مەمالیکی عێراق
مەمالیکی عێراق زنجیرەیەکی حاکمانن کە لە ناوەڕاستی سەدەی ھەژدەھەمەوە تا چارەکی یەکەمی سەدەی نۆزدەھەم فەرمانڕەوایی عێراقیان کردووە و بنەچەیان دەگەڕێتەوە بۆ چەند ناوچەیەکی ئاسیای ناوەڕاست (جۆرجیا، وڵاتانی چەرکەس، داغستان و وڵاتانی دیکەی، چیای قەفقاز).[١][٢] لەوێدا حوکمڕانییان لەسەر عێراق نزیکەی ٨٢ ساڵ بەردەوام بوو لە دەوڵەتی سولەیمان پاشای گەورە، لە ساڵی ١٧٤٩ی زایینی نازناوی ئەبو لەیلایان لێنرا و بە لابردنی داود پاشا لە پۆستی پارێزگاری بەغدا لە ساڵی ١٨٣١ی زایینی کۆتایی ھات.[٣][٤]
| مەمالیکی عێراق
| |
|---|---|
نەخشە
| |
.svg) دەوڵەتی مەمالیکی عێراق لە فراوانترین ئاستیدا. | |
زانیاریی گشتی
| |
| پایتەخت | بەغدا |
| مێژووی دامەزراندن | ١٧٤٩ ز |
| مێژووی ڕوخان | ١٨٣١ ز |
| ئایین | ئیسلام |
مێژوو
دەستکارییەکەم کەس کە مەملوکەکانی ھێنایە عێراق، حەسەن پاشا، والی عوسمانی بوو، دوای ئەوەی سیستەمی یێنیچێری گەندەڵ بوو، ئەم حاکمەی دەویست.[٥] بۆ ئەوەی بۆ خۆی سوپای تایبەتمەند دروست بکات بۆ ئەوەی داوای یارمەتی و کۆنەپەرستی بۆ بکات، بۆیە ئەو کەسانەی نارد بۆ وڵاتی قەفقاز کە کوڕی بۆ دەھێنن. بازاڕەکانی شاری تفلیس لەو سەردەمەدا پڕ بوون لە کوڕان کە پێشکەشیان دەکرا بۆ فرۆشتن، بۆیە حەسەن پاشا لە بەغدا بەشێکی تایبەتی دامەزراند بە ناوی إیج دائرة سی واتە بەشی ناوخۆ و ئەرکەکەی سەرپەرشتیکردنی کڕین و ڕاھێنانی مەملوکەکانە لەو وڵاتە، و کاتێک ئەحمەد پاشای کوڕی دوای ئەو دەسەڵاتی گرتە دەست، زیاتر لە کڕینی سەربازە مەملوکەکان کرد و ئاگاداری تا ئەوان بوون بە ھێزێک بۆ ئەوەی بن حسابیان بۆ کرا و دوای مردنی والی ئەحمەد پاشا ژمارەیان زیادی کرد و توانیان ئیرادەی خۆیان بەسەر ئیمپراتۆرییەتی عوسمانیدا بسەپێنن.[٦]و یەکێکیان دامەزراند بە ناوی سولەیمان پاشا ئەبو لەیلا لە ساڵی ١٧٤٩ی زایینی وەک حاکمی عێراق.
