ڕەخنە لە قورئان
ڕەخنەگرتن لەقورئان بوارێکی خوێندنە لەبوارەکانی خوێندنی سەبارەت بەدروستی و ڕاستی بانگەشەکان و ڕەوشتی ئەو فەرمانانەی کە لە قورئان کتێبی پیرۆزی ئیسلامدا کراوە.[١] ڕەخنەگرانی قورئان لەکاتێکدا بەرەنگاری جێمتمانە بوونی مێژوویی ئەم دەقە دەکەن کە بەپێی بیروباوەڕی ئیسلامی لەلایەن جبرەییلەوە بۆ محەممەد ھاتووە،[٢] ھەوڵ دەدەن نیشان بدەن کە بەڵگەکانی پێغەمبەرایەتی محەممەد و ئاسمانی قورئان لاوازن. کۆمەڵێک ڕەخنەگر، وێڕای ڕەتکردنەوەی موعجیزەکانی قورئان، ئەو گێڕانەوەی مێژوویییە کە مێژوونووسانی موسڵمان پێشکەشی دەکەن ڕەتدەکەنەوە؛ و ھەروەھا لە ڕووی مێژوویییەوە، بە پاڵوێدەری ئەو کتێبە پیرۆزانە دادەنرێت کە پێشتر ھەبوون. لە «لێکۆڵینەوەی ڕەخنەیی - مێژووییدا» توێژەران (وەک جۆن وانسبراو، یۆزێف ساخت، پاتریشا کرۆن، مایکڵ کووک) بەدوای لێکۆڵینەوە و پشتڕاستکردنەوەی بنچینە، دەق، پێکھاتە، مێژووی قورئان، تاقیکردنەوەی پرسیارەکانن.[٣] ئیبن وەڕاق ناکۆکییە ناوخۆیییەکان و کەموکوڕییە زانستییەکانی لە قورئاندا دۆزییەوە، ھەروەھا ھەڵەکانی بە ڕوونی و ڕاستی و پەیامی ئەخلاقی پێشکەش کرد.[٤]
ڕەسەنایەتی مێژوویی
دەستکاریدیمەنی نەریتی
دەستکاریبەپێی باوەرە نەریتییەکانی ئیسلام قورئان وشەی خودایە کە جبرەییلی فریشتە بۆ محەممەدی خوێندووە. بەپێی نەریت، بە تەواوی ئەوەی کە جبرەییل فریشتە سەرەکی بۆی ئاشکرا کردبوو دەخوێندەوە بۆ ئەوەی ھاوڕێکانی بینووسن و لەبیریان بکەن.[٥] ڕێنووسی سەرەتایی عەرەبی ٢٨پیتی بێدەنگ نووسیوە، کە تەنیا ٦ یان دەتوانرێت بە ئاسانی جیا بکرێتەوە، ٢٢ پیتەکەی دیکە لێکچوونی ڕواڵەتییان ھەیە ئەمەش بەو مانایەیە کە مەبەست لێی چ پیتیێکی تایبەتە تەنھا بەپێی بواردەتوانرێ دیاری بکرێت. تەبەری لە پێشەکی تەفسیری خۆی لەسەر قورئان نیشان دەدات کە شێوازی خوێندنەوەی ئایەتەکانی دەقی قورئان تەنانەت لە کاتی پێغەمبەریشدا ڕێک نەبووە.[٦]
بەراوردکردن لەگەڵ گێڕانەوەکانی کتێبی پیرۆز
دەستکاریقورئان باسی زیاتر لە ٥٠ کەس دەکات کە پێشتر لە کتێبی پیرۆز ھاتووە کە چەند سەدەیەک پێش بوونی ھەبووە. چیرۆکە پەیوەندیدارەکان لەقورئاندا زیاتر جەخت لەسەر گرنگی واتایی ڕووداوەکان دەکاتەوە تاکوو وردەکارییەکان. چیرۆکەکان بە گشتی بەراورد دەکرێن، بەڵام جیاوازی ھەیە. یەکێک لە بەناوبانگترین جیاوازییەکان تێڕوانینی ئیسلامە بۆ لەخاچ درانی عیسا. قورئان بڕوای وایە کە عیسا لە ڕاستیدا لە لەخاچ نەدراوە و بە خاچ نەمردووە. تێڕوانینی گشتی ئیسلامی کە پشتگیری لە نکۆڵیکردن لە خاچپەرستی دەکات ھاوشێوەی ئایینی مانەوییە (وێناکردن) کە ھەڵگری ئەوەیە کە کەسێکی تر لە جیاتی عیسا لە خاچ بەستراوە و لە ئاکامدا عیسا دەگەڕێتەوە.[٧]
بەڵگە سەرەتایییەکان
دەستکاریدوایین ھەڵسانەوەکان بۆ پێکھێنانی قورئان بە فەرمی و بە یەک شێوە نزیکەی دوازدە ساڵ لە مردنی پێغەمبەری ئیسلام لە سەردەمی خەلیفە عوسماندا (٦٤٤–٦٥٦) دەستی پێکرد، بیست و چوار ساڵ پاش دەستپێکردنی بە سووتاندنی کۆپی و شێوەزارەکانی تری کەسی و تاکەکەسی قورئان کۆتایی ھات:
کاتێک قورئانەکانیان نووسییەوە، عوسمان ڕوونووسێکی بۆ ھەریەک لە ناوەندە سەرەکییەکانی ئیمپراتۆرییەتی نارد بە فەرمانی ئەوەی کە ھەموو کەرەستەکانی تری قورئان، چ بە شێوەی یەک بەرگ، یان بە قەبارەی تەواو، بسوتێنرێن.[٨]
بە شێوەیەکی نەریتی باوەڕ وایە کە یەکەم نووسینەکان ئەو سوودەیان ھەبووە کە لەلایەن کەسانێکەوە تاقیببنەوە کە دەقەکەیان بە شێوەیەکی خۆڕایی دەناسی، چونکە ئەوان لە کاتی ئاشکرابوونیاندا فێری بوون و دواتر بەردەوام دەیانخوێندەوە. لەو کاتەوەی کە کۆکراوەی فەرمی دوو دەیە دوای مردنی محەممەد تەواو بوو، دەقی عوسمان بە وریایییەوە پارێزراوە. بووکایڵ پێیوابوو کە ئەمە ھیچ کێشەیەکی ڕەسەنایەتی بۆ قورئان دروست ناکات.[٩]
وەشانەکانی بەردەست پێش وەشانی عوسمان
دەستکاریدەستنووسی سەنعا
دەستکاری
