جێھێڵدرا، چونکە دانیشتووانەکەی لە ھێرشی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام(داعش) بۆ سەر باکووری عێراق، پێشتر گوندەکە نزیکەی ٦٠٠ ئاشووری تێدا نیشتەجێ بووە کە ٩١ خێزانیان ھەبووە.[١٣] دوای یازدە ڕۆژ لەژێر داگیرکاریی داعشدا، باقۆفا لەلایەن پێشمەرگەوە دەستی بەسەردا گیرا، کە دواتر بۆ ماوەی سێ مانگ گوندەکەیان داگیرکرد، لەو ماوەیەدا گوندەکە لەلایەن سەربازانی پێشمەرگەوە تاڵان کرا؛ دوای ئەوە کۆنترۆڵی باقۆفا گواسترایەوە بۆ میلیشیای ئاشوری دواخ نەوشا. دواجار دوای دەرکردنی داعش لە دەشتەکانی نەینەوا رێگە بە دانیشتوانی گوندەکە درا بگەڕێنەوە و تا مانگی حوزەیرانی ٢٠١٧، ٣٠ خێزان لە باقۆفا نیشتەجێ بوون. دانیشتوانی باقۆفا بۆ ماوەیەکی کورت لە مانگی تشرینی یەکەمی ٢٠١٧ بە ھۆی شەڕ و پێکدادان لەنێوان پێشمەرگە و ھێزەکانی حکومەتی عێراق پەنایان بۆ شوێنەکانی دیکە بردەوە. تا ساڵی ٢٠٢٠ ژمارەی دانیشتوانی گوندەکە لە ٤٥ بنەماڵەدا گەیشتە ٢٠٢ ئاشووری.[١٤]
کەسایەتی دیار
دەستکاری- یوجین مانا (١٨٦٧-١٩٢٨)، قەشەی کاسۆلیکی کلدان
ئەمانەش ببینە
دەستکاریسەرچاوەکان
دەستکاری- ^ https://web.archive.org/web/20191219132839/https://www.tigrishaber.com/pesmerge-li-basiqa-bi-tundi-bersiva-dais-dide-u-ser-li-xazir-berdewame-24202h.htm
- ^ https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/265734
- ^ https://syriaca.org/place/184
- ^ https://www.aa.com.tr/ks/تورکیا/لێدوانی-چاوشئۆغڵو-لەبارەی-عێراق-و-بەعشیقە/659211
- ^ Thomas A. Carlson et al., “Baʿshīqa — ܒܥܫܝܩܐ ” in The Syriac Gazetteer last modified December 9, 2016, http://syriaca.org/place/303.
- ^ https://www.mesopotamiaheritage.org/en/monuments/leglise-chaldeenne-mar-guorguis-de-baqofa/
- ^ https://web.archive.org/web/20200125023509/https://books.google.com/books?id=Oo8AAAAAcAAJ&pg=PA174&dq=Bakofa+Chaldean&client=firefox-a#v=onepage&q&f=false
- ^ https://web.archive.org/web/20190731124139/https://www.ishtartv.com/en/viewarticle,36249.html
- ^ Fiey (1975), p. 380.
- ^ Wilmshurst (2000), p. ٢٣٧.
- ^ http://aina.org/news/20150403020509.htm
- ^ https://www.shlama.org/population?fbclid=IwAR0rMdQbvDzjzV0_CIWBCjOGCU4OSVLrbsltgKijiY1fqYC2H6VAoQ8hJ8M
- ^ https://newrepublic.com/article/122439/war-garden-eden
- ^ «وەشانی ئەرشیڤکراو». لە ڕەسەنەکە لە ٢ی تشرینی دووەمی ٢٠٢١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٩ی حوزەیرانی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
