پەیوەندییەکانی ئەرمەنی و کورد

پەیوەندییەکانی ئەرمەن و کورد پەیوەندییە مێژووییەکەی نێوان ئەرمینییەکان و کوردەکان دەگرێتەوە.

کوردەکان لە ژێر ئەرمینیای کۆن

کاردۆخی کۆن، کە بەشێکی لە ڕووی جوگرافییەوە هاوتایە لەگەڵ کوردستانی ئێستا، دوو جار کراوەتە ناو شانشینی ئەرمینیا. قۆناغی یەکەم لە سەدەی یەکەمدا بوو وەک شانشینییەکی وەسیلی ئەرمینیا. پاشان کاردۆخ لە کۆماری ڕۆمدا جێگیرکرا و زیاتر لە چوار سەدە لە دەستیڕۆمەکاندا مایەوە. لە کۆتایی سەدەی چوارەمی زاینی بۆ جاری دووەم لە ساڵی ٣٨٤ زایینی بووە بەشێک لە ئەرمینیا و تا ساڵی ٤٢٨ی زایینی بەوشێوەیە ماوەتەوە. ڕووبەرەکەی زۆر بچووکتر بوو لەوەی ئێستا پێی دەوترێت کوردستان و بە شێوەیەکی سەرەکی لە باشووری دەریاچەی وانو دەوروبەری ئامەد چڕبووەوە.

ئەرمەنییەکان دانیشتوانی کاردۆخیان بە کوردۆک ناودەبرد، ناوەکە ڕێگەی خۆی لە بەڵگەنامە یۆنانیەکاندا دۆزیەوە و زەینەفۆن ناوەکەی بەکارهێنا، کاردۆخی (Kαρδoύχoι). بەپێی سترابۆ، ناوچەی کاردۆخ (Γορδυηνή، هەروەها Γoρδυαία όρη "چیای گۆردیا") ئاماژەیە بۆ شاخەکانی نێوان ئامەد و مووش. زاراوەی "کاردۆخی" زاراوەیەکی یۆنانییە و لە وشەی "کارد" (καρδιά = دڵ) و "ۆخ" (-ούχοι = خاوەنەکان) وەرگیراوە. هێمای ئەو دڵەیە کە دەبوو ڕووبەڕووی دوژمنەکانیان ببنەوە.

جگە لە کاردۆخ، شانشینی ئەرمینیا حوکمڕانی مۆکسۆنیشی کردووە، کە دەکەوێتە دەوروبەری مۆکسی ئێستا، کە ئەمڕۆ بە شێوەیەکی زۆردانیشتووانەکەی کورد نیشتەجێیە.

ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی

هێرشی کوردەکان دژی ئەرمەنییەکانی نیشتەجێی ئەرمەنستانی ڕۆژئاوای ژێر دەسەڵاتی عوسمانییەکان پێش سەدەی نۆزدەهەم بوو، کوردەکان لە ڕێگەی هەڵکوتانە سەر ئەرمەنییە ڕەسەنەکانی گوندنشینەکانەوە شێوازی ژیانی کۆچەریی خۆیان بەردەوام کرد. بە گوتەی مێژوونووس ڕۆلاند، هۆکاری زۆر بوون لە چەوساندنی کوردەکان بۆ سەر ئەرمەنییەکان؛ ڕەگەزپەرستی (ئابووری و نەتەوەیی)، قازانجی دراوی تاکەکەسی و لێبوردەیی ئایینی بووە، چڕی ئەم هۆکارانە بە تێپەڕبوونی کات زیاتر بوو، لەگەڵ بەردەوامبوونی سوڵتانی عوسمانی لە پشتگیریکردنی چەوساندنەوەی کوردەکان لەسەر ئەرمەنییەکان. سروشتی خێڵەکیی گەلی کورد هەڵسەنگاندنی پاڵنەری تاک خێڵەکان زۆر قورس دەکات، هەرچەندە ئەوەی دڵنیایە دڵسۆزی هۆزە کوردەکانە بۆ خەلافەتی عوسمانی، تا ئەو ڕادەیەی سەرۆکە کوردەکان کە هاوسۆزی دۆزی ئەرمەنیان هەبووە، لە مافی خۆیان بێبەش کران ئاغاکان.^[١]