دەستنووسەکەی سەنعا بەشێکی کۆنتری قورئانی تێدایە کە جیاوازن لە وەشانی عوسمان. ئەو پێستەی کە دەستنووسی سەنعا لەسەری نووسراوە بە ٩٩٪ بە وردی پەیوەندی بە پێش ٦٧١ی زایینییەوە ھەیە و ٩٥٫٥٪ دەگەڕێتەوە بۆ پێش ٦٦١ و ٧٥٪ بە ئەگەری زۆر پێش ٦٤٦ی زایینی.[١٠] دەستنووسی سەنعا یەکێکە لە گرنگترین دەستنووسەکانی ئەم کۆکراوەیە لە جیھاندا. ئەم پاڵێوانە دوو چینی تێکستی ھەیە کە ھەردووکیان قورئانیین و بە دەقی حیجازی نووسراوە.[١١] لە کاتێکدا دەقی سەرەوە نزیکە لە گەڵ قورئانە مۆدێرنەکان (جگە لە جیاوازی ڕێنووسەکان)، دەقی خوارەوە جیاوازییەکی بەرچاو لە دەقی ستانداردی تێدایە. دەستنووسەکەی سەنعا بەتەواوی ھەمان ئایەت و ھەمان ڕیزبەندی ئایەتەکانی قورئانی ستانداردی ھەیە. ڕێکخستنی سوورەتەکان لە کۆدی سەنعا جیاوازە لە فەرمانی قورئانی ستاندارد.[١٢]
دەستنووسی بێرمینگھام/پاریس
دەستکاریلە ساڵی ٢٠١٥دا زانستگەی بیرمنگام ئاشکرای کرد کە لەوانەیە تاقیکردنەوە زانستییەکان دەستنووسێکی قورئان لە کۆکراوەکەیدا وەک یەکێک لە کۆنترین دەقە ناسراوەکان نیشان بدەن و پێیان وایە لە نزیکی سەردەمی محەممەدەوە نووسراوە. لێدوانی جۆزێف لومبارد پرۆفیسۆری یاریدەدەری ئیسلامی کلاسیک لە زانکۆی براندیس لەسەر دۆزینەوەکانی دەستنووسی بێرمینگھام لە ساڵی ٢٠١٥:[١٣]
ئەم دۆزینەوە ئەزموونیانەی ئەم دوایییە گرینگییەکی سەرەکییان ھەیە. دەیسەلمێنن، بە لەبەرچاوگرتنی چوارچێوەکانی مێژووی کۆکردنەوە و پێکەوەنانی دەقی قورئان، سەرچاوە کلاسیکییەکانی ئیسلامی زۆر لەوە بڕوادارترن کە پێشتر بیری لێ دەکرانەوە.
تاقیکردنەوەکانی یەکەی خێراکەری ڕادیۆکاربۆنی ئۆکسفۆرد بە ئەگەری زیاتر لە ٩٤ لە سەد دەری خست کە کۆنی پێستەکە دەگەڕێتەوە بۆ نێوان ٥٦٨ بۆ ٦٤٥ زائیینی.[١٤]
ئیدعای بنەچەکی خودایی
دەستکاریپرسیارەکان دەربارەی دەقەکە
دەستکاریقورئان خۆی باس لەوە دەکات کە وەحییەکانی خۆیان «نیشانەی موعجیزە»[١٥]- بێھاوتا (ئیعجاز) لە ڕەوانبێژی و بێعەیببوون[١٦] و بەڵگەی ڕاستی پێغەمبەرایەتی محەممەدن. (بۆ نموونە ٢: ٢، ١٧: ٨٨–٨٩، ٢٩: ٤٧، ٢٨: ٤٩) چەند ئایەتێک شتەکان ڕوون دەکەن یان باس لەسەر چۆنییەتی ڕوونکردنەوەی ئایەتەکان دەکەنەوە، و بە زمانی عەرەبی «پاک و ڕوونن». لە ھەمان کاتدا (زۆربەی موسڵمانان پێیان وایە) ھەندێک ئایەتەکانی قورئان لەلایەن ئایەتی ترەوە ھەڵوەشێنراونەتەوە (ناسخ) و ئەمانە و ئایەتەکانی تر ھەندێک جار لە وەڵام یان وەڵامی پرسیارەکانی شوێنکەوتووان یان نەیاراندا دابەزیون.
ھەموو موسڵمانانی سەرەتایی لەگەڵ ئەم کۆدەنگییە نەبوون. ئیبن ئەلڕەوەندی (مردوی ٩١١) کە موسڵمانی گوماناوی بووە قورئانی بە «نەک قسەیەکی ژیرانە، بەڵکو ناکۆکی، ھەڵە و بێمانایی تێدایە» ڕەتکردەوە.[١٧] ئەبووبەکر ڕازی پزیشک و زۆرزانی سەدەی ١٠ لە وەڵامی ئەو بانگەشەیەی کە قورئان ئیدعایە (بە وتەی نەیارەکەی ئەبو حاتم ئەحمەد کوڕی حەمدان الرازی) نووسیوە.
ئێوە ئیدعای ئەوە دەکەن کە موعجیزە بەڵگەدارەکە ئامادەیە و لەبەردەستدایە، ئەویش قورئانە. ئێوە دەڵێن: «ھەرکەسێک ئینکاری بکات، با یەکێکی ھاوشێوەی بەرھەم بھێنێت.» بەڕاستی ھەزار ھاوشێوەی بەرھەم دەھێنین، لە بەرھەمی ڕەوانبێژان، قسەکەران و شاعیرانی ئازا، کە بە شێوەیەکی گونجاوتر دەستەواژەیان بۆ کراوە و کێشەکان بە شێوەیەکی پوختتر دەردەکەن. ماناکە باشتر دەگەیەنن و پەخشانەکەیان لە مەترێکی باشتردایە … بەخوا ئەوەی دەیڵێی سەرساممان دەکات! تۆ باسی بەرھەمێک دەکەیت کە ئەفسانەی کۆن دەگێڕێتەوە، و لە ھەمان کاتدا پڕە لە دژایەتی و ھیچ زانیاری و ڕوونکردنەوەیەکی بەسوود لەخۆناگرێت. پاشان دەڵێی: «شتێکی ھاوشێوەی بەرھەم بھێنە».[١٨]
ھەروەھا زانایانی سەرەتایی ڕۆژاوایی زۆرجار ھێرشیان دەکردە سەر شایستەیی ئەدەبی قورئان. ڕۆژھەڵاتناس تۆماس کارلایل، قورئان بە «خوێندنەوەی زەحمەتکێش و تێکەڵاوێکی سەرلێشێواوی ماندووکەر، خام، بێ مەرج» بە «دووبارەبوونەوەی بێکۆتا، با درێژخایەن، تێکەڵبوون» و «گەمژەیی پشتگیری نەکراو» ناوبرد. سالۆمۆن ڕەیناخ نوسیبوویە کە ئەم کتێبە شیاوبوونی کەمی ھەیە لە ڕوانگەی ئەدەبییەوە. بە شێوەیەکی دیاریکراوتر، «تایبەتمەندییەکان» کە لە دەقەکەدا ئیدعای بۆ کراوە. زانای ئێرانی عەلی دەشتی ئاماژە بەوە دەکات کە پێش ئەوەی کامڵبوونی ببێتە پرسێکی عەقیدەی ئیسلامی، زانای سەرەتایی موسڵمان ئیبراھیم نەزام «بە ئاشکرا دان بەوەدا دەنێت کە ڕێکخستن و ڕستەسازی» قورئان کەمترە لە «موعجیزە». عەلی دەشتی دەڵێت «زیاتر لە سەد» لادان لە «یاسا و پێکھاتەی ئاسایی زمانی عەرەبی تێبینی کراوە» لە قورئاندا.[١٩]