سولەیمان پاشا (ئەبو لەیلا)(١٧٤٩–١٧٦٢)
دەستکاریدوای کۆچی دوایی والی بەغدا ئەحمەد پاشا لە ساڵی ١٧٤٩، مەملوکەکان توانیان ئیرادەی خۆیان بەسەر ئیمپراتۆرییەتی عوسمانیدا بسەپێنن.[٦] و یەکێکیان دامەزراند بە ناوی سولەیمان پاشا (ئەبو لەیلا)، لە ساڵی ١٧٤٩ی زایینیدا وەک والی عێراق، لە شوێنی حاکمی پێشووی بەغدا، ئەلسەدر، محمد پاشای تیراقی، گرتەوە.[٧] بەمەش ٨٢ ساڵ دەسەڵاتی مەملوکەکان لە عێراق دەستیپێکرد.[٨]
عومەر پاشا (١٧٦٤–١٧٧٦)
دەستکاریعومەر پاشا یاخود عومەر کەھییە (بە جۆرجیی: ომარ ფაშა) سیاسەتمەدارێکی عوسمانی لە مەملوکەکانی عێراق بوو بە والی بەغدا لە شوێنی والی عەلی پاشا ئەلکەھییە گرتەوە. لە دوای ئەویش مستەفا پاشا عەلاسپیناخجی لە شوێنی گرتەوە.[٩] شا کەریم خان زەند لە ساڵی ١٧٧٥ی زایینی لەشکرێکی گەورەی نارد بۆ داگیرکردنی بەسرە بە سەرکردایەتی سدیق خانی برای و گەمارۆی دا. گەمارۆی سەر شاری بەسرە نزیکەی ١٣ مانگی خایاند، بە ھاتنی سدیق خان بۆ ناو شارەکە کۆتایی ھات.[١٠] کاتێک ھەواڵی گەمارۆدانەکە گەیشتە ئەستەنبوڵ، بەرپرسانی ئەوێ پێیان وابوو گەورەترین ھۆکار کە بووە ھۆی سەرھەڵدانی ئەم ململانێیەی نێوان ھەردوو وڵات، عومەر پاشا بووە و بۆ ئەوەی کۆتایی بەم ململانێیەی نێوان ھەردوو وڵات بھێنرێت، دەبێت دووربخرێتەوە. لە ساڵی ١٧٧٦ی زایینیدا ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی سێ فەرماندەی ڕەوانەی شاری بەغدا کرد، کە ھەریەکەیان ھێزێکی زۆری سەربازییان ھەبوو، ھۆکاری ناردنی ئەوانیش لە کار لابردنی پارێزگار بوو، عومەر پاشا، کە بریتی بوون لە ئوزون عەبدوڵڵا پاشا، پارێزگاری دیاربەکر. سولەیمان پاشا جەلیلی پارێزگاری مووسڵ و مستەفا پاشا ئەسپیناخجی پارێزگاری ڕەقە.[١١] و مستەفا پاشا ئەو کەسە بوو کە ئیختیاری بەغدای پێ سپێردرابوو، عومەر پاشاش ئەگەر ڕەتیبکاتەوە ئیختیاری ڕادەستی بکات دەکوژرا و موناقەشەی ئەو سێ چەقۆکێشە لە کاتی ھاتنیدا بریتی بوو لە شکاندنی گەمارۆی سەر شاری بەسرە، و کاتێک مستەفا پاشا لەگەڵ عومەر پاشا چاوی بە ئیسپیناخجی کەوت و عومەر پاشا لەبارەی فیرمانی شاھانە زانی، ناڕەزایی بەرامبەری دەرنەبڕی و بەبێ ھیچ کێشەیەک بەغدای بەجێھێشت.[١٢] بەڵام مستەفا پاشا پێی وابوو کە لەلایەن والی پێشووەوە، عومەر پاشا، پیلانێک لەدژی کراوە، بۆیە شەوانە ھێزێکی سەربازی نارد بۆ ئەوەی ھێرش بکەنە سەری، بەڵام عومەر پاشا توانی خۆی دەرباز بکات، بەڵام ئەسپەکەی کەوتە سەر زەوی، ئەمەش وای کرد کەوتنی و ملی شکاند، لەلایەن یەکێک لە سەربازەکانەوە دۆزرایەوە، بۆیە سەری بڕی و ناردی بۆ پارێزگاری نوێ، ئەویش لە بەرامبەردا ناردی بۆ ئەستەنبوڵ.[١٣]
