Sam surchy
بەخێربێیت
دەستکاری|
بەخێرھاتی بۆ ویکیپیدیا Sam surchy!
 ویکیپیدیا ئینسایکڵۆپیدیایەکی ئازادی ئینتەرنێتییە کە بە دەستی بەشداربووانی خۆبەخشەوە لە سەرانسەری جیھاندا پێکدێت. سەیرکردن، لەبەرگرتنەوە و بەکارھێنانەوەی ناوەڕۆکی ویکیپیدیا ئازادە. ویکیپیدیا دەستەی نووسەران یان چاودێرانی تایبەتی نییە و ھەموو کەس لەسەر ئینتەرنێت دەتوانێت دەستکاری و چاودێریی وتارەکانی بکات. ئەم ویکیپیدیایە کە بە شێوەزاری ناوەندی (سۆرانی) لە زمانی کوردی (Central Kurdish Branch) دەنووسرێت، لە ٢٠٠٩ەوە لە ویکیپیدیای کوردیی باکووری (کورمانجی) بەھۆی چەند کێشەی تەکنیکی و زمانەوانییەوە جیا بووەتەوە و ئێستا ٧٣٬٠٧١ وتار و ١٥٩ بەشداربووی چالاکی ھەیە. ویکیپیدیا بە شێوەزارەکانی تری زمانی کوردی
بەر لە ھەموو شتێک، باشترە لەگەڵ سیاسەتەکانی ویکیپیدیا ئاشنا بیت:
ویکیپیدیای کوردی شوێنێکە بۆ پەرەپێدان و ناساندنی زمان و چاندی کوردی و کۆکردنەوەی زانیارییەکان لە یەک جێگەدا. بەشداریی ھەموو کەسێک ڕاستەوخۆ دەخرێتە ویکیپیدیای کوردی و پێویستی بە پەسەندکردنی کەس نییە. بۆ بەشداریکردن لە ویکیپیدیای کوردی: 
|
ئەحمەد تورك سیاسییە پیرەكەی توركیا لێی دەترسێت
دەستکاریئەحمەد تورك سیاسییە پیرەكەی توركیا لێی دەترسێت
هەموو شتێك لەبارەی ئەحمەد تورك بزانە كارزان گلی ئەحمەد تورك، ئەو سیاسییە كوردەی، سێ جار وەكوو سەرۆكی شارەوانیی مێردین شارەوانییەكەی قەیوم كرا، وەكوو سیاسییەكی ئاكتیڤ، نیوەی تەمەنی خۆی لە زیندانەكانی توركیا بەسەر بردووە، بەڵام هەمیشە بڕوای بەئاشتی هەیە و دەڵێت پێویستە پرسی كورد بەرێگەیەكی ئاشتیانە چارەسەر بكرێت. ئەو پیرە سیاسییە كوردە، كە تەمەنی ٨٢ ساڵە، لە ٢٠١٦ وەكوو سەرۆكی شارەوانیی مێردین، شارەوانییەكەی قەیوم كرا و لە ٢٠١٩ش بەهەمان شێوە و خرایە زیندانەوە، دوای ئەوەی لە هەڵبژاردنی شارەوانییەكانی ٢٠٢٤، توانی سەركەوتنێكی گەورە بەدەستبهێنێت و بووەوە بە سەرۆكی شارەوانیی مێردین، بۆ سێیەمین جار شارەوانییەكەی قەیوم كرا، بۆیە دەڵێت، ئەوەندە قەیوم كراوم، رەنگە ناوم بچێتە ناو كتێبی گێنسەوە. ئەحمەد تورك، لە ١٩٧٠، وەكوو سیاسییەكی ئاكتیڤ هاتە ناو سیاسەت و لەوكاتەوە هەوڵ بۆ چارەسەركردنی پرسی كورد دەدات.
دوای مردنی براكەی هاتە ناو سیاسەت تورك لە ١٩٤٢ لەدایك بووە، لە تەمەنی گەنجی هاتووتە ناو سیاسەت، ئەویش دوای ئەوەی عەبدولڕەحیم توركی برای لە ١٩٦٩ وەكوو پەرلەمانتار هەڵبژێردرا و پاشان لە ١٩٧٢ كوژرا و ئەحمەد توركیش لە ١٩٧٣ توانی ببێت بە پەرلەمانتار. ئەو لەسەر لیستی پارتی دیموكرات بووە پەرلەمانتار، پاشان وازی لەو پارتە هێنا و چووە ناو جەهەپە. لە ٢٠١٦ دیمانەیەكی بۆ ئاژانسی (BBC) توركی كرد و لەوێدا گوتی، لەو سەردەمەدا بە ناسنامەی كوردبوون نەتدەتوانی سیاسەت بكەیت، بۆیە نزیكترین بۆچوون كە لەگەڵ مندا یەكی دەگرتەوە جەهەپە بوو، بۆیە چوومە ناو ئەو پارتە.