ئەو ئایەتانەی کە بەبێ شرۆڤەکان ناتەواون و بە تەواوی تێناگەیەنن؛ وشەی بیانی، وشەی عەرەبی نامۆ، و وشەی بەکارھێنراو بە مانای تر جگە لە مانای ئاسایی، سیفات و کردارەکان کە بەبێ ڕەچاوکردنی گونجانی ڕەگەز و ژمارە؛ بە شێوەیەکی ناگوجاو ورونەکانی کرداری نا-ڕێزمانی بەکارھێنراو کە ھەندێک جار ھیچ ئاماژەیەکیان نییە، بریناو ناعەقڵانی و نا ڕێزمانییەکان کە ھەندێ جار ھیچ سەرچاوەیەکیان نییە و و پێشبینییەکان کە لە بڕگە قافیەکراوەکاندا زۆرجار لە بابەتەکان دوورن.[١٩]
زانا گێرد ئاڕ پوین ژمارەی ئایەتە ناڕوونەکان زۆر زیاتر دادەنێت:
قورئان بۆ خۆی بانگەشەی ئەوە دەکات کە 'موبیین'، یان 'ڕوونە'، بەڵام ئەگەر سەیری بکەیت، تێبینی ئەوە دەکەیت کە ھەر ڕستەی پێنجەم یان زیاتر بە سادەیی مانای نییە. بێگومان زۆرێک لە موسڵمانان- و ڕۆژھەڵاتناسەکان- بە پێچەوانەوە دەڵێن، بەڵام ڕاستییەکە ئەوەیە کە یەک لەسەر پێنجی دەقی قورئان ناتەواوە. ئەمەش بووەتە ھۆی دڵەڕاوکێی نەریتی سەبارەت بە وەرگێڕان.[١]
تیۆدۆر نۆڵدێکە زانای زمانە سامییەکان بڕێکی زۆر گرفتی لە فۆڕمی ڕێزمانی و ڕستەسازی لە قورئاندا کۆکردووەتەوە[٢٠] «ناچنە ناو سیستەمی زمانی گشتی عەرەبی».[٢١] خۆ ئەگەر لە لایەن کەسێکی ترەوە بوایە جگەلە خوا بێگومان جیاوازی و دژایەتییەکی زۆریان تێدا دەدۆزییەوە.".[٢٢] (نیسا. ٤: ٨٢ ١ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٤ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.)
دەنگی گێڕەرەوە:قسەکەر محەممەد یان خودا
دەستکاریبەو پێیەی قورئان وەحی خودایە بۆ مرۆڤایەتی، ڕەخنەگران پرسیاریان کردووە کە بۆچی لە زۆر ئایەتدا، خودا لەلایەن مرۆڤەکانەوە قسەی بۆ دەکرێت، لەبری ئەوەی ئەو قسە بۆ مرۆڤەکان بکات؟ یان وەک زانایانی ھاوسۆزی ڕۆژاوایی ڕیچارد بێڵ و دبلیو مۆنتگۆمێری وات ئاماژەی پێدەکەن، شتێکی نەبیستراو نییە کە کەسێک (بەتایبەت کەسێکی زۆر بەھێز) بە کەسی سێیەم باسی خۆی بکات، «ئەو ڕادەیەی کە دەبینین پێغەمبەر بە ڕواڵەت وەک کەسی سێیەم قسەی لەگەڵ دەکرێت و باسی خودا دەکات، نائاسایییە»، وەک ئەوەی «خودا سوێند بە خۆی بخوات».[٢٣]
ئالان دوندێس فۆلکلۆرناس ئاماژە بەوە دەکات کە چۆن یەک "فۆرمولە" یان دەستەواژەی ("... تۆ/تۆ/ئەوان/ئەی لە ئێمە/تۆ/ئەوان/ئەی بێتاوان بکەرەوە لە ئێمە/خۆت/ئەوان/ئەو/ئەو") بە دەنگی جۆراوجۆر دووبارە دەبێتەوە ھەم خودایی و ھەم مرۆڤ، تاک و… کۆ:
- پەروەدگارا؛ دەتۆش لەگوناھو ھەڵەکانمان خۆش ببە، چاوپۆشی بکە لەکردارە ناپەسەندەکانمان ٤:٣١
- ئەوە لە گوناھەکانی ترتان چاوپۆشی دەکەین ٥:١٢
- لە گوناھو ھەڵەکانتان خۆشدەبم و چاوپۆشیتان لێدەکەم ٤٧:٢
- ئەوانەخوا چاوپۆشی کردووەلەھەموو گوناھەکانیان ٦٤:٩
- خوا چاوپۆشی دەکات لە گوناە و ھەڵەکانی و دەیخاتە باخەکانی بەھەشتەوە64:9[٢٤]
ڕوانگەی خودا لە کەسی سێیەمەوە ("ئەو" و "ھی ئەو") لە پاکی و بێگەردی و ستایش بۆ ئەو زاتەی کە شەوڕەوی کرد لە بەشێکی کەمی شەودا بەبەندەی خۆی لە مزگەوتی ئەلحرام برد بۆ مزگەوتی ئەلئەقسا بۆ یەکەم کەس تا ھەندێک نیشانەی خۆمانی نیشان بدەینو دووبارە دەگەڕێتەوە بۆ سێیەم بەڕاستی ئەو زاتە بیسەرو بینایەھەموویان لە یەک ئایەتدا دەگۆڕێت.
بۆ نموونە ئینسایکلۆپیدیای جووەکان دەنووسێت: «بۆ نموونە ڕەخنەگران تێبینی ئەوە دەکەن کە ڕستەیەک کە تێیدا شتێک سەبارەت بە خوا دەگوترێت، ھەندێک جار یەکسەر دوای ڕستەیەکی دیکە دێت کە اللە قسەکەرە (نموونەکانی ئەمە بریتین لە Q.١٦٫٨١, ٢٧:٦١, ٦٢). ٣١:٩، ٤٣:١٠) زۆر تایبەتمەندی لە پێگەی وشەکاندا دەگەڕێتەوە بۆ پێداویستییەکانی قافیە.»[٢٥] ئایەتی ٦:١١٤ بە قسە محەممەدەوە یەکەم کەس دەست پێدەکات کە و دەگۆڕێت بۆ سێیەم (تۆ).