شۆڕشی شێخ عوبەیدوڵڵای نەھری

دوای شەڕی ڕووس و تورک لە ساڵانی ١٨٧٧-١٨٧٨، شێخ عوبەیدوڵڵا لە ساڵی ١٨٨٠ بۆ دروستکردنی کوردستانێکی سەربەخۆ دەستی بە شۆڕشەکەی کرد، لە ترسی ئەوەی ئەرمەنییەکان بە پشتیوانی ئەوروپا ئەرمەنستانێکی سەربەخۆ دابڕێژن کە ناوچە کوردنشینەکانی لەخۆ بگرێت. شێخ عوبێدوڵڵا دژایەتی هەردوو مافی چارەی خۆنووسینی ئەرمەنی و ئاشووری کرد و ڕایگەیاند کە تا ئەو شوێنە دەڕوات کە ژنان چەکدار دەکات بۆ ئەوەی ڕێگری بکات لە دەرکەوتنیان. سەرەڕای گرژی لەگەڵ ئەرمەنییەکان، شێخ عوبەیدوڵڵا فەرمانی بە پیاوەکانی کرد کە زیان بە ئەرمەنییەکان نەگەیەنن کاتێک لە ئەیلوولی ١٨٨٠ دەستیان بە داگیرکردنی ئێران کرد. جگە لەوەش شێخ ئاگاداری ئەو ڕاستییە بوو کە دەروازەی بەرز ئارەزووی دەکرد یاخیبوونەکەی بکاتە بیانوویەک بۆ کۆمەڵکوژکردنی دانیشتوانی ئەرمەنی لە ناوچەکەدا. سەبارەت بەم بابەتە، لە ساڵی ١٨٨٠دا لە شەمزینان وتارێکی سازکرد، تیایدا ڕایگەیاند: "ئەگەر تا ئێستا دەروازەی بەرز بە هەموو شێوەیەک پشتیوانی کورد بووبێت، ئەوە ئەناتۆلیا بە هۆی خواستی بەرپەرچدانەوەی توخمە مەسیحییەکانی لە ئەنجام دەدرێت؛ و ئەگەر ئەرمەنییەکان." لێرەدا لەناو دەبرێن، کورد گرنگی خۆی بۆ حکومەتی تورکیا لەدەست دەدات”. شێخ عوبێدوڵڵا لە نامەیەکدا بۆ شێخی کوردی لە زێدکان هەروەها ڕایگەیاندووە کە زۆر زیاتر لە فارس و تورکەکان و ئەرمەنەکانی بەدڵ بووە. سەرەرای ئەوەی ڕاپەڕینەکە شکستخواردوو بوو، هاوسۆزی لە نێو دانیشتوانی ئەرمەنستاندا دروستکرد و گریگۆر ئارتسرونی کاردانەوەی نیشاندا و ڕایگەیاند: "لە کۆتاییدا دانیشتوانی ئەرمەنی و ئاشووری و کوردی ئەرمینیا دەست دەکەن بە تێگەیشتن لەوەی کە هەموویان دانیشتووی ئەرمەنستانن، بە هەمان بەرژەوەندی". ، کە ستەمی تورکیا بە یەکسانی هەموویان تووشی کێشە دەکات”. جگە لەوەش لە شارۆچکە تێکەڵەکانی مووش، بدلیس، گێغی و زێدکان قوتابخانەی کوردی لەلایەن ئەرمەنییەکانەوە کرایەوە. هەروەها هەوڵی کردنەوەی قوتابخانەی ئەرمەنیش لە ناوچە کوردنشینەکاندا هەبوو. هۆکاری ئەم هەنگاوە ئەو باوەڕە بوو کە لای ڕۆشنبیرانی ئەرمەنستان، کە دەبێ کورد ڕازێندرێن بۆ ئەوەی کورد لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانی یەکگرتوو نەبن. هەروەها حزبی پارتی سۆسیالدیموکرات هونچاکی و فیدراسیۆنی شۆڕشگێڕی ئەرمەنیش داوای هاوکاریان لەگەڵ کورد دەکرد.^[٢]

سەردەمی حەمیدی (١٨٩١-١٨٩٤)

سەربازێکی کوردی حەمیدی، پلە (رائید)

لە ساڵی ١٨٩١ چالاکی لێژنەکانی ئەرمەنی، دەروازەی بەرزیان هان دا کە پێگەی کورد بەهێزتر بکات بە بەرزکردنەوەی جەستەیەکی سوارچاک بە ناڕێکو پێکی، کە بە باشی چەکدار و پێداویستی شەڕیان لابوو و ناویان لێنرا حەمیدیە، بە ناوی سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم. هەندێک لە سەرکردە عەشیرەتەکانی کورد پۆستی باڵایان پێدرا. سیستەمی (دوو باجدان) دوژمنایەتییەکی تازە دۆزراوی لە نێوان سەرۆک عەشیرەتەکانی کورد (ئاغاکان) و کۆمەڵگەی کشتوکاڵی ئەرمەن و ئاشووری کە باجدانی کوردیان وەک ناڕەوا زانی. کاتێک ئەرمەنەکان بڕیاریان دا تەحەدای زەوتکردن بکەن، شەڕێک ڕوویدا و کوردێک کوژرا. سەرەنجام بەکارهێنانی مەرگی کورد بە بیانوو بە وەسفکردنی ڕاپەڕینێک، بەرپرسانی تورکیا پشتگیریان لە هێرشی تۆڵەسەندنەوەی کورد لە دژی ئەرمەنییەکانی ساسۆن (ویلایەتی بدلیس) کرد.

