شوانکارە
شوانکارە (بە عەرەبی: الشوانکارة; بە فارسی: شبانکاره) هۆزێکی فێدەراسیۆنی کۆنی کورد بوو،[١][٢][٣][٤] ناوی شانشینەکەشیان کە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی فارسیان فەرمانڕەوای ئەکرد هەر بە ناوی شوانکارە بوو.[٥][٦][٧]
| شوانکارە | ||||
| ||||
| پایتەخت | ئیگ | |||
| زمان(ەکان) | ||||
| ئایین | ئیسلام | |||
| حکوومەت | شانشینی | |||
| مەلیک/شا/ئەمیر | ||||
| - ١٠٣٠-١٠٧٨ | فەزلویە | |||
| - ١٣١٠-١٣٥٥ | ئەردەشیر | |||
| مێژوو | ||||
| - دامەزراندن | ١٠٣٠ | |||
| - دەستبەسەرداگرتنی تەیمووریەکان | ١٤٢٤ | |||
نەژاد
دەستکاریئەوان بە بنەچە لە ناوچەی سوپاهان و بڵندایەکانی هەلەپ بوون، بەڵام لەلایەن شاهنشای بوەیهی پەنا خۆسرۆ لە کۆتایەکانی سەدەی ١٠ز راگواستران بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوچەی فارس.[٨] سەرهۆزەکانی شوانکارە بانگەوازی ئەوەیان ئەکرد ڕەچەڵەکیان ئەگەڕێتەوە سەر شای ئەفسانەیی ئێران مانوچەهر و دامەزرێنەری ئیمپراتۆریەتی ساسانی، ئەردەشێری یەکەم دەکرد.[١]
ناوچە و تیرەکان
دەستکاریپایتەختی خانەدانەکە ئیج (ئیگ) بووە، شانشینی شوانکارە بەسەر شەش ناوچەدا دابەش بووە: زەرکان، ئیشتبانان، بورک تاروم خەیرە، نایریز، کورم ڕوونیز لار و دارابگیرد. هۆزی شوانکارە دابەش ببوو بۆ سەر چەند تیرەیەک، کە بریتی بوون لە: ئیسماعیلی، ڕامانی، کارزوی، مەسعودی و شواکانی کە هەموویان مەڕدار و جەنگاوەر بوون.[١]
مێژوو
دەستکاری
تیرەی ڕامانی شوانکارە و سەرهۆزەکەی فەزڵەوەی توانیان دەسەڵاتێکی زۆر لە فارس بگرنە دەست. فەزڵەوی کوڕی سەرهۆزی شوانکارە عەلی حەسەنی ڕامانی بوو، لە خزمەتی ساحیبی عادل، وەزیری شای بوەیهیی فارس، پلەی سوپاسالاری پێبەخشرا. ساحیبی عادل لەلایەن دوا فەرمانڕەوای بوەیهی فارس، ئەبو مەنسور پۆلاد ستون، لەسێدارەدرا و فەزلەوی دوای ئەمە لە یاخیبووندا هەستایەوە. ئەبو مەنسور لە ساڵی ١٠٦٢ لەگەڵ دایکیدا شکستی هێنا و کوژران، بەمەش فەزڵەوی بووە فەرمانڕەوای سەنتانسەری فارس، زۆری نەخایاند لەگەڵ تورکە سەلجوکییەکان تووشی پێکدادان بوو. فەزڵەوی ملکەچی قەورد برای سوڵتان ئەلپ ئەرسلان بوو، بەڵام دوای ئەوە ڕاپەڕی دژی دەسەڵاتی سەلجووکی. دواجار فەدلویا لە ساڵی ١٠٧١ لەلایەن وەزیری سەلجوکییەکان نیزامی مولوک گیرا و لەسێدارەدرا. شوانکارەکان لە پارێزگاکانی کرمان و فارسدا بێزارکەر بوون. لە ساڵی ١٠٩٩ بە هاوکاری کوڕی قەورد ئێران شا، ئەمیر ئونار والی فارسیان تێکشکاند. لە ساڵی ١١١٦دا، ئەبو حەسەن خۆسرەو، سەرۆکی شوانکارەکان ڕەتیکردەوە ملکەچی فەخرەدین کاولی والی فارس بێت. کاولی گەماڕۆی خۆسرەوی دا لە قەڵاکەی خۆیدا، بەڵام دواتر لەگەڵیدا ڕێککەوت. خۆسرەو لە بانگەشەکانیدا لە کرمان یاوەری پارێزگار بووە. لە سەردەمی سوڵتانی سەکجوکەکان، مەحمودی دووەم (١١١٧-١١٣١)، شوانکارەکان خراپ مامەڵەیان لەگەڵدا کرا و جارێکی دیکە ڕاپەڕینیان کردەوە و زیانێکی زۆریان بە ناوچەکە گەیاند. دامەزرێنەری شانشینی هەزارئەسپ، ئەبو تاهیری کوڕی محەمەد، شکستی بە شوانکارەکان هێنا و بەهۆی ئەمەوە شکۆیەکی زۆری بەدەستهێنا. دوای داڕمانی سەلجوکییەکان، شوانکارەکان جارێکی دیکە فەرمانڕەوای ناوچەکەی کردەوە و شاری ئیداج وەک پایتەختیان. لە سەردەمی ئیلخانیدەکاندا فەرمانڕەوایی پارێزگای شوانکارەیان دەکرد کە ناوەندەکەی لە دارابگرد بوو.[١]
کوتبەدین موباریز سەرهۆزی شوانکارە و نیزامەدین مەحمودی برای لە ساڵی ١٢٠٠دا کرمانیان لە دەستی تورکە غەزەکان داگیرکرد، بەڵام بە یاخیبوونێکی ناوخۆیی و بەرپەچدانەوەی غەزەکان دۆڕان. لە کۆتاییدا ئەتابەگی فارس، سەد کوڕی زەنگی شکستی بە شەبانکەرە هێنا.[١]