- ئایا ڕەوایە جگە لە اللە کەسێکی تر بکەمە حەکەم و دادوەر، لەکاتێکدا ئەو زاتە کتێبی پیرۆزی خۆی کە (قورئانە) بۆ دابەزاندوون کە ھەموو دروست و نادروستێکی تیادا جیاکردووەتەوە، ئەوانەش کە کتێبی (ئاسمانیمان) پێداون چاک دەزانن بەڕاستی ئەو قورئانە لەلایەن پەروەردگارتەوە بەڕاست و ڕەوا دابەزێنراوە، کەوابوو ئیتر تۆ (محەممەد) ھەرگیز مەچۆرە ڕیزی گوماندار و دوو دڵانەوە.
لە کاتێکدا ھەندێک (محەممەد عەبدولحەلیم) باسی ئەوەیان کردووە کە «ئەم جۆرە گۆڕینە ڕێزمانییە لایەنێکی نەریتی شێوازی ڕەوانبێژی عەرەبییە»، عەلی دەشتی (ھەروەھا لە لایەن ڕەخنەگر ئیبن وەررەقەوە ئاماژە بەوە دەکات کە لە زۆر ئایەتدا «ناتوانێت قسەکەر خودا بووبێت». سوورەتی فاتحییە کە چەند دێڕێکی وەک
سوپاس و ستایش ھەر شایستەی خوایە، کە خاوەن و پەروەردگاری ھەموو جیھانیان و ھەموو بوونەوەرە.
تەنھا ھەر تۆ دەپەرستین و ھەر لەتۆش داوای یارمەتی و پشتیوانی دەکەین
لەشێوەی دوعایەکدا بەڕوونی ئاڕاستەی خودا دەکرێت.[٢٦][٢٧]
ڕێنووس و ڕستەسازی و ڕێزمان
دەستکاریلە ساڵی ٢٠٢٠ ماڵپەڕێکی سعودی بابەتێکی بڵاوکردەوە[٢٨] کە بانگەشەی ئەوە دەکات کە لە کاتێکدا زۆربەی موسڵمانان پێیان وایە ئەو دەقەی کە لەلایەن خەلیفەی سێیەم عوسمان کوڕی عەفانەوە دامەزراوە «پیرۆزە و نابێت ھەموار بکرێتەوە». لەناو ئەوە نزیکەی ٢٥٠٠ «ھەڵەی ڕێنووسی و ڕستەسازی و ڕێزمان» ھەبوون. نووسەر (ئەحمەد ھاشم) باس لەوە دەکات کە لە کاتێکدا خوێندنی قورئان خودایییە، بەڵام ئەو ڕێنووسە قورئانییەی کە لەلایەن عوسمانەوە دامەزراوە «داھێنانێکی مرۆڤە» جێگەی ھەڵە و ڕاستکردنەوەی دەبێت.
- سوورەتی قەڵەم، ئایەتی ٦، [وشەی] بِأَیِّیکُمُ ["کام لە ئێوە"]، لەبری بأیکم دەردەکەوێت. بە واتایەکی تر ی زیادە زیاد کراوە.
- سوورەتی قەسەس، ئایەتی ٩، وشەی امرأت ["ژن"] دەردەکەوێت، لەبری امرأة.[٢٨]
دەستەواژەکان، ڕستەکان یان ئایەتەکان کە لە دەرەوەی شوێن دەردەکەون و لەوانەیە بگوازرێتەوە
دەستکارینموونەیەک لە پارچە ئایەتێکی دەرەوەی شوێنی خۆی لە سوورەتی نوور دا دەبینرێت کە سەرەتای ئایەتێکە — (ئایەتی ٦١) "کوێرو نابینا گوناھو گلەییان لەسەر نییە، ھەروەھا شەل، نەخۆش…"ناوەڕاستی بەشێکە باس لە ڕەفتاری دروست بۆ پەیوەندییەکانی سەردانیکردن و حەیا بۆ ژنان و منداڵان دەکات ("خواردن بخۆن لە ماڵی خۆتان یان ماڵی باوکتان یان ماڵی دایکتان، یان ماڵی براکانتان یان ماڵی خوشکەکانتان،...) لە کاتێکدا لێرەدا مانایەکی کەمی ھەیە، بەڵام ھەمان دەستەواژە لە بەشێکی سوورەتی فەتح (ئایەتی١١–١٧)[٢٩] دەردەکەونکە وەک پێڕستی ئەو کەسانە کە ئەگەر لە ھەڵمەتێکی سەربازی جیھاددا شەڕ نەکەن لە تاوان و ئاگری دۆزەخ بەخشراون دەگونجێت.[٣٠][٣١][٣٢]
سەرچاوەکانی پێشتر
دەستکاری
سامی ئەلدیب، پارێزەری سویسی لەدایکبووی فەلەستین و نووسەری چەندین کتێب و وتار لەسەر یاسای عەرەبی و ئیسلامی، خاوەنی ئەو تیۆرییەیە کە قورئان لەلایەن حاخامێکەوە نووسراوە.[٣٣] گنتەر لولینگ دووپاتی دەکاتەوە کە یەک لەسەر سێی قورئان بنچینەی مەسیحی پێش ئیسلامی ھەیە. پۆین بە ھەمان شێوە پێی وایە ھەندێک لە بابەتەکان پەیوەندی بە ژیانی محەممەدەوە ھەیە.[٣٤] زانا ئۆدبیۆرن لیرڤیک دەڵێت «قورئان و حەدیس بە ڕوونی لە ژێر کاریگەری مەسیحییەتی نا ئاسایی (ناڕەسەن) دا بووە کە لە نیمچە دوورگەی عەرەبی و زیاتر لە حەبەشەدا» پێش ئیسلام زاڵ بووە.[٣٥] کاتێک سەیری چێڕووکەکانی عیسا کە لە قورئاندا دۆزراونەتەوە دەکەین، ھەندێک تەوەر لە سەرچاوەکانی پێش ئیسلامدا دەبینرێن وەک ئینجیلە ساختەکانی دەربارەی مەسیح.[٣٦] زۆربەی ناوەڕۆکی قورئان دەربارەی بژاردن و پەروەردەکردنی مریەم ھاوڕاستای زۆرێک لە ئینجیلی یاقوبە لەگەڵ موعجیزەی دارخورما و چەمی ئاو کە لە ئینجیلی مەتای ساختەدا دۆزراوەتەوە. لە ئینجیلی مەتای ساختەدا، ھەڵاتن بۆ میسر بە ھەمان شێوە گێڕدراوەتەوە کە لە زانستی ئیسلامیدا دەدۆزرێتەوە. لەگەڵ وەرگێڕانی سریانی ئینجیلی ساختەی یاقوب و ئینجیلی کۆرپەی تۆماس کە پێش ئیسلامە.[٣٥]
جۆن وانسبرۆ پێی وایە قورئان نووسینەوەی بەشێک لە کتێبە پیرۆزەکانی ترە، بەتایبەتی کتێبە پیرۆزەکانی جوو و مەسیحییەت.[٣٧][٣٨] ھێربێرت بێرگ دەنووسێت «سەرەڕای ئەوەی جۆن وانسبرۆ زۆر بە وریایییەوە و بە وردی بڕوانامەکانی وەک 'گریمانەیی'، و 'تاقیکردنەوە و بە جەختکردنەوە کاتی' خستووەتە ناوەوە، بەڵام کارەکانی لەلایەن ھەندێک کەسەوە ئیدانە دەکرێن. ھەندێک لە کاردانەوە نەرێنییەکان بێ گومان بەھۆی ڕادیکاڵبوونییەوەیە… کارەکانی وانسبرۆ لەلایەن کەم کەسەوە بە دڵ و گیان لە باوەش گیراوە و بە شێوەیەکی پارچەپارچە لەلایەن زۆر کەسەوە بەکارھێنراوە. زۆر کەس ستایشی تێڕوانین و شێوازەکانی دەکەن، بەڵام نە ھەموو دەرەنجامەکانی.»[٣٩] لێکۆڵینەوەکانی گێرد پوین لە دەستنووسە کۆنەکانی قورئان وای لێکرد کە بگاتە ئەو ئەنجامەی کە ڕەنگە ھەندێک لە دەقە قورئانییەکان سەدان ساڵ پێش محەممەد لەبەردەستدابووبن. نۆرمان گێسلەر باس لەوە دەکات کە پشتبەستنی قورئان بە سەرچاوەکانی پێش یەکێکە لە بەڵگەکانی ئەسڵی تەواوی مرۆڤ. نۆرمان گەیسلەر دەڵێت وابەستەیی قورئان بە سەرچاوەی پێشوەختە یەکێکە لە بەڵگەکانی سەرچاوەی بەیەکدەستی مرۆڤی قورئان.