لەگرتوخانەی ئامەد زیندانی كراوە لەدوای كودەتای ١٩٨٠، ئەحمەد تورك یەكێك بوو لەو سیاسییانەی لە گرتوخانەی ئامەد دەستگیر كرا، كە بە ترسناكترین گرتوخانە دادەنرێت لە مێژووی توركیادا، ئەشكەنجەیەكی زۆر درا و لە ژووری ژمارە ٥ هێشتبویانەوە. تورك لەبارەی گرتوخانەی ئامەد دەڵێت: ”لە گرتوخانە جەهەننەممان بەچاوی خۆمان بینی، لەبارەی ئەو گرتوخانەیە زۆر كتێب نووسراوە، بەڵام هەر كەسێكی لەوێ زیندانی كرابوو، ئازار و ئەشكەنجەكەی ئەوەندە گران بوو، بۆ هەر یەكێكیان نووسینی دەیان كتێب بەس نییە.“
سەردەمی جەهەپە و هەپ دوای ئەوەی پێنج ساڵ قەدەغەی سیاسەتكردنی لەسەر جێبەجێ كرا، لە ١٩٧٨ ئەو قەدەغەیەی لەسەر هەڵگیرا، بۆیە لەسەر لیستی پارتی گەلی سۆسیال دیموكرات (SHP)، كە ئێردال ئینۆنوو سەرۆكایەتی دەكرد، وەكوو پەرلەمانتار هەڵبژێردرا. بەهۆی ئەوەی لە ١٩٨٩، لە پاریس بەشداری كۆنفڕانسێكی كرد كە تایبەت بوو بە كیمیابارانكردنی هەڵەبجە، لەگەڵ پێنج پەرلەمانتاری تردا لە (SHP) دەركرا. لەو سەردەمەدا و لە ١٩٩٠ پارتێكی تازە بەناوی پارتی گەل (HEP) دامەزرا، كە بۆ یەكەمجاربوو پارتێكی كوردی دابمەزرێت و ئەحمەد تورك یەكێك بوو لە دامەزرێنەرانی. دوای ئەوەی لەگەڵ (SHP)دا بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی ١٩٩١ هاوپەیمانییان پێكهێنا، تورك توانی ببێتەوە بە پەرلەمانتار. تورك لەبارەی ئەو هاوپەیمانییەوە دەڵێت: ”لەگەڵ ئێرداڵدا لەسەر چەند مەرجێك رێككەوتنین، كە ٢١ مادە بوو و گوتی هەموو مادەكانم قبوڵە، لەسەر یەك وشە كێشەی هەبوو و گوتی ئەو وشەیە بگۆڕن، ئەویش لەبری نەتەوەی كورد، گوتی بنووسن گەلی كورد، ئەمەش داوایەكی لۆژیكی بوو.“ دوای ئەوەی لەكاتی سوێندخواردندا لەناو پەرلەمان كێشە دروست بوو و لەیلا زانا و چەند پەرلەمانتارێكی تر بە كوردی قسەیان كرد، ١٨ پەرلەمانتار دەستلەكاركێشانەوەی خۆیان لە (SHP) راگەیاند، كە ئەحمەد تورك یەكێ بوو لەوان، بەڵام بەهۆی ئەوەی داوای یاسایی لەسەر HEP تۆمار كرا و داوا كرا دابخرێت، بۆیە هەموو پەرلەمانتارەكانی سەر بەو پارتە چوونە ناو پارتی دیموكرات (DEP). ئەحمەد تورك، دەڵێت ئەوكاتەی ئێرداڵ ئینۆنوو، جێگری سەرۆك وەزیران بوو، لە هەوڵی ئەوەدابوون پرسی كورد ببەنە پێشەوە، بەڵام لە ١٩٩٣، دوای ئەوەی لە بینگۆڵ پەكەكە ٣٣ سەربازی توركی كوشت، هەوڵەكانی گەیشتە بنبەست. هەر لەو ساڵەدا ئەحمەد تورك، توانی بچێتە كەمپی بیقاع لە لوبنان، كە كەمپێكی سەربازی پەكەكە بوو، لەوێ چاوی بە عەبدوڵا ئۆجەلان كەوت و توانی بڕوای پێبهێنێت و ئاگربەست راگەیێندرا. لەوبارەیەوە دەڵێت: ”چوومە لای ئۆزەل و بڕوام پێی هێنا كە بچمە بیقاع. ئەوكات ئۆزەل پێی گوتم، پێت ناڵێم بڕۆ یان مەڕۆ، بەڵام ئەگەر چووی، چەند پەرلەمانتارێكی سەر بە گروپی خۆمت لەگەڵدا دەنێرم. تەنانەت ئەگەر چووی پێی بڵێ لە هەموو كەسێك زیاتر