سولەیمان پاشای گەورە (١٧٨٠–١٨٠٢)
دەستکاری
دوای کوشتنی عومەر پاشا چەند پارێزگارێکی مەملوک لە ماوەی چوار ساڵدا دەسەڵاتی بەغدایان گرتە دەست و ھیچیان درێژەیان نەکێشا. لە ساڵی ١٧٧٩دا سلێمانی گەورە (بە جۆرجیی: სულეიმან ბუიუქი) لە ئاوارەیی خۆی لە شیراز گەڕایەوە و لە ساڵی ١٧٨٠دا پارێزگاری بەغدا و بەسرە و شارەزوور بەدەستھێنا.[١٤] ئەم سولەیمان پاشایە بە (بویوک) ناسراوە (بە تورکی "گەورە")، حوکمڕانییەکەی (١٧٨٠–١٨٠٢) لە سەرەتادا کارامە بوو، بەڵام لەگەڵ گەورەبوونیدا لاواز بوو. ژمارەیەکی زۆر لە جۆرجییەکانی ھاوردە کرد بۆ بەھێزکردنی خێڵەکەی، باڵادەستی خۆی بەسەر ماڵە مەملوکەکانی کوتلەداردا دووپاتکردەوە و کاریگەریی جانیسارییەکانی سنووردار کرد. ئابوری پەروەردە کرد و بەردەوام بوو لە ھاندانی بازرگانی و دیپلۆماسی لەگەڵ ئەورووپا، کە لە ساڵی ١٧٩٨دا کاتێک سلێمانی مۆڵەتی دا بە دانانی بریکاری ھەمیشەیی بەریتانی لە بەغدا، گەشەیەکی گەورەی بەخۆیەوە بینی.[١٥] بەڵام خەباتی ئەو لە دژی ھۆزە عەرەبەکان لە باکووری عێراق کەمتر بوو سەرەڕای ئەوەی کە بە شێوەیەکی دڕندانە یاخیبووانی لەت کرد.[١٤]
عەلی پاشا ئەلکاھییە (عەلی دووەم) ١٨٠٢–١٨٠٧
دەستکاریدوای مردنی سلێمان پاشای گەورە لە ساڵی ١٨٠٢ ململانێی دەسەڵات بوو لە نێوان عەلی پاشای کەیمەکام، ئەحمەد ئاغا سەرۆکی جانیسایییەکان و سەلیم ئاغا، کە لەلایەن عەلی پاشا (بە جۆرجیی: ალი ფაშა)ەوە سەرکەوت،[١٦] کە ھەڵمەتێکی دیسپلینی دەستپێکرد ھۆزە کوردەکان کە لە ڕێگەی ئاژەڵەکانیانەوە باجیان دەدا، پاشان یاخیبوونێکیان لەلایەن ئێزدییەکانەوە لە شەنگال دانا.[١٧] پاشان سواری تەلعەفەر بوون و محەممەد بەگ ئەلشاوی و براکەییان دەستگیر کرد و ھەردووکیانیان لە سێدارە دا، بەھۆی دوژمنایەتی بەرامبەریان، پاشان گەڕایەوە بەغدا بۆ دامرکاندنەوەی پشێوی لەوێ. عەلی پاشا لە ساڵانی ١٨٠٣ و ١٨٠٦ ھێرشەکانی وەھابییەکانی بۆ سەر نەجەف و حیلا بەرپەرچ دایەوە بەڵام نەیتوانی تەحەدای زاڵبوونی ئەوان لەسەر بیابان بکات.[١٨] عەلی پاشا لە ساڵی ١٨٠٧ لەلایەن مەدد بەگ ئەلعەبادی و شوێنکەوتووانی تیرۆرکرا، بەھۆی کینەی شەخسی بەرامبەری، لەکاتێکدا عەلی نوێژی دەکرد، سەرەتا ھەڵھاتن بەڵام دەستگیرکران و کوژران لەگەڵ تەرمەکانیان نێردرا بۆ بەغدا.[١٩][٢٠]
شەڕی ناوخۆی نێوان مەملوکەکان