١٨٩٤ شۆڕشی ساسۆنەکان

لە ساڵی ١٨٩٤دا، ARF (هێزێکی ڕووسی) بەشداری لە بەرخۆدانی یەکەمی ساسۆن کرد، چەکی بۆ دانیشتوانی ناوچەکە دابین کرد بۆ یارمەتیدانی خەڵکی ساسۆن بۆ بەرگریکردن لە خۆیان لە بەرامبەر پاکتاوکردنی حەمیدییەکان. هەزاران ئەرمەنی بە دەستی سەربازانی عوسمانی و عەشیرەتە کوردەکان کوژران کاتێک ئەرمەنییەکان لە ساڵی ١٨٩٤ خەباتیان بۆ ئۆتۆنۆمی دەستپێکرد. هاوینی ساڵی ١٨٩٤ کۆڵبەرە چەکدارە ئەرمەنییەکان بەرەنگاری هێرشێکی کورد بوونەوە. پاشان فەوجەکانی "حەمیدیە" لە پارێزگای بدلیس و مووشەوە، کە فەیلەقی چوارەمی سوپای تورکیایان لەگەڵدا بوون، ڕەوانەی ناوچەکانی ئەرمەنستانی دەوروبەری ساسۆن کران و ئۆپەراسیۆنێکی ٢٣ ڕۆژەیان دەستپێکرد، لە ١٨ی ئاب تا ١٠ی ئەیلول، سەربازەکان لانیکەم ٨ هەزار ئەرمەنیان کۆمەڵکوژ کرد.

شەڕی بەرگری وان، ١٨٩٦

لە حوزەیرانی ساڵی ١٨٩٦دا، لە کاتێکدا کە فەوجەکانی "حەمیدیە" خەریک بوو هێرش بکەنە سەر شارەکە، بەرگرانی وان لە پارێزگای وان ڕێکخرا. هەموو پیاوە ئەرمەنییە بەتواناکانی وان بە چەکەوە هەستان و خەڵکی مەدەنییان لە هێرش و کۆمەڵکوژی پاراست.

سەرۆکەکانی زێلیان، ١٨٩٦

سەرکردە کوردەکەی زێلیان بە سوپاکەیان کە لە سێ تا چوار هەزار کورد پێکهاتبوو، هێرشی کردە سەر گوندەکانی ئەرمەنستان. والی عوسمانی ڕاپۆرتی بۆ سوڵتان دا کە شێخی زەیلان لەلایەن ئەرمەنەکانەوە هێرش دەکرێتە سەر.

بەردەوام ئاژاوەی بچووک ڕوویان دەدا، و هەر زوو بەدواداچوون بۆ کۆمەڵکوژی ئەرمەنییەکان لە شوێنەکانی دیکە لە ساڵانی ١٨٩٤-١٨٩٦ و کوردەکان بەشدارییان کرد. ئەوان بوونە هۆی وێرانکردنی پێنج گوندی ئەرمەنی و ناوچەی تالۆری (دالڤۆریخ). ڕووداوەکانی ساسۆن سەرەتای زنجیرەیەکی درێژخایەنی خۆپیشاندانی ئەرمەنەکان و سەرکوتکردنیان بوو لەلایەن کوردەکانەوە.

گەشتی خانەسۆر، ١٨٩٧

گەشتی دەشتی خانەسۆر (لە نێوان قەزای وان و ئێراندایە) لە 25ی تەمووزی ساڵی 1897 لە دژی هۆزی مەزریکی کورد، فیدراسیۆنی شۆڕشی ئەرمەن بڕیاری تۆڵەسەندنەوەی دابوو، دوای ئەوەی کە هۆزی مەزریکی بەکرێگیراو لەلایەن عوسمانییەکانەوە بۆسەیەکیان دانابوو و لە وان لە ساڵی ١٨٩٧دا دەستەیەک لە بەرگریکارانیانی وانیان سەربڕی.

