کوردانی فارس

کوردانی فارس کۆمەڵێک خەڵکی کوردن کە لە ناوچەی فارس لە باشووری ئێران دەژین. بەپێی ھەندێک سەرچاوە، نیشتەجێبوونی کورد لە باشووری ئێران دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی ساسانییەکان. جگە لەمەش لە قۆناغی دوای ناساندنی ئیسلام، عەشیرەت و خەڵکانی کورد لە ناوچەی فارسدا ژیاون. ھەروەھا لە سەردەمی زەندییەکاندا کۆمەڵێک خەڵکی کورد ڕەوانەی ناوچەی فارس دەکران و لەوێ نیشتەجێ دەکران و سەرەڕای گەڕانەوەی زۆربەیان بۆ کوردستان، ئێستاش نەوەکانی بەشێکیان لە ناوچەی فارسدا دەژین. لە نێوان سەدەی ڕابردوودا دانیشتووانی بەربڵاوی کوردستان بە ئامانجی دۆزینەوەی ئیش و ھەلی کار کۆچیان کردووەتە ناوچەی فارس لە باشووری ئێران.

مێژوو

لە سەردەمی کۆن تا ناوەڕاستی سەدەی نۆی کۆچی لە فارس ٥٠٠ ھەزار کورد ھەبوون. لە فارس وەک پێنج عەشیرەت دەژیا.

کۆنترین و تاکە بەرھەمێک کە دووبارە بە خێڵە کوردەکانی شەبانکارەوە دەکۆڵێتەوە، کتێبی فارسنەمەی ئیبن بەلخییە کە لە نێوان ساڵانی ٥٠٠ بۆ ٥١٠ی کۆچی دا نووسراوە و کوردانی دانیشتووی ناوچەی فارس بە پێنج دەستە لە خۆ دەگرێت: ئیسماعیلییەکان، ڕامانییەکان، کارزومییەکان، ئەو… مەسعوودییەکان، و شێکانییەکان. لە لێکۆڵینەوەکەیدا ئاماژە بەوە دەکات کە ئەو کوردانە ئایینی سوننە و ئیمامییان ھەبووە و حەوت ئیمامیان ھەبووە کە بە زمانێکی تر جگە لە فارسی قسەیان دەکرد، بەڵام زمانی فارسی باش دەزانن. ھەروەھا ئینسایکلۆپیدیای ئێرانیکا خێڵەکانی شەبانکارێ وەک کورد دەناسێنێت . گرووپێکی تری کوردانی فارس کوردشولین.

شوێنی نیشتەجێبوون

لە ئێران ١٢ گوند ھەیە بە ناوی شەبانکارێ کە کاریگەری و شوێنپێی کوردەکانی شەبانکارە نیشان دەدات. لە شاری بەرەزجان شارێک ھەیە بە ناوی شەبانکارێ و لە پارێزگای کرماشان چەند گوندێکمان ھەیە کە کوردی شەبانکەرین و بە کوردی قسە دەکەن. دانیشتووانی سەرەکی عەشیرەتی شەبانکارێ لە کرماشان و سلێمانی لە عێراق دەژین. بۆ نموونە لە ناوچەیەکدا ٧٣ گوند ھەن کە دانیشتووانیان کوردانی شەبانکەرەن کە کۆچیان کردووە بۆ کوردستانی عێراق. بەڵام ھێشتا نازانرێت کۆچی زۆرەملێی حکوومەت بووە یان کۆچی دەربەدەر بەھۆی وشکەساڵییەوە.

ژوکۆڤسکی (vaJokovicksi) کە لە ساڵی ١٨٨٢ (نزیکەی ١٣٠ ساڵ لەمەوبەر) ھاتووەتە شیراز، سەبارەت بە خەڵکی تەخلەداشێک دەنووسێت:

گوندی تەلچی دەشک دەکەوێتە باشووری ڕۆژاوای شیراز، لە گەڕەکی باغ کەمالولمەلوک (باغ عەفیف ئاباد)، دانیشتووانی کوردن و لە عەشیرەتی کۆزیوەند (غازیوەند)ی عەشیرەتی گۆرانن، کە خاوەنی… ڕێوڕەسم و ئایینێکی تایبەت.