دەستکاریدوای کوژرانی عەلی پاشا ئەلکەحییە، سلێمان پاشای کوڕەزای پۆستی والی ئەیالەتی بەغدا گرتە ئەستۆ و دوای وەرگرتنی ئەرکەکەی، ناوی سولەیمانی بچووکی لێنرا، کە لە سولەیمان پاشای گەورەی پێش خۆی جیاکرایەوە.[٢١] دەسەڵاتی سولەیمان بچووک نزیکەی سێ ساڵ بەردەوام بوو، کاتێک لە ٦ی تشرینی یەکەم ١٨١٠ی زایینیدا کوژرا[٢٢]لەسەر دەستی سوپای عوسمانی بە سەرۆکایەتی حەڵات ئەفەندی دوای شەڕی توندی نێوانیان. عەبدوڵڵا ئاغا ئەلتوتونجی کرا بە والی بەغدا.[٢٣] دەسەڵاتی عەبدوڵڵا ئاغای ئەلتونجی تەنیا دوو ساڵ و نیوی خایاند.[٢٤] ئەو ماوەیە کورتەی لە ترسی بەردەوامی سەعید بەی و حیزبەکەیدا بەسەر برد، بەو پێیەی زۆرێک لە مەملوکەکان مەیلیان بۆ سەعید بەک ھەبوو و ھاوسۆزییان لەگەڵیدا ھەبوو وەک بەدیھێنانی یادەوەرییەکەی باوکی سولەیمانی گەورە.[٢٥] ئەمەش بووە ھۆی ھەڵگیرسانی شەڕ لەنێوان ھەردوو لایەن و کوژرانی پارێزگار، عەبدوڵڵا ئاغای توتونجی، لە شارۆچکەی سوق الشویوخ، لەگەڵ جێگری پارێزگار، دوای ئەوەی دەستیان بەسەردا گیران،[٢٦][٢٧] پاشان سعید پاشا و شێخ المنتفق حمود الثمر لە ١٦ی ئایاری ١٨١٣ چوونەتە بەغدا.[٢٨]
داوود باشا (١٨١٧–١٨٣١)
دەستکاریداوود پاشا داوود باشا (بە جۆرجیی: დაუდ ფაშა)، یەکێک لە مەملوکەکان، لە سەردەمی سعید پاشا والی بەغدادا پۆستی یاریدەدەری ئەیالەتی بەغدای ھەبووە، بەڵام لە پۆستی یاریدەدەر دوورخرایەوە، ئەوەش دوای پێداگرییەکی زۆر لەلایەن نەبی خانم، دایکی سعید باشا.[٢٩]زۆری نەخایاند، لە ئەنجامی پشتگوێخستنی کاروباری وڵات لەلایەن سەعید پاشا، دۆخی عێراق جارێکی دیکە خراپتر بووەوە و لە مانگی ئەیلوولی ساڵی ١٨١٦ی زایینیدا، داود پاشا بە نھێنی لەگەڵ کۆمەڵێک لە شوێنکەوتووانی شاری بەغدای بەجێھێشت.[٣٠] و داوود پاشا توانی لە سوڵتانی عوسمانی لە جیاتی سەید پاشا ئیختیاری بەغدا بەدەست بھێنێت، لە ٧ی کانوونی دووەم ١٨١٧ی زایینی، شەڕێک لە نێوان لایەنگرانی سعید پاشا و لایەنگرانی داوود پاشا لە دەرەوەی دیواری شاری بەغدا لە ئاراستەی باب المعظم ڕوویدا[٣١] لە ٢٠ی شوباتی ھەمان ساڵدا، داود پاشا و ھێزەکانی لەناو پێشوازییەکی قەرەباڵغی خەڵکدا چوونە ناو شاری بەغدا، سەبارەت بە سەعید پاشا، دوای ئەوەی لەلایەن سەید عەلیوی بەرپرسی یێنیچێری کوژرا، دوای ئەوەی لە. باوەشی دایکی خاتوو نەبی خانم لەسەر دەستی ھێزەکانی سید عەلیوی ئاغای یێنیچێری[٣٢]
کۆتایی ھاتنی دەسەڵاتی مەملوکەکان لە عێراق
دەستکاریداوود باشا دوا والی مەملوکی عێراق بوو.[٣٣]داوود پاشا دەستی بە بەرنامەی گرنگی مۆدێرنیزاسیۆن کرد کە بریتی بوو لە پاککردنەوەی کەناڵەکان، دامەزراندنی پیشەسازی، چاکسازی لە سوپا بە یارمەتی ڕاھێنەرانی ئەورووپی، دامەزراندنی چاپخانەیەک. لە دەربارەکەیدا پۆمپ و بارودۆخێکی وردی پاراست. جگە لە ناڕەحەتی ئاسایی لەگەڵ ھۆزە عەرەبەکان و ناکۆکی ناوخۆیی لەگەڵ شێخەکان، لە شەڕی جددیتر لەگەڵ کورد و ململانێ لەگەڵ ئێران لەسەر کاریگەری لە میرنشینی کوردی بابان تێوەگلابوو. ئەم ململانێیە بە لەشکرکێشی ئێران بۆ سەر عێراق و داگیرکردنی سلێمانی لە ساڵی ١٨١٨دا گەیشتە لووتکە، دواتر داود پاشا لە ساڵی ١٨٢٦دا سەرمایەگوزاری لە لەناوبردنی جانیسارییەکان لە قوستەنتینییە کرد، و جانیسارییەکانی وەک ھێزێکی ناوخۆیی سەربەخۆ لەناوبرد.