نەتەوەپەرستم و لە هەموو كەسێك زیاتر پەیوەستم بە دەوڵەتەوە، بەڵام ئەم كارە بەم شێوە ناچێت بەڕێوە و دەبێت چارەسەری بۆ بدۆزینەوە، بۆیە چووین و ئەوكات مام جەلالیش لەوێ بوو“ بەڵام تورك باس لەوە دەكات، كاتێك لێدوانیان داوە كە پەكەكە ئاگربەست رادەگەیەنێت، لە شام هەواڵی كوشتنی ئۆزاڵیان پێگەیشتووە. زیاتر دەڵێت: ”مام جەلال لە شام ئێمەی داوەتی خواردن كرد، لە گەڕانەوەدا گوتی لەگەڵ سەیارەكەی مندا سواربە، كاتێك لە رادیۆدا هەواڵەكانمان بە زمانی عەرەبی گوێ لێڕاگرت، زانیمان ئۆزاڵ وەفاتی كردووە، بەڕاستی ئەم هەواڵە هەموو هەوڵی ئێمەی بۆ ئاشتی بەفیرۆدا.“
لەگەڵ پەرلەمانتارەكانی DEP خرایە زیندانەوە لە ١٩٩٤، پەرلەمانتارەكانی DEP پارێزبەندییان لەسەر هەڵگیرا، تورك ئەم رووداوەی بە كودەتا ناو برد و گوتی، ئەمە بۆ ئەوە بوو تا كورد بێدەنگ بكەن. دوای ئەوەی لەگەڵ لەیلا زانا و خەتیب دیجلە و چەندانی تر زیندانی كرا، دوو ساڵ لە زیندان مایەوە، پاشان ئازاد كرا و لە سیاسەت بەردەوام بوو.
تورك لە قۆناغی دروستكردنی پارتدا لە ٢٠٠٥دا، ئەحمەد تورك، لەگەڵ ئایسەل تۆغلووك، پارتی جڤاتی دیموكرات (DTP)ی دامەزراند و بووە هاوسەرۆكی ئەو پارتە. لە هەڵبژاردنی ٢٠٠٧، وەكوو پەرلەمانتاری سەربەخۆ چووە ناو هەڵبژاردن و توانی ببێتە پەرلەمانتار، كاتێك چووە ناو پەرلەمان، لەگەڵ دەوڵەت باخچەلی سەرۆكی مەهەپە، تۆقەی كرد و ئەمەش بووە بابەتێكی گەرمی میدیاكانی توركیا. لە ٢٠٠٩ (DTP) داخرا، پاشان لەناو پارتی دیموكراتەكان و ئاشتی (BDP) درێژەی بە خەبات و سیاسەتدا. لە ٢٠١٠دا، كاتێك تورك لە سامسۆن دادگایی كرا، لەكاتی هاتە دەرەوەی لە دادگادا، كەسێك پەرلەماریدا و بەبۆكس لێیدا و لوتی شكا.
رۆڵێكی گەورەی لە پرسی چارەسەریدا هەبوو لە پرسی چارەسەری ٢٠١٣ تا ٢٠١٥، تورك رۆڵێكی زۆر گەورە و سەرەكی هەبوو، ئەوكات دەرگای ئیمیڕاڵی كرایەوە بۆ پەرلەمانتارانی BDP، بۆیە لە یەكەم كردنەوەی دەرگای ئیمیڕاڵیدا، لیژنەیەك سەردانی ئۆجەلانیان كرد، لەوانە (ئەحمەد تورك، ئایلا ئاكات ئەتا و ئاڵتان تان) بوون. دوای ئەوەی لە دۆسیەی كۆبانێدا تێوەگلا و هەروەها بەتۆمەتی ئەوەی سەر بە پەكەكەیە دادگایی كرا، تورك گوتی: ”ئەوەی وای كرد ئێمە بچینە قەندیل، رەجەب تەییب ئەردۆغان، سەركۆماری توركیا بوو، كە لەسەروبەندی پرسی چارەسەری بوو، ئەگەر ئێمە لەسەر چوونمان بۆ قەندیل دادگایی دەكرێین، پێویستە ئەوەی ئێمەشی نارد دادگایی بكرێت.“ تورك بەهەموو شێوەیەك رەتی دەكاتەوە لەگەڵ پەكەكە بووبێت و دەڵێت هیچ كاتێك لەگەڵ توندوتیژی نەبوومە و بەرگریم لە زەمینەسازی دیموكراتی كردووە. هەر لەو دیمانەیەی (BBC)، تورك دژی شەڕی خەندەق قسە دەكات لە ٢٠١٦ و دەڵێت، هەر لە یەكەم رۆژەوە گوتوومە شەڕی خەندەق باش نییە و راست نییە، چونكە دووچاری زیانێكی گەورە بووینەوە.“