ئیبن ئیسحاق، مێژوونووسی موسڵمانی عەرەب کە نەریتە گرنگە زارەکییەکان بنەمای ژیاننامەی محەممەدی کۆکردووەتەوە، ئیدیعای کردووە کە کە ڕەنگە محەممەد چیرۆکە جوو-مەسیحییەکانی کە لە کەسانی دیکە بیستبووی لەخۆگرتووبێت. بۆ نموونە لە کتێبی (السیرة النبویة) دا (وەشانێکی دەستکاریکراو لە بەرھەمە ڕەسەنەکەی ئیبن ئیسحاق)، ڕاپۆرتەکەی ئیبن ھیشام دەگێڕیێتەوە "ڕوونی دەکاتەوە کە پێغەمبەر زۆرجار لەسەر گردی مەروە دادەنیشت و مەسیحییەکی بانگھێشت دەکرد… بەڵام ئەوان لە ڕاستیدا ھەندێک سەرچاوەیان بۆ فێرکردنی پێغەمبەر ھەبوو ."[٤٠] «... بینییان پێغەمبەر قسەی لەگەڵ دەکرد و گوتیان: بەڕاستی ئەبووفوکەێحە یەسار فێری دەکات…». بەگوێرەی وەشانێکی تر: "پێغەمبەر زۆرجار لە مەروە لە ژووری جەبر، گەنجێکی مەسیحی، دادەنیشت کە نۆکەری بەنی حەزرەمی بوو و دەیانگوت: 'زۆربەی ئەو شتانەی محەممەد دەیھێنێت ، جەبری مەسیحی نۆکەری بەنی حەزرەمییە کە فیری دەکا.[٤١]
لێکۆڵینەوەیەک لەسەر ڕاپۆرتە زانیاریدەرەکان لەلایەن کلۆد گیلیۆوە گەیشتووەتە ئەو ئەنجامەی کە لەوانەیە تەواوی بەشەکانی مەککی قورئان ھەڵگری بنەماکانی ئەو گرووپانە بێت کە خاوەنی سەرچاوەی ئینجیلی و دوائینجیلی و سەرچاوەی دیکەن. یەکێک لەو ڕاپۆرتانە پێدەچێت گوێبەلی محەممەد ئەو کۆیلە مەسیحییە بوو کە لە سەحیحی بوخاریدا باسی لێوە کراوە کە ئیبن ئیسحاق بە ناوی جەبر باسی کردووە، ڕەنگە بەشی ١٦: ١٠١–١٠٤ی قورئان بۆ ئەو دابەزیبێت. واقیدی ناوی ئەم مەسیحییە بە ئیبن قومتە ناو دەھێنێت،[٤٢] لەگەڵ دژایەتی ناسنامە و پەیوەندی ئایینییەکەی لە ڕاپۆرتەکانی زانیاریدەرەکاندا. ھەروەھا ئیبن ئیسحاق چیرۆکی ئەوە دەگێڕێتەوە کە چۆن سێ مەسیحی بە ناوەکانی ئەبو حەریتا ئیبن ئەلقامە، ئەلعەقیب عەبدولمەسیح و ئەیھام ئەلسەعید سەبارەت بە بابەتە مەسیحییەکان وەک سیانەیی قسەیان لەگەڵ محەممەد کردووە.[٤٣]
چیرۆکی عیسای کۆرپە کە لە بێشکە قسە دەکات دەتوانرێت بگەڕێتەوە بۆ ئینجیلی کۆرپەی سریانی، و موعجیزەی زیندووکردنەوەی باڵندە گڵینەکان کە لە چیرۆکی کۆرپەی تۆماسدا دۆزرایەوە.