[٨][١٥] ھاوکات بوونی ڕژێمی ئۆتۆنۆم لە عێراقدا کە سەرچاوەیەکی درێژخایەنی دڵەڕاوکێ بوو لە قوستەنتینییە، ھێندەی تر ھەڕەشە بوو بۆ سەر پۆرتە کاتێک محەممەد عەلی پاشای میسر دەستی کرد بە ئیدیعاکردنی سووریای عوسمانی. لە ساڵی ١٨٣٠ سوڵتان بڕیاری دەرکردنی داود پاشای دەرکرد، بەڵام ئەو نێردەی ھەڵگری فەرمانەکە لە بەغدا دەستگیرکرا و لە سێدارە درا. لە ساڵی ١٨٣١ سوپای عوسمانی بە سەرپەرشتی عەلی رضا پاشا لە حەلەبەوە ڕێپێوانیان کرد بۆ ناو عێراق.[٣٤][٣٥] بەغدا بەھۆی لافاو و پەتایەکی تاعونی بوبۆنیکەوە وێران بوو، دوای گەمارۆیەکی دە ھەفتەی کە بووە ھۆی برسێتی بەکۆمەڵ، تەسلیم بوو. داود پاشا کە ڕووبەڕووی دژایەتی ڕۆحانییە ناوخۆیییەکانی ناوخۆی عێراق بووەوە، خۆی ڕادەستی عوسمانییەکان کرد و بە ڕەحمەت مامەڵەی لەگەڵ کرا. ژیانی لە ساڵی ١٨٥١ کۆتایی ھات، لەکاتێکدا سەرپەرشتیاری مەزارگەی مەدینە بوو[٨]ھاتنی حاکمی نوێی سوڵتان بۆ بەغدا لە ساڵی ١٨٣١ ئاماژە بوو بۆ دەستپێکردنی دەسەڵاتی ڕاستەوخۆی عوسمانی لە عێراقدا.[١٥] عەلی ڕزا پاشا، پارێزگاری نوێی عوسمانی، ناچار بوو لەگەڵ بوونی مەملوکەکان کە تا ئێستاش بڵاوبووەتەوە لە بەغدا، تەنانەت دوای ئەوەی دوا پاشای مەملوکەکان لە پۆستەکەی لابرا، بە ناچاری ڕێکبکەوێت.[٣٦] دواتر لەگەڵ کچی والی پێشووی مەملوکەکان سلێمان پاشای بچووک (١٨٠٧–١٨١٠) ھاوسەرگیری کردووە.[٣٦]
شەڕی لەناو گەڕەکەکانی بەغدا
دەستکاریلە سەردەمی مەملوکەکاندا دابونەریتی وابوو کە کاتێک ناکۆکی لە نێوان دوو گرووپ لەسەر دەسەڵات دروست دەبێت، پەتای ململانێکە بۆ دانیشتووانی بەغدا بڵاودەبێتەوە.[٣٧] ھەر گرووپێک لە مەملوکەکان لە کاتی ڕوودانی ناکۆکیدا داوای ھاوکاری دەکەن، لەگەڵ ھاوپەیمانەکانیان لە بەرپرسی دوکانەکانی بەغدادییەوە. ھۆکاری گواستنەوەی گەرمی ململانێی نێوان مەملوکەکان بۆ دوکانەکانی بەغدا و ڕێکخستنی ھەر لۆکاڵیتییەک لە پشت یەکێک لە دوو حزبی شەڕکەرەوە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە خودی مەملوکەکان ھەر لە منداڵییەوە لە گەڕەکەکانی بەغدا گەورە بوون.[٣٨] بەم پێیە جیاواز بوون لە دەسەڵاتدارە عوسمانییەکان کە پێش ئەوان بوون، بەوەی کە مەملوکەکان بەھۆی پەروەردەکردنیان لەوێ خۆیان بە دانیشتووی بەغدا دەزانی.