تا ئێستاش ١٧ بنەماڵەی کوردانی شیراز لە کۆچەرۆ نیشتەجێن. دانیشتووانی ١٠ ھەزار کەسی کورد لە لارەستانی پایتەختی فارس نیشتەجێن کە پەیڕەوی لە ئایینی شافیعی سوننە دەکەن.

بەپێی ئاماژەکەی موحسێنی، لە کتێب و فەرھەنگی شێوەزاری سیدانیدا، وا دیارە پارچە مەتەڵێک ھەن کە ئاماژەن بۆ ئەگەری بوونی گەلی ئاریانی مادی/کورد لە پارێزگای فارس، بە تایبەت لە سیدان و سیوەند. ١- ئەگەری ماددی بوونی شێوەزاری سیوندی و ڕەنگە سیدانی دێرین ٢- بوونی عەشیرەتێک بە ناوی کوردی ئێزیدی یان ئێزیدی لە سیدان و ئەو ناوچەیەی ئاماژەی پێکراوە ٣- بوونی گوندێک لە بەشی ناوەڕاستی شاری بیجاڕ لە… پارێزگای کوردستانی ئێران، بە ناوی سیدان ٤- بوونی عەشیرەتێکی " ھەرکی " لە ناوچەی کوردستانی ئێران و تورکیا و عێراق کە لە سێ خێڵی سەیدان و مێندان و سەرحەت پێکھاتووە کە بە زمانی کوردی کرمانجی قسە دەکەن.

لە ئێستادا کۆمەڵێک کوردی دانیشتووی پارێزگای فارس ھەن کە خۆیان بە کورۆنی ناودەبەن، ئەم گرووپە لە نزیکەی ھەزار خێزان پێکھاتوون کە لە گوندەکانی شیراز و کازرون و سێپیدان نیشتەجێن. سێ گوند بەتەواوی کوردین و ١١ گوندیش لەگەڵ فارسی زمان ھاوبەشن. کرۆنییەکان بە زمانی کوردی کرماشانی قسە دەکەن. دەوترێت ئەم کوردانە لە سەردەمی کەریم خان زەند ھاتوونەتە شیراز. کەریم خان زەند، لەو کاتەدا ٩٠ ھەزار کوردی برد بۆ بەھێزکردنی بنکەکەی لە دەوروبەری شیراز.

لە شیراز جیا لەو گوندانە لە شیراز کوچەیەک ھەیە بە ناوی "لەخا" لە گەڕەکی " تەخداش " کە ئەمانەش کوردن. ئەوانەی لە تەخداش دەژین یاسارانن. ھەروەھا لە شاری شیراز حوسێنییە یان مزگەوتێکی کوردی ھەیە کە پەیوەندی بە سەردەمی کەریم خان زەندەوە ھەیە. ئەو کوردانەی لە سەردەمی کەریم خان زەندەوە ھاتوونەتە ئەو ناوچانە زۆربەیان کوردی کرماشانین و بە کوردی کرماشانی قسە دەکەن.

دەستەیەک لە کوردانی خەڵکی کرماشان لە پارێزگای کرمان، شاری جیرۆفت و ناحیەی سەردۆیێ دەژین، کە لە سەردەمی سەفەوی و کۆتایییەکانی سەردەمی زەنددا گواستراونەتەوە بۆ ئەوێ، کە دەکرێت ئاماژە بە ھۆز و خێڵی جاکۆبی و سالاری بکرێت، کە لە بنەڕەتدا خەڵکی کرماشان کوردن و… لە شاری جیرۆفت؛ و دانیشتووانی سەردویە و کرمان و کۆمەڵێکی دیکەی کورد لە کرمان تا کوھنوج و بام و ڕەفسەنجان بەدواداچوونیان بۆ کراوە.

دەنگۆی فارس

شەش عەشیرەتی سەرخی، بەکی، سەقەڵمێچی، ئارێندی و کۆزرەک ھەموویان زۆر کۆنن و زاراوە و کولتوورێکی جیاوازیان ھەیە. ئەم خێڵانە دەگەڕێتەوە بۆ «کوردی فارس» سەردەمی ساسانییەکان.

ئەمانەش ببینە

• کەلانی-عەبدوویی
• دەنگۆی فارس

سەرچاوەکان

• دوکتور جەمشید سەداقات کیش: پارس و کرمان لە ساڵی ٢٠١٨
• ئیحسان یوسفی: کۆچەری پارس، ساڵی ١٣٩٣