چەندین گێڕانەوە پشت بە ئەفسانەی جوەکانی میدراش تانھوما دەبەستن، وەک چیرۆکی قابیل و ھابیل کە قابیل لە سوورەتی مائیدە ئایەتی ٣١ کە فێری ناشتنی تەرمی ھابیل بوو.[٤٤] ڕیچارد کاریر ئەم پشتبەستنە بە سەرچاوە مەسیحییەکانی پێش ئیسلام، وەک بەڵگەیەک دەزانێت کە ئیسلام لە جەماعەتێکی باوەڕی نوێ (بیدعەت) ھێنەری مەسیحییەوە سەرچاوەی گرتووە.[٤٥]
کاریگەری دەستە مەسیحییە بیدعەت ھێنەرەکان
دەستکاریقورئان پێداگری دەکات کە عیسا لە ڕاستیدا لە خاچ نەدراوە و لەسەر خاچ نەمردووە. ڕەنگە ئەو ڕوانگەی گشتی ئیسلامی کە پشتگیری لە ئینکاری لە خاچدان دەکات لە ژێر کاریگەری مانیچیزم (دۆسیتیزم) دا بووبێت، کە پێی وایە کەسێکی تر لەبری عیسا لە خاچ دراوە، لە ھەمان کاتدا بەو ئەنجامە گەیشتوە کە عیسا لە کاتی کۆتاییدا دەگەڕێتەوە. ھەرچەندە کۆدەنگی گشتی ئەوەیە کە مانیکیزم لە سەدەی شەشەم و حەوتەمدا، کاتێک ئیسلام پەرەی سەند، لە مەککەدا باو نەبووە.[٤٦][٤٧]
بەھۆی ئەو قسەیەشیان کە دەیانوت بە ڕاستی ئێمە مەسیح پێغەمبەری خوا عیسای کوڕی مریەممان کوشتووە، کەچی لەڕاستیدا نەکوشتوویانەو نە لە قەنارەو خاچیانداو، بەڵکو لێیان تێکچووە و (کەسێکی تریان کوشتووە لە بری ئەو)، بەڕاستی ئەوانەی کە بیرو بۆچوونی جیاوازیان لەو کێشەیەدا ھەیە، خۆشیان لە گوماندان تێیدا و ئەوانە ھیچ زانستییەکی ڕاستیان نییە لەو بارەیەوە، جگە لە شوێنکەوتنی گومان نەبێت و بەدڵنیایییەوە (دەڵێین) کە نەیانکوشتووەو بۆیان نەکوژراوە. نەخێر، بەڵکو خوا بەرزی کردەوە بۆ لای خۆی، خوا ھەمیشەو بەردەوام باڵادەست و دانایە.. -
سەرەڕای ئەم بۆچوونانە و نەبوونی ھیچ شایەتحاڵێک، زۆربەی زانا مۆدێرنەکان باوەڕیان وایە کە لە خاچدانی عیسا حاشاھەڵنەگرە. ئەو بۆچوونەی کە عیسا تەنھا وا دەرکەوتووە کە لە خاچ دراوە و لە ڕاستیدا نەمردووە، پێش ئیسلامە، و لە چەندین ئینجیلی ئەپۆکریفدا دەبینرێت. ئیرانیۆس لە کتێبی دژی بیدعەتدا باسی بیروباوەڕی گنۆسییەکان دەکات کە لێکچوونێکی بەرچاویان لەگەڵ تێڕوانینی ئیسلامیدا ھەیە:
ئەو خۆی نەمرد، بەڵکو شیمۆن، پیاوێکی خەڵکی کۆرنییە، ناچارکرابوو خاچەکە لە جێی ئەو ھەڵبگرێت. تاکو ئەوەی عیسا وەک عیسا لە خاچ درا، لەبەر نەزانی و ھەڵە لە خاچ درا، لە کاتێکدا عیسا شێوەی شیمۆنی وەرگرت و لە کاتی ڕاوەستاندا پێی پێدەکەنی. چونکە بەو پێیەی ھێزێکی بێ جەستە بوو، و بیری باوکی نەزا، خۆی بە ئارەزووی خۆی گۆڕی و بەم شێوەیە بەرزبووەوە بۆ لای ئەو کەسەی کە ناردبووی، گاڵتەیان پێدەکرد، تا ئەو ڕادەیەی کە نەتوانرا دەستی بەسەردا بگیرێت و بۆ ھەمووان نەبینراو بوو.-
— ئیرانیۆس - دژی بیدعەت -کتێبی یەکەم، وەرزی ٢٤، بەشی ٤٠[٤٩]
دژایەتی و ھەڵوەشاندنەوە
دەستکاریقورئان چەند فەرمان یان سیاسەتی خودایی تێدایە کە لە شەریعەتی ئیسلامدا پشتگوێ خراوە، لەوانە نوور ئایەتی ٢[٥٠] کە سزای «١٠٠ تازیانە» بۆ زینا (سێکسی دەرەوەی ھاوسەرگیری) دیاری دەکات، لە کاتێکدا یاساکانی شەریعەت - بەپێی حەدیس لە محەممەدەوە فەرمان بە بەردبارانکردنی زیناکاران دەکات، نەک تازیانە.[٥١] ئەم بێبایەخکردنە ڕواڵەتییەی وەحی ئیسلام بە چەمکی ھەڵوەشێنەر (ناسخ) ڕوون کراوەتەوە، کە خودا ھەندێک جار وەحییەک (ھەندێکجاریش زیاتر) بە وەحییەکی دیکە ھەڵدەوەشێنێتەوە- نەک تەنھا لە قورئاندا بەڵکو لە حەدیسیشدا.
غەرانیق (ئایەتە شەیتانییەکان)
دەستکاریھەندێک ڕەخنە لە قورئان لە دەوری دوو ئایەت دەسوڕێتەوە کە بە غەرانیق یان «ئایەتەکانی شەیتان» ناسراون. ھەندێک لە مێژووە سەرەتایییەکانی ئیسلامی باس لەوە دەکەن کە لە کاتێکدا محەممەد سوورەی نەجمی دەخوێندەوە، وەک لەلایەن فریشتە جبریلەوە بۆی دابەزی، شەیتان فێڵی لێکرد و دوای ئایەتەکانی ١٩ و ٢٠ ئەم دێڕانەی خوارەوە خویندەوە:
«جا ھەواڵم بدەنێ دەربارەی لات و عوززا و سێھەمیش مەنات. ئەوان باڵندەی بەرزەفڕن کە ھیوای شەفاعەتیان دەخوازرێت.»
اللە و عوززا و مەنات سێ خوداوەند بوون کە لەلایەن مەککییەکانەوە دەپەرستران. پاشان ئەم مێژووانە دەڵێن کە 'ئایەتەکانی شەیتان' دوای ماوەیەکی کەم لەلایەن محەممەدەوە لەسەر فەرمانی جبریل ڕەتکرانەوە.[٥٢]
سەرچاوەکان
دەستکاری- ^ ئ ا «What Is the Koran?». The Atlantic (بە ئینگلیزی). theatlantic.com. 1ی کانوونی دووەمی 1999. لە 12ی ئازاری 2022 ھێنراوە.
{{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|ڕێکەوتی سەردان=و|ڕێکەوت=(یارمەتی) - ^ «Qur'an | Description, Meaning, History, & Facts |». www.britannica.com (بە ئینگلیزی). Britannica. لە 12ی ئازاری 2022 ھێنراوە.
{{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|ڕێکەوتی سەردان=(یارمەتی) - ^ «BIBLE IN MOHAMMEDAN LITERATURE». jewishencyclopedia.com (بە ئینگلیزی). JewishEncyclopedia. لە 16ی ئازاری 2022 ھێنراوە.
{{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|ڕێکەوتی سەردان=(یارمەتی) - ^ «BIBLE IN MOHAMMEDAN LITERATURE». jewishencyclopedia.com (بە ئینگلیزی). JewishEncyclopedia. لە 4ی تشرینی یەکەمی 2023 ھێنراوە.