سێجار لەسەرۆكی شارەوانیی مێردین دوورخرایەوە لە ٢٠١٤، لەسەر لیستی هەدەپە، بووە بەربژێر بۆ هەڵبژاردنی شارەوانییەكانی مێردێن و توانی ٥٢.٢٪ی دەنگەكان بەدەست بهێنێت و ببێتە سەرۆك شارەوانیی مێردین. لە مانگی ١١ی ٢٠١٦، شارەوانییەكەیان قەیوم كرد و هەروەها بەتۆمەتی ئەوەی سەر بە پەكەكەیە دەستگیر كرا. ئەوكات دەوڵەت باخچەلی، داوای كرد ئەحمەد تورك ئازاد بكرێت، چونكە تەندروستیی باش نەبوو و هەروەها تەمەنیشی ٧٤ ساڵان بوو و پێویستی بە چارەسەری پزیشكی هەبوو. لە ٣ی٢ی٢٠١٧، تورك بەهۆی خراپی رەوشی تەندروستییەوە ئازاد كرا. ئەو سیاسییە، دەستبەرداری سیاسەت نەبوو، لە هەڵبژاردنی شارەوانییەكانی ٢٠١٩، خۆی بەربژێر كردەوە و توانی ٥٦.٢٤٪ی دەنگەكان بەدەست بهێنێت و بووەوە بە سەرۆكی شارەوانیی مێردین، بەڵام هەر لەو ساڵەدا شارەوانییەكەی قەیوم كرا. لە هەڵبژاردنی شارەوانییەكانی ٢٠٢٤، لەسەر لیستی دەم پارتی بەربژێری مێردین بوو و توانی ٥٧.٤٪ی دەنگەكان بەدەست بهێنێت و بۆ سێیەمجار بووە سەرۆكی شارەوانیی مێردین، بەڵام لە چەند رۆژی رابردوودا، بۆ سێیەمجار شارەوانییەكەی قەیوم كرا. ئەوەی مایەی پرسیارە بۆ گەلی توركیا و ئەحمەد داودئۆغڵو، سەرۆكی پارتی ئاییندەش باسی كردووە، جەودەت یڵماز، جێگری سەركۆماری توركیا و وەزیری ناوەخۆی توركیا، چەند رۆژێك بەر لەوەی شارەوانییەكەی قەیووم بكەن، داوایان لێی كرد، دوژمنداری نێوان دوو بنەماڵەی گەورەی باكووری كوردستان نەهێلێت (بنەماڵەی شانیەشار و بنەماڵەی یڵدز)، بۆیە تورك توانی لە نانخواردنێكدا ئەو دوو بنەماڵەیە ئاشت بكاتەوە و كۆتایی بە ناكۆكی و دوژمنداری نێوانیان بهێنێت، كەچی دوای ئەو رووداوە، تورك شارەوانییەكەی قەیوم كرا. Sam surchy (لێدوان) ١٩:٠٨، ٦ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٤ (UTC)
نهێنییەكانی پرسی چارەسەری
دەستکارینهێنییەكانی پرسی چارەسەری كارزان گلی ئەگەر پێشتر رەجەب تەییب ئەردۆغان، وەكوو ئەندازیاری پرسی چارەسەری ناوی هاتبێت، ئێستا ئەو رۆڵە بە دەوڵەت باخچەلی، سەرۆكی مەهەپە دراوە، ئەو كەسایەتییەی بەناوهێنانی كورد قەڵس دەبوو و پێیوابوو كورد نەتەوە نییە و توركی شاخاوین. باخچەلی، هاوپەیمانە گرنگەكەی ئەردۆغان، داوا دەكات پرسی چارەسەری كورد بێتەوە بەرباس و زیاتریش دەڕوات و دەڵێت، پێویستە عەبدوڵا ئۆجەلان، بهێنرێتە ناو پەرلەمانی توركیا و لەوێ وتارێك پێشكەش بكات و داوا بكات پەكەكە چەك دابنێت. كورد بەگومانەوە دەڕوانێتە ئەو هەنگاوانەی باخچەلی و پێیانوایە، دەیەوێت فێڵ لە كورد بكات، بۆیە پرسیارە جەوهەرییەكە ئەوەیە، نهێنییەكانی پرسی چارەسەری كورد چییە؟ با بزانین باخچەلی، تا چەند گرنگە و بۆچی ئەردۆغان، ئەوی كردووەتە ئەندزیاری ئەو پرسە، لە كاتێكدا پێشتر بۆ خۆی پرسی چارەسەری هێنایە بەرباس و كاری لەسەر كرد. باخچەلی، سەرۆكی مەهەپە، هاوپەیمانیی ئەردۆغان و ئاكەپەیە لەناو پەرلەمانی توركیا، واتە ئاكەپە، بەتەنیا ناتوانێت زۆرینەی پەرلەمان بێت، بە كورسییەكانی مەهەپە كە ٥۰ كورسییە، ئاكەپە بووەتە زۆرینە و ئەرۆغانیش وەكوو سەركۆماری توركیا، دەتوانێت بڕیارنامە دەربكات، چونكە ئەگەر پارتی سەركۆمار لەناو پەرلەمانی توركیا زۆرینە نەبێت، ناتوانێت بڕیارنامە دەربكات، بەكورتی، پۆستی سەركۆماری توركیا، بەبێ زۆرینەی پەرلەمان قورسایی نییە. ئەردۆغان، زۆر نازی باخچەلی هەڵدەگرێت، چونكە ئەگەر مەهەپە لە هاوپەیمانیی لەگەڵ ئاكەپە بكشێتەوە، توركیا دەچێتە ناو هەڵبژاردنی پێشوەختە، هەڵبژاردنیش لەبەرژەوەندیی ئاكەپە و ئەردۆغان نییە، بۆیە باخچەلی، لەلایەن خودی ئەردۆغانەوە گرنگی پێدەدرێت. ئەوەی وای كردووە، باخچەلی نەرم بێت بەرامبەر بە كورد و داوای چارەسەری پرسەكەیان بكات، چەند خاڵێكن، كە ئاژانسی (BBC)ی توركی باسی كردووە و دەكرێت وەكوو نهێنییەكانی پرسی چارەسەری ناوی ببەین. ١. دەیانەوێت بزانن، ئۆجەلان بەو ئەزموونە زۆرەی لە سیاسەتدا هەیەتی، كاریگەریی دەبێت؟ ئایە ئەو رۆڵە كاریگەرەی هەیە تا پەكەكە بەگوێی بكات؟ هەروەها باخچەلی، دەیەوێت بزانێت ئایە ئۆجەلان ئەو ئەكتەرە گرنگەیە كە كورد و پەكەكە حیسابی بۆ دەكەن؟
٢. رێگەخۆشدەكەن بۆ دەم پارتی، تا بەكردار بەرەو پارتێكی توركیایی بڕوات، هەروەها دەیانەوێت بزانن ئاخۆ دەم پارتی، كاریگەریی پەكەكەی بەسەرە و رێنمایی لەوان وەردەگرن؟
٣. ئەردۆغان و باخچەلی، نایانەوێت كورد بچێتە باوەشی ئەمریكا و ئیسرائیل و ئیران، نایانەوێت بكەونە باوەشی ئەو وڵاتانە و دەیانەوێت خۆیان بڕیار لەچارەسەری پرسی كورد بدەن، بەو مەرجەی كورد لە توركیا داوای جیابوونەوە نەكات.
٤. ئەگەر پرسەكە بە ئەرێنی یان نەرێنی بێت، نایانەوێت درێژە بكێشێت، واتە چارەسەری پرسی كورد، یان چارەسەرنەكردنی نابێت درێژە بكێشێت، چونكە ئەردۆغان و باخچەلی، گەیشتوونەتە ئەو بڕوایەی، نەخشەی ناوچەكە دەگۆردرێت، یان هەوڵی گۆڕانی دەدرێت، توركیا دەیەوێت لە گۆڕینی نەخشەكەدا رۆڵی هەبێت نەك خاك لەدەست بدات.
٥. باخچەلی و ئەردۆغان، دەیانەوێت ئەو گومانەی كورد لە باخچەلی هەیەتی، بەوەی دەیەوێت كورد هەڵخەڵەتێنێت بڕەوێننەوە، ئەمەش بەوە دەكرێت كە چارەسەری پرسی كورد ئاشكرا بكرێت و هەنگاوی كرداری بۆ بنرێت. باخچەلی، سیاسییەكی زیرەكە و نایەتە ناو پڕۆسەیەكەوە ئەگەر ئەنجامی نەبێت، دەیەوێت لە پرسی چارەسەری گومانی كورد بڕەوێنێتەوە.
٦.ئیسرائیل، بەئاشكرا بووەتە هەڕەشە بۆ ناوچەكە و توركیا ترسی لێنیشتووە كاریگەریی ئەو شەڕەی ناوچەكەی گرتووەتەوە ئەویش بگرێتەوە و توركیا پارچە پارچە بێت، هەربۆیە ئەردۆغان و باخچەلی، لە وتارەكانیاندا دەڵێن یەكپارچەیی خاكی توركیا. توركیا گەیشتووتە ئەو بڕوایەی هیچ بۆ رۆژئاوا ناكرێت، بەڵام كوردەكانی خستووەتە بەردەم هەڵبژاردەی ئەوەی، توركیا هەڵدەبژێرن یان ئیسرائیل و ئەمریكا.