پەیوەندی مەملوکەکان بە بزووتنەوەی وەھابی
دەستکاریبزووتنەوەی وەھابییەکان لە ساڵی ١٧٩٠وە دەستیان کرد بە ھەڕەشەکردن لە عێراق و گرووپەکانی سەر بە بزووتنەوەکە دەستیان کرد بە ھەڕەشەکردن لە لەوەڕگەکانی ئەلجەفیر و ئەلمونتەفیق و ئەلشەمییە[٣٩] داکۆکیکارانی بزووتنەوەکە دەستیان کرد بە بڵاوکردنەوەی دەعوە لە شار و لادێکاندا، لە ساڵی ١٧٩٦ی زایینیدا شازادە عەبدولعەزیز بن سعود دەستی بەسەر ناوچەی ئەلئەحسادا گرت کە لە دیوی باشوورەوە ھاوسنوورە لەگەڵ عێراق، لە ساڵی ١٧٩٧ی زایینیدا، سولەیمان پاشا ئەلثوەینی، شێخ المنتەفیق، شەڕی وەھابی ڕاسپارد، بەڵام ئەلثوەینی دوای ھێرشی کرایە سەر لەلایەن تایسەوە کوژرا، کە یەکێکە لە کۆیلەکانی جابور خەڵکی بەنی خالد و لە ساڵی ١٧٩٦ لە عەین ئەلشەبیک یان شەبەک کوشتی[٤٠]ناوچەی ئەلئەحسا[٤١]کوژرانی الألثوەینی بووە ھۆی ئاژاوە لە سوپادا و وەھابییەکانیش سوودیان لێ وەرگرت و توانیان شکست بە سوپاکە بە سەرکردایەتی الثوەین بێنن. لە ساڵی ١٧٩٨ی زایینیدا، سولەیمان پاشای گەورە ھەڵمەتێکی سەربازیی گەورەی بە سەرۆکایەتی کەحییە عەلی پاشا ئامادە کرد، سوپاکە بە سەرکردایەتی کاھیا گەیشتە قەڵاکانی حوفوف و موبارەز، بەڵام تۆپەکانی سوپا نەیانتوانی دیواری ئەو دووانە بڕوخێنن قەڵاکان و زۆرێک لە بارانەکان دەستیان کرد بە لاوازبوون و مردن و سەربازەکانی ناو سوپاکە لە ئەنجامی کەمی بەکارھێنان بۆ شەڕکردن و بەردەوامبوون تێیدا خەریکی جەنجاڵ بوون[٤٢] لە مانگی تەممووزی ساڵی ١٧٩٩ی زایینیدا، ھەڵمەتی کەحییە دوای ئەوەی ھەردوو حیزب پەیمانی ئاشتییان ئەنجامدا، گەڕایەوە بەغدا و ئەم مەراسیمە ئاشتییە لە بەغدا بە ئامادەبوونی شاندێک کە نوێنەرایەتی وەھابییەکان دەکرد، واژوو کرا. لە ٢٢ی نیسانی ساڵی ١٨٠٢ کە ھاوتایە لەگەڵ ١٨ی مانگی زولحەججە ساڵی ١٢١٦ی کۆچی، گرووپە چەکدارەکانی بزووتنەوەی وەھابی ھێرشیان کردە سەر شاری کەربەلا و بە سەرسووڕمانەوە چوونە ناو شارەکە، چونکە ئەم ڕۆژە ھاوکاتە لەگەڵ یەکێک لە جەژنە شیعەکان کە جەژنی غەدیرە و دەستیان کرد بە کوشتنی ھەرکەسێک کە ناسیون. لە ڕێگادا بۆ لای بەساڵاچووان و ژنان و منداڵان[٤٣]شازادە عەبدولعەزیز بن سعود لە کۆتایییەکانی ساڵی ١٨٠٣ی زایینی لەلایەن ئەفغانییەکەوە کوژرا کە لە بەغدا نیشتەجێ بوو بە ناوی مەلا عوسمان.