لە ساڵی ١٢٦٠دا داگیرکەری مەغۆل هۆلاکۆ ئیگی پایتەختی شوانکارەکانی داگیرکرد و ڕووخاندی و موزەفەرەدین محمدی کوڕی موباریز سەرۆهۆزی شوانکارەی کوشت، لە ساڵی ١٣١٢ شوانکارەکان لە ئیلخانەکان یاخی بوون بەڵام شکستیان هێنا. لە ساڵی ١٣٥٥ فەرمانڕەوای موزەفەرەکان، موباریزەدین کوڕی خۆی دەنێرێت دژی ئەردەشیری سەرهۆزی شوانکارەکان، کە ڕەتیکردەوە فەرمانەکانی جێبەجێ بکات. ئەردەشێر شکستی هێنا و نیشتمانەکەی لەلایەن موزەفەریەکان دەستی بەسەردا گیرا. لەوانەیە شوانکارەکان تا ساڵی ١٤٢٤ هەر بەردەوام بووبن لە فەرمانڕەوای.[١]
سەهۆز و فەرمانڕەواکان
دەستکاری١٥ سەرهۆزی شوانکارەکان کە تۆمار کراون:
| زنجیرە | ناوی شا | ماوەی فەرمانڕەوای | |
|---|---|---|---|
| دەستپێک | کۆتای | ||
| ١ | فەزڵەی | 448هـ | 459هـ |
| ٢ | نظام الدين يحيى بن حسن | 459هـ | ؟ |
| ٣ | نظام الدين محمود بن نظام الدين يحيى | ؟ | ؟ |
| ٤ | قطب الدين مبارز | ؟ | 624هـ |
| ٥ | ملك مظفر الدين محمد بن المبارز | 624هـ | 658هـ |
| ٦ | قطب الدين مبارز بن ملك مظفر الدين | 658هـ | 659هـ |
| ٧ | نظام الدين حسن بن محمد مظفر الدين | 659هـ | 662هـ |
| ٨ | نصرة الدين إبراهيم بن محمد مظفر الدين | 662هـ | 664هـ |
| ٩ | جلال الدين طيب شاه | 664هـ | 681هـ |
| ١٠ | بهاء الدين إسماعيل أخو طيب شاه | 681هـ | 688هـ |
| ١١ | نظام الدين حسن بن طيب شاه | 688هـ | 725هـ |
| ١٢ | نصرة الدين إبراهيم بن إسماعيل | 725هـ | ؟ |
| ١٣ | ملك ركن الدين حسن | ؟ | ؟ |
| ١٤ | جمشيد بن إسماعيل | 735هـ | 742هـ |
| ١٥ | ملك أردشير | 742هـ | 756هـ |
سەرچاوەکان
دەستکاری- ^ ئ ا ب پ ت ج Büchner 2012.
- ^ Spuler 2012.
- ^ Oberling 2004.
- ^ Qazvini 1915, pp. 137–138.
- ^ KURDISH TRIBES, Iranicaonline
- ^ SHABANKARA, name of Kurdish tribe
- ^ The Decline of Iranshahr: Irrigation and Environments in the History of the Middle East, 500 B.C; Peter Christensen, page: 316, Published 1993, Museum Tusculanum Press, 351 pages, ISBN 87-7289-259-5
- ^ Potts 2014, p. 166.
سەرچاوەکان
دەستکاری- Ateş، Sabri (2013)، Ottoman-Iranian Borderlands: Making a Boundary, 1843–1914، Cambridge University Press، p. 162، ISBN 9781107245082
- Babaie، Sussan (2019). Iran After the Mongols. Bloomsbury Publishing. ISBN 978-1788315289.
- Büchner، V. F. (2012)، «S̲h̲abānkāra»، Encyclopaedia of Islam، Brill Publishers، doi:10.1163/2214-871X_ei1_SIM_5253، ISBN 9789004082656
- Christensen، Peter (1993)، The Decline of Iranshahr: Irrigation and Environments in the History of the Middle East, 500 B.C. to A.D. 1500، Museum Tusculanum Press، pp. 1–351، ISBN 9788772892597
- Gunter، Michael M. (2009). The A to Z of the Kurds. Scarecrow Press. p. 183. ISBN 9780810863347.
- «The Encyclopedia of Islam». The Encyclopaedia of Islam, Vol. III. London: E.J. Brill. 1986. pp. 1–1304.
- Oberling، Pierre (2004)، Kurdish tribes، Iranica Online
- Potts، Daniel T. (2014)، Nomadism in Iran: From Antiquity to the Modern Era، London and New York: Oxford University Press، pp. 1–558، ISBN 9780199330799
- Qazvini، Hamdallah Mustawfi (1915)، The Geographical Part of the Nuzhat Al Qulub، لەلایەن Le Strange، Guy وەرگێڕدراوە، Leiden، ISBN 9781406722734
{{citation}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: location missing publisher (بەستەر) - Spuler، B. (2012)، «Faḍlawayh»، Encyclopaedia of Islam، Brill Publishers، doi:10.1163/1573-3912_islam_SIM_2233، ISBN 9789004161214