٧. ئاكەپە و مەهەپە، دەیانەوێت لەم خولەی پەرلەمانی توركیادا، دەستوورێكی تازە بۆ توركیا بنووسنەوە، دەستوورەكەش لە بەرژەوەندی خودی ئەردۆغان بێت تا بتوانێت بۆ دوو خولی تر خۆی بۆ پۆستی سەركۆماری توركیا بەربژێر بكاتەوە. بۆ گۆڕینی دەستووریش پێویستیان بە ٣٧٠ كورسی پەرلەمان هەیە، دەنگی ئاكەپە و مەهەپە ناگاتە ئەو رێژەیە، بۆیە دەیانەوێت دەم پارتی بهێننە ریزی خۆیان و بەدەنگی ئەوان دەستووری تازە تێپەڕێنن. Sam surchy (لێدوان) ١٩:٠٩، ٦ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٤ (UTC)
بەبێ یەكسانی تورك و كورد پرسی كورد ناچێتە پێشەوە
دەستکاریبەبێ یەكسانی تورك و كورد پرسی كورد ناچێتە پێشەوە
كارزان گلی هەموو هەوڵێكی هاوپەیمانیی (كۆماریی)، لە نێوان مەهەپە و ئاكەپە، نووسینەوەی دەستورێكی تازەیە، بۆ ئەو دەستوورەش پێوێستیان بەدەنگی كورد هەیە، بەڵام روون نییە داواكاریی كورد لە دەستووری تازەدا جێگیر دەبێت یان نا؟ ئەوەی گرنگە و بەشێكی زۆری نووسەرانی توركیا باسی دەكەن، بەبێ یەكسانی تورك و كورد، پرسی چارەسەری كورد ناچێتە پێشەوە. ئیبراهیم كیراز، نووسەری دیاری توركیا، لە نووسینێكدا كە لە رۆژنامەی (قەرار)ی توركی بڵاوی كردووەتەوە، دەڵێت ئەگەر پێتانوایە كورد نەتەوەیەكە و توركیش نەتەوەیەكە، دەبێت لە دەستووردا جێگەی بۆ بكرێتەوە، یەكسانی لێرەدا دێتە ئاراوە. كیراز، لە نووسینەكەیدا، دەڵێن كورد خاوەن ناسنامەیەكی تایبەت بەخۆیەتی، وەكوو چۆن توركیش هەیەتی، بۆیە چۆن تورك جەژنی سەربەخۆیی هەیە، ئاساییە ئەو مافە بە كوردیش بدرێت. لەوەتەی باس لە هێنانەبەرباسی پرسی چارەسەری دەكرێت لە توركیا، شڕۆڤەكارانی سیاسی توركیا قسەی زۆر جیدی لەبارەوە دەكەن. بەگوێرەی گوتەی بەشێكیان، حكوومەتی توركیا دەیەوێت دیسان كورد هەڵبخەڵەتێنێت، چونكە بۆ نووسینەوەی دەستووری تازە، تا رێگە بدەن ئەردۆغان بۆ جاری سێیەم ببێتەوە بەسەركۆماری توركیا، پێویستیان بەدەنگی كورد هەیە، بەڵام بەشێكی تر لە شڕۆڤەكاران پێیانوایە، ئەنجامی ئەو پرسە گرنگە، نەك قسەكردن لەسەر ئەوەی كێ هەڵدەخەڵەتێنرێت؟ دەم پارتی، كە خاوەنی ٦١ كورسی پەرلەمانە، دەڵێت بەرچاومان روون نییە، كە نووسینەوەی دەستووری توركیا چۆن دەبێت، هەركاتێك قسەمان لەگەڵ كرا، ئێمە بۆچوونی خۆمانمان دەبێت. نووسەرانی توركیا و باكووری كوردستان، جەخت دەكەنەوە، كە دەبێت لە دەستووری تازەدا یەكسانی تورك و كورد ببێتە پێوەر، واتە چۆن تورك وەكوو نەتەوە ناسێنراوە، كوردیش بناسرێت و بڵێن نەتەوەی كورد، خاوەن زمان و شوناسی تایبەت بەخۆیەتی. جەلال شانگۆر، نووسەر و لێكۆڵەر و مێژوونووسی توركیا، دەڵێت توركیا دەبێت شانازی بەوەوە بكات، كە نەتەوەی كورد لە توركیادا بوونی هەیە، چونكە كورد خاوەن كلتوورێكی دەوڵەمەندە و هەروەها زمانەكەشی كۆنترین زمانە. شانگۆر، پێیوایە، زمانی كوردی كۆنترین زمانی جیهانە، داوا دەكات توركیا دەست بەو زمانەوە