جەنگی جیهانی یەکەم

سوارچاکە کوردەکان لە ٢٤ی کانونی دووەمی ساڵی ١٩١٥ لە دەروازەی چیاکانی قەوقاز

جێگری کونسوڵی ڕووسیا لە کۆماری وان تێبینی بارودۆخی ژیانی ئەرمەنییەکانی لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی عوسمانییەکانی ڕۆژئاوای ئەرمینیا کرد:

وابەستەیییەکی نزیک لە دەرەبەگایەتی ئەرمەنییەکان بە کوردەوە هەیە لەگەڵ هەموو دەرئەنجامە یاساییەکانیدا: هەر ئەرمەنییەک بۆ هەندێک کورد تەرخانکراوە و پابەندە بە کارکردنی بۆی، کورد کاتێک پێویستی بە پارە بێت، نۆکەرەکانی خۆی دەفرۆشێت؛ ئەگەر کوردێک کۆیلەیەک بکوژێت، ئاغای [ئەو کۆیلەیە] تۆڵەی خۆی دەکاتەوە بە کوشتنی کۆیلەیەکی سەر بە بکوژەکە. تەنانەت هەندێک لە (بەیەکان) پێداگرییان لەسەر "مافی شەوی یەکەم" (مافی شەوی یەکەم: مافێکی یاسایی بوو لە ئەوروپا لە سەدەی ناوەڕاستدا، کە ڕێگە بە دەرەبەگایەتیەکان دەدا پەیوەندی سێکسی لەگەڵ ژنانی ژێردەستەدا بکەن) کردووە لە گوندەکانی ئەرمەنستان.^[٣]

لە مانگی کانوونی یەکەمی ساڵی ١٩١٤، هێزەکانی ئیمپراتۆریەتیی ڕووسی بۆ ماوەیەکی کورت چوونە ناو ئەودیوی بازید تا پارێزگای ئارماڤیر، ئەوان ناوچەکەیان بە سەربازانی ئەرمەنستانەوە بەرگری کرد، تا ئەو کاتەی ڕۆیشتن، تەنها یەک لەسەر دەی دانیشتوانی ناوچەکە کە زۆربەیان کورد بوون ڕزگاریان بوو.^[٤]^[٥]

کۆمەڵگەی عەلەوی لە دێرسیم کە هەندێکیان کورد بوون، لەلایەن بەرپرسانی ئەوروپییەوە پارەیان بۆ دابینکرابوو بۆ ئەوەی یارمەتی ئەرمەنییەکان بدەن بۆ هەڵاتن بۆ سنووری ڕووسیا.^[٦]

سەرچاوەکان

^ دەتوانن لە بیابان بژین بەڵام لە هیچ شوێنێکی تر. چاپخانەی زانکۆی پرینستۆن: سونی، ڕۆلاند. ٢٠١٥. pp. ٢٠-٢١. ISBN 9781400865581.
^ http://www.nefel.com/grafik/uploaded/dirok_miks_sinan_hakan2_2009_04_07_h1m31s50.pdf
^ Suny، Ronald Grigor (2015-03-22). "They Can Live in the Desert but Nowhere Else": A History of the Armenian Genocide (بە ئینگلیزی). Princeton University Press. ISBN 978-1-4008-6558-1.
^ McDowall، David (1997). A Modern History of the Kurds (بە ئینگلیزی). Bloomsbury Academic. ISBN 978-1-86064-185-5.
^ Ahmed، Emin (1930). Turkey in the World War (بە ئینگلیزی). Yale University Press.
^ Suny، Ronald Grigor (2015-03-22). "They Can Live in the Desert but Nowhere Else": A History of the Armenian Genocide (بە ئینگلیزی). Princeton University Press. ISBN 978-1-4008-6558-1.

[1] دەتوانن لە بیابان بژین بەڵام لە هیچ شوێنێکی تر. چاپخانەی زانکۆی پرینستۆن: سونی، ڕۆلاند. ٢٠١٥. pp. ٢٠-٢١. ISBN 9781400865581.

[2] ttp://www.nefel.com/grafik/uploaded/dirok_miks_sinan_hakan2_2009_04_07_h1m31s50.pdf

[3] Suny، Ronald Grigor (2015-03-22). "They Can Live in the Desert but Nowhere Else": A History of the Armenian Genocide (بە ئینگلیزی). Princeton University Press. ISBN 978-1-4008-6558-1.

[4] McDowall، David (1997). A Modern History of the Kurds (بە ئینگلیزی). Bloomsbury Academic. ISBN 978-1-86064-185-5.

[5] Ahmed، Emin (1930). Turkey in the World War (بە ئینگلیزی). Yale University Press.

[6] Suny، Ronald Grigor (2015-03-22). "They Can Live in the Desert but Nowhere Else": A History of the Armenian Genocide (بە ئینگلیزی). Princeton University Press. ISBN 978-1-4008-6558-1.

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]