{{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|ڕێکەوتی سەردان=(یارمەتی) - ^ Islam: The Straight Path (بە ئینگلیزی) (Fifth ed.). New York: Oxford University Press. ی ی 2016. pp. 19–20. ISBN 978-0-19-063215-1. لە 16ی ئازاری 2022 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=و|date=(یارمەتی) - ^ The Syro-Aramaic Reading of the Koran: A Contribution to the Decoding of the Language of the Koran (بە ئینگلیزی) (1st ed.). Berlin: Verlag Hans Schiler. ی ی 2007. p. 31. ISBN 978-3-89930-088-8. لە 17ی ئازاری 2022 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=و|date=(یارمەتی) - ^ Israel Oriental Studies (بە ئینگلیزی). Leiden: Faculty of Humanities, Tel Aviv University. ی ی 1992. ISBN 978-90-04-09584-7. لە 17ی ئازاری 2022 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=و|date=(یارمەتی) - ^ Fath al-bari sharh sahih al-Bukhari: al-Juz' 9 (بە عەرەبی). ی ی 1973. p. 18. لە 25ی ئازاری 2022 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=و|date=(یارمەتی) - ^ The Bible, the Qura̓n and science: the holy scriptures examined in the light of modern knowledge (بە ئینگلیزی). Delhi, India: Adam Publishers & Distributors. p. 268. ISBN 978-81-7435-337-5. لە 25ی ئازاری 2022 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=(یارمەتی) - ^ «Ṣan'ā' 1 and the Origins of the Qur'ān». Der Islam (بە ئینگلیزی). 87 (1–2): 8. 1ی شوباتی 2012. doi:10.1515/islam-2011-0025. ISSN 1613-0928. لە 28ی ئازاری 2022 ھێنراوە.
{{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=و|date=(یارمەتی) - ^ «Ṣan'ā' 1 and the Origins of the Qur'ān» (بە ئینگلیزی). ی ی 2012: 26. doi:10.1515/ISLAM-2011-0025. لە 28ی ئازاری 2022 ھێنراوە.
{{cite journal}}: بیرخستنەوەی journal پێویستی بە|journal=ھەیە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=و|date=(یارمەتی) - ^ «Ṣan'ā' 1 and the Origins of the Qur'ān». Der Islam (بە ئینگلیزی). 87 (1–2): 23. 1ی شوباتی 2012. doi:10.1515/islam-2011-0025. ISSN 1613-0928. لە 28ی ئازاری 2022 ھێنراوە.
{{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=و|date=(یارمەتی) - ^ «New Light on the History of the Quranic Text?». HuffPost (بە ئینگلیزی). huffingtonpost.com. 24ی تەممووزی 2015. لە 28ی ئازاری 2022 ھێنراوە.
{{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|ڕێکەوتی سەردان=و|ڕێکەوت=(یارمەتی) - ^ «A Find in Britain: Quran Fragments Perhaps as Old as Islam». The New York Times (بە ئینگلیزی). nytimes.com. 22ی تەممووزی 2015. لە 28ی ئازاری 2022 ھێنراوە.
{{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|ڕێکەوتی سەردان=و|ڕێکەوت=(یارمەتی) - ^ Islam (بە ئینگلیزی). 1954. p. 55. لە 25ی ئایاری 2022 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=(یارمەتی) - ^ The Koran: A Very Short Introduction (بە ئینگلیزی). New York: OUP Oxford. ی ی 2000. pp. 112–113. ISBN 978-0-19-157827-4. لە 25ی ئایاری 2022 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=و|date=(یارمەتی) - ^ The Koran: A Very Short Introduction (بە ئینگلیزی). New York: OUP Oxford. ی ی 2000. p. 42. ISBN 978-0-19-157827-4. لە 25ی ئایاری 2022 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=و|date=(یارمەتی) - ^ Freethinkers of Medieval Islam: Ibn Al-Rawāndī, Abū Bakr Al-Rāzī and Their Impact on Islamic Thought (بە ئینگلیزی). London: BRILL. ی ی 1999. p. 103. ISBN 978-90-04-11374-9. لە 25ی ئایاری 2022 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=و|date=(یارمەتی) - ^ ئ ا Twenty Three Years: A Study of the Prophetic Career of Mohammad (بە ئینگلیزی). Costa Mesa, Calif.: Mazda. ی ی 1994. pp. 41–42. ISBN 978-1-56859-029-5. لە 25ی ئایاری 2022 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=و|date=(یارمەتی) - ^ «Remarques critiques sur le style et la syntaxe du Coran: Traduit avec une postface; Observations sociologiques sur le dogme de la précellence du Coran par G. -H. Bousquet | Theodor Nöldeke 1836-1930 (Bousquet, G. -H. (Georges-Henri), 1900-1978 (editor translator)) | The National Library of Israel». www.nli.org.il (بە فەرەنسی). پاریس: A. Maisonneuve, édit.: 1–30 1953. doi:https://www.nli.org.il/en/books/NNL_ALEPH002985084/NLI. لە 5ی حوزەیرانی 2022 ھێنراوە.
{{cite journal}}: بەستەری دەرەکی لە|doi=|doi=بپشکنە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=(یارمەتی) - ^ The Qur’an in Its Historical Context (Paperback) (بە ئینگلیزی). Routledge. ی ی 2007. p. 95. ISBN 978-1-134-10945-6. لە 5ی حوزەیرانی 2022 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=و|date=(یارمەتی) - ^ Fables of the Ancients?: Folklore in the Qur'an (بە ئینگلیزی). Lanham, Md.: Rowman & Littlefield Publishers. ی ی 2004. p. 8. ISBN 978-0-585-46677-4. لە 5ی حوزەیرانی 2022 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=و|date=(یارمەتی) - ^ Archaeological Survey of India (PDF) (بە ئینگلیزی). London: Edinburgh at the University Press. ی ی 1953. p. 66. لە 5ی حوزەیرانی 2022 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=و|date=(یارمەتی) - ^ The Qur’an in Its Historical Context (بە ئینگلیزی). Routledge. ی ی 2007. pp. 45–46. ISBN 978-1-134-10945-6. لە 5ی حوزەیرانی 2022 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=و|date=(یارمەتی) - ^ «KORAN - JewishEncyclopedia.com». jewishencyclopedia.com (بە ئینگلیزی). لە 8ی حوزەیرانی 2022 ھێنراوە.
{{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|ڕێکەوتی سەردان=(یارمەتی) - ^ Dashti, 23 Years, 1994: p.148
- ^ Dashti, 23 Years, 1994: p.109
- ^ ئ ا «Articles In Saudi Press Call To Amend Thousands Of Scribal Errors In The Quran, Reexamine Islamic Texts In Light Of Modern Perceptions». MEMRI (بە ئینگلیزی). عەرەبستانی سعوودی: پەیمانگای توێژینەوەی میدیای ڕۆژھەڵاتی ناوین. لە 9ی حوزەیرانی 2022 ھێنراوە.
{{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|ڕێکەوتی سەردان=(یارمەتی) - ^ «- Quran Navigator | القرآن الکریم». tanzil.net (بە عەرەبی). Tanzil. لە 9ی حوزەیرانی 2022 ھێنراوە.