بگرێت، نەك هەوڵی لەناوبردنی بدات. دەستگرتن بە زمانی كوردی، بەوە دەكرێت كە لە دەستووردا بەفەرمی بناسرێت، هەروەها رێگە بدرێت لە باكووری كوردستان، كورد بەزمانی دایك بخوێنێت. ئەحمەد ئاڵتان، نووسەری دیاری توركیا، دەڵێت بۆچی كورد و تورك لە بابەتی باجداندا یەكسانن، لەبابەتی سەربازیدا یەكسانن، بەڵام كە دێتە سەر نەتەوە و زمان، زمان و نەتەوەی كوردی ئینكاری لێ دەكرێت. ئەو نووسەرە پێیوایە، تا یەكسانی لە نێوان تورك و كورد دروست نەبێت، پرسی كورد چارەسەر نابێت. ئۆپۆزسیۆنی توركیا، بەتایبەت جەهەپە، زۆر نەرم بووە بەرامبەر بەوەی زمانی كوردی بەفەرمی بناسرێت، هەروەها چەندین جار گوتویانە، زمانی كورد دەبێت گرنگی پێبدرێت و ئەگەر لەناو پەرلەمان دەنگ لەسەر ئەوە بدرێت كە ببێتە زمانی فەرمی دەوڵەت، ئەوان دژی ناوەستنەوە، ئەمەش هەنگاوێكی گەورەیە. بەڵام ئەوەی گرنگە، دەم پارتییە، چونكە ئەو پارتە نوێنەری كوردانی باكوورە لەناو پەرلەمانی توركیا، بۆیە دەبێت پشتگیریكردنی ئەوان بۆ دەستووری تازە، داننان بێت بە مافی كورد، وەكوو ناساندنی نەتەوەی كورد و زمانەكەی، جیا لەوە هەر شتێكیتر بۆ كورد بكرێت سوودی نییە و یەكسانی دروست نابێت. Sam surchy (لێدوان) ١٩:٠٩، ٦ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٤ (UTC)
نهێنییەكانی پرسی چارەسەری
دەستکارینهێنییەكانی پرسی چارەسەری كارزان گلی ئەگەر پێشتر رەجەب تەییب ئەردۆغان، وەكوو ئەندازیاری پرسی چارەسەری ناوی هاتبێت، ئێستا ئەو رۆڵە بە دەوڵەت باخچەلی، سەرۆكی مەهەپە دراوە، ئەو كەسایەتییەی بەناوهێنانی كورد قەڵس دەبوو و پێیوابوو كورد نەتەوە نییە و توركی شاخاوین. باخچەلی، هاوپەیمانە گرنگەكەی ئەردۆغان، داوا دەكات پرسی چارەسەری كورد بێتەوە بەرباس و زیاتریش دەڕوات و دەڵێت، پێویستە عەبدوڵا ئۆجەلان، بهێنرێتە ناو پەرلەمانی توركیا و لەوێ وتارێك پێشكەش بكات و داوا بكات پەكەكە چەك دابنێت. كورد بەگومانەوە دەڕوانێتە ئەو هەنگاوانەی باخچەلی و پێیانوایە، دەیەوێت فێڵ لە كورد بكات، بۆیە پرسیارە جەوهەرییەكە ئەوەیە، نهێنییەكانی پرسی چارەسەری كورد چییە؟ با بزانین باخچەلی، تا چەند گرنگە و بۆچی ئەردۆغان، ئەوی كردووەتە ئەندزیاری ئەو پرسە، لە كاتێكدا پێشتر بۆ خۆی پرسی چارەسەری هێنایە بەرباس و كاری لەسەر كرد. باخچەلی، سەرۆكی مەهەپە، هاوپەیمانیی ئەردۆغان و ئاكەپەیە لەناو پەرلەمانی توركیا، واتە ئاكەپە، بەتەنیا ناتوانێت زۆرینەی پەرلەمان بێت، بە كورسییەكانی مەهەپە كە ٥۰ كورسییە، ئاكەپە بووەتە زۆرینە و ئەرۆغانیش وەكوو سەركۆماری توركیا، دەتوانێت بڕیارنامە دەربكات، چونكە ئەگەر پارتی سەركۆمار لەناو پەرلەمانی توركیا زۆرینە نەبێت، ناتوانێت بڕیارنامە دەربكات، بەكورتی، پۆستی سەركۆماری توركیا، بەبێ زۆرینەی پەرلەمان قورسایی نییە. ئەردۆغان، زۆر نازی باخچەلی هەڵدەگرێت، چونكە ئەگەر مەهەپە لە هاوپەیمانیی لەگەڵ ئاكەپە