{{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|ڕێکەوتی سەردان=(یارمەتی) - ^ Anwār al-tanzīl wa-asrār al-taʼwīl (بە Arabic). McGill University Library. ی ی 1600. p. 6. لە 9ی حوزەیرانی 2022 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=و|date=(یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر) - ^ Introduction to Islamic Theology and Law (بە ئینگلیزی). Princeton, N.J.: Princeton University Press. ی ی 1981. pp. 28–30. ISBN 978-0-691-10099-9. لە 9ی حوزەیرانی 2022 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=و|date=(یارمەتی) - ^ What the Koran Really Says: Language, Text, and Commentary (بە ئینگلیزی). Amherst, N.Y.: Prometheus Books. ی ی 2002. pp. 23–106. ISBN 978-1-57392-945-5. لە 9ی حوزەیرانی 2022 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=و|date=(یارمەتی) - ^ «Sami Aldeeb, traducteur du Coran en français, en anglais et en italien - Vidéo Dailymotion». Dailymotion (بە ئینگلیزی). 2ی تشرینی یەکەمی 2011. لە 12ی حوزەیرانی 2022 ھێنراوە.
{{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|ڕێکەوتی سەردان=و|ڕێکەوت=(یارمەتی) - ^ «What Is the Koran?». The Atlantic (بە ئینگلیزی). 1ی کانوونی دووەمی 1999. لە 12ی حوزەیرانی 2022 ھێنراوە.
{{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|ڕێکەوتی سەردان=و|ڕێکەوت=(یارمەتی) - ^ ئ ا Images of Jesus Christ in Islam: 2nd Edition (بە ئینگلیزی) (2nd ed.). لەندەن: Bloomsbury Publishing. ی ی 2010. pp. 33–66. ISBN 978-1-4411-8662-1. لە 12ی حوزەیرانی 2022 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=و|date=(یارمەتی) - ^ Images of Jesus Christ in Islam: 2nd Edition وێنەکانی عیسا لە ئیسلامدا: چاپی دووەم (بە ئینگلیزی). لەندەن: Bloomsbury Publishing. ی ی 2010. pp. 33–66. ISBN 978-1-4411-8662-1. لە 21ی ئازاری 2023 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=و|date=(یارمەتی) - ^ Quranic Studies: Sources and Methods of Scriptural Interpretation (بە ئینگلیزی). Amherst, N.Y.: Prometheus Books. ی ی 2004. ISBN 978-1-59102-201-5.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|date=(یارمەتی) - ^ The Sectarian Milieu: Content and Composition of Islamic Salvation History (بە ئینگلیزی). Amherst, N.Y.: Prometheus Books. ی ی 2006. ISBN 978-1-59102-378-4.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|date=(یارمەتی) - ^ The Development of Exegesis in Early Islam: The Authenticity of Muslim Literature from the Formative Period (بە ئینگلیزی). Richmond, Surrey: Psychology Press. ی ی 2000. pp. 83, 251. ISBN 978-0-7007-1224-3.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|date=(یارمەتی) - ^ «Foreign slaves in Mecca and Medina in the formative Islamic period». Islam and Christian–Muslim Relations (بە ئینگلیزی). 16 (4): 345–359. ی تشرینی یەکەمی 2005. doi:https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/09596410500250230.
{{cite journal}}: بەستەری دەرەکی لە|doi=|doi=بپشکنە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|date=(یارمەتی) - ^ The Qur’an in Its Historical Context (بە ئینگلیزی). Routledge. ی ی 2007. ISBN 978-1-134-10945-6.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|date=(یارمەتی) - ^ The Origins of the Koran: Classic Essays on Islam's Holy Book (بە ئینگلیزی). Prometheus Books. ی ی 2010. p. 102. ISBN 978-1-61592-146-1.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|date=(یارمەتی) - ^ The Original Sources of the Qur'ân (بە ئینگلیزی). Society for promoting Christian knowledge. ی ی 1911. pp. 180–81.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|date=(یارمەتی) - ^ Midrash Tanhuma-Yelammedenu: an English translation of Genesis and Exodus from the printed version of Tanhuma-Yelammedenu with an introduction, notes, and indexes (بە ئینگلیزی). KTAV Publishing. ی ی 1995. p. 156. ISBN 978-0-88125-400-6.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|date=(یارمەتی) - ^ «Did Muhammad Exist? (Why That Question Is Hard to Answer) • Richard Carrier». Richard Carrier (بە ئینگلیزی). 1ی تشرینی یەکەمی 2015. لە 28ی ئایاری 2023 ھێنراوە.
{{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|ڕێکەوتی سەردان=و|ڕێکەوت=(یارمەتی) - ^ Manichaeism (بە ئینگلیزی). Urbana, Ill.: University of Illinois Press. ی ی 2008. pp. 23–27. ISBN 978-0-252-03278-3. لە 30ی ئەیلوولی 2023 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=و|date=(یارمەتی) - ^ «Welcome to Encyclopaedia Iranica». iranicaonline.org (بە ئینگلیزی).
- ^ The Crucifixion and the Qur'an: A Study in the History of Muslim Thought-لە خاچدان و قورئان: لێکۆڵینەوەیەک لە مێژووی بیری موسڵمانان (بە ئینگلیزی). Oneworld Publications. ی ی 2014. p. 12. ISBN 978-1-78074-675-3.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|date=(یارمەتی) - ^ Irenaeus Against Heresies (Complete) (ebook) (بە ئینگلیزی). Library of Alexandria. ISBN 978-1-4655-5499-4. لە 30ی ئەیلوولی 2023 ھێنراوە.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=(یارمەتی) - ^ قورئانی پیرۆز بە کوردی (بە کوردیی ناوەندی). تاران: نشر احسان.
{{cite book}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر) ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: زمانی نەناسراو (بەستەر) - ^ The Koran: A Very Short Introduction (بە ئینگلیزی). ئۆکسفۆرد: OUP Oxford. ی ی 2000. p. 140. ISBN 978-0-19-157827-4.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|date=(یارمەتی) - ^ The life of Muhammad: a translation of Ishāq's Sīrat rasūl Allāh (بە ئینگلیزی) (کاریگەری ١١ ed.). Karachi: لقی پاکستان، چاپەمەنی زانکۆی ئۆکسفۆرد. ی ی 1955. p. 166. ISBN 978-0-19-636034-8.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|date=(یارمەتی)
کتێبنامە
دەستکاری- Twenty Three Years: A Study of the Prophetic Career of Mohammad (PDF). 1994. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢٥ی نیسانی ٢٠١٥ ئەرشیڤ کراوە. لە 08 June 2022 ھێنراوە.
{{cite book}}: زیاتر لە یەک دانە لە|ناونیشانی ئەرشیڤ=و|archive-url=دیاری کراوە (یارمەتی); نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|accessdate=(یارمەتی)