بكشێتەوە، توركیا دەچێتە ناو هەڵبژاردنی پێشوەختە، هەڵبژاردنیش لەبەرژەوەندیی ئاكەپە و ئەردۆغان نییە، بۆیە باخچەلی، لەلایەن خودی ئەردۆغانەوە گرنگی پێدەدرێت. ئەوەی وای كردووە، باخچەلی نەرم بێت بەرامبەر بە كورد و داوای چارەسەری پرسەكەیان بكات، چەند خاڵێكن، كە ئاژانسی (BBC)ی توركی باسی كردووە و دەكرێت وەكوو نهێنییەكانی پرسی چارەسەری ناوی ببەین. ١. دەیانەوێت بزانن، ئۆجەلان بەو ئەزموونە زۆرەی لە سیاسەتدا هەیەتی، كاریگەریی دەبێت؟ ئایە ئەو رۆڵە كاریگەرەی هەیە تا پەكەكە بەگوێی بكات؟ هەروەها باخچەلی، دەیەوێت بزانێت ئایە ئۆجەلان ئەو ئەكتەرە گرنگەیە كە كورد و پەكەكە حیسابی بۆ دەكەن؟
٢. رێگەخۆشدەكەن بۆ دەم پارتی، تا بەكردار بەرەو پارتێكی توركیایی بڕوات، هەروەها دەیانەوێت بزانن ئاخۆ دەم پارتی، كاریگەریی پەكەكەی بەسەرە و رێنمایی لەوان وەردەگرن؟
٣. ئەردۆغان و باخچەلی، نایانەوێت كورد بچێتە باوەشی ئەمریكا و ئیسرائیل و ئیران، نایانەوێت بكەونە باوەشی ئەو وڵاتانە و دەیانەوێت خۆیان بڕیار لەچارەسەری پرسی كورد بدەن، بەو مەرجەی كورد لە توركیا داوای جیابوونەوە نەكات.
٤. ئەگەر پرسەكە بە ئەرێنی یان نەرێنی بێت، نایانەوێت درێژە بكێشێت، واتە چارەسەری پرسی كورد، یان چارەسەرنەكردنی نابێت درێژە بكێشێت، چونكە ئەردۆغان و باخچەلی، گەیشتوونەتە ئەو بڕوایەی، نەخشەی ناوچەكە دەگۆردرێت، یان هەوڵی گۆڕانی دەدرێت، توركیا دەیەوێت لە گۆڕینی نەخشەكەدا رۆڵی هەبێت نەك خاك لەدەست بدات.
٥. باخچەلی و ئەردۆغان، دەیانەوێت ئەو گومانەی كورد لە باخچەلی هەیەتی، بەوەی دەیەوێت كورد هەڵخەڵەتێنێت بڕەوێننەوە، ئەمەش بەوە دەكرێت كە چارەسەری پرسی كورد ئاشكرا بكرێت و هەنگاوی كرداری بۆ بنرێت. باخچەلی، سیاسییەكی زیرەكە و نایەتە ناو پڕۆسەیەكەوە ئەگەر ئەنجامی نەبێت، دەیەوێت لە پرسی چارەسەری گومانی كورد بڕەوێنێتەوە.
٦.ئیسرائیل، بەئاشكرا بووەتە هەڕەشە بۆ ناوچەكە و توركیا ترسی لێنیشتووە كاریگەریی ئەو شەڕەی ناوچەكەی گرتووەتەوە ئەویش بگرێتەوە و توركیا پارچە پارچە بێت، هەربۆیە ئەردۆغان و باخچەلی، لە وتارەكانیاندا دەڵێن یەكپارچەیی خاكی توركیا. توركیا گەیشتووتە ئەو بڕوایەی هیچ بۆ رۆژئاوا ناكرێت، بەڵام كوردەكانی خستووەتە بەردەم هەڵبژاردەی ئەوەی، توركیا هەڵدەبژێرن یان ئیسرائیل و ئەمریكا.
٧. ئاكەپە و مەهەپە، دەیانەوێت لەم خولەی پەرلەمانی توركیادا، دەستوورێكی تازە بۆ توركیا بنووسنەوە، دەستوورەكەش لە بەرژەوەندی خودی ئەردۆغان بێت تا بتوانێت بۆ دوو خولی تر خۆی بۆ پۆستی سەركۆماری توركیا بەربژێر بكاتەوە. بۆ گۆڕینی دەستووریش پێویستیان بە ٣٧٠ كورسی پەرلەمان هەیە، دەنگی ئاكەپە و مەهەپە ناگاتە ئەو رێژەیە، بۆیە دەیانەوێت دەم پارتی بهێننە ریزی خۆیان و بەدەنگی ئەوان دەستووری تازە تێپەڕێنن. Sam surchy (لێدوان) ١٩:١٣، ٦ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٤ (UTC)