[٤٤] لەکاتێکدا میر لەگەڵ خەڵک لە دێرییە پایتەختی میرنشینەکە نوێژی دەکرد، جارێکی دیکە ناکۆکییەکە نوێ بووەوە، چونکە ھێرش کرایە سەر لەوەڕگاکانی سەر بە ھۆزەکانی عێراق و ھێرش کرایە سەر شارۆچکەی ئەلزوبەیر و گەمارۆدرا ١٢ کاتی خایاند ڕۆژەکان. لە کاتی گەمارۆدانی شارۆچکەکە لەلایەن بزووتنەوەکە، ھەموو گۆڕ و دیمەنەکانی دەرەوەی دیواری شارۆچکەکە، وەک مەشھەد تەلحە و حەسەن ئەلبەسری، ڕووخێنران.[٤٥]بەڵام گەڕانەوە بۆ ئەو شوێنەی لێیەوە ھاتبوون، چونکە نەیانتوانی شارۆچکەکە داگیر بکەن. لە ساڵی ١٨٠٦ وەھابییەکان ھێرشیان کردە سەر شاری نەجەف بەڵام ھێرشەکەیان سەرکەوتوو نەبوو. درێژەی گرووپە وەھابییەکان بۆ ھەڵکوتانە سەر ئەو ناوچانەی کە لە ناوچەی ناوەڕاستی فورات بۆ لەوەڕاندنی دیاری کراون، وای کردووە شوانەکان بە مەڕەکانیانەوە نەچنە دەرەوە بۆ بیابان بەھۆی ترسیان لەو گرووپانە.[٤٦] و دۆخەکە بەم شێوەیە بەردەوام بوو تا سەرەتای چارەکی یەکەمی سەدەی بیستەم.
پێڕستی ناوی فەرمانڕەوا مەمالیکەکانی عێراق
دەستکاریمەملوکەکان حوکمڕانی پاشالیکەکانی بەغدا و بەسرە و شارەزووریان دەکرد.[٤٧]
| ناو | ماوەی حوکم |
|---|---|
| سولەیمان پاشا (ئەبو لەیلا) | ١٧٤٩–١٧٦٢ |
| عەلی پاشا (عەلی یەکەم) | ١٧٦٢–١٧٦٤ |
| عومەر باشا | ١٧٦٤–١٧٧٦ |
| مستەفا پاشا ئەسپیناخجی | ١٧٧٦–١٧٧٦ |
| عەبدوڵڵا پاشا | ١٧٧٦–١٧٧٧ |
| حەسەن پاشا کەرکووکلی | ١٧٧٨–١٧٧٩ |
| سولەیمانی گەورە | ١٧٨٠–١٨٠٢ |
| عەلی پاشا الکاھییە (عەلی دووەم) | ١٨٠٢–١٨٠٧ |
| سولەیمان بچووک | ١٨٠٧–١٨١٠ |
| عەبدوڵڵا ئاغا ئەلتوتنجی | ١٨١٠–١٨١٣ |
| سعید باشا | ١٨١٣–١٨١٧ |
| داوود باشا | ١٨١٧–١٨٣١ |
سەرچاوەکان
دەستکاری- ^ The Arab Lands under Ottoman Rule: 1516-1800. Pearson Education. 2008. p. 96. ISBN 978-0-582-41899-8.
- ^ Hathaway، Jane (February 1995). «The Military Household in Ottoman Egypt». International Journal of Middle East Studies. 27 (1): 39–52. doi:10.1017/s0020743800061572.
- ^ The Rise and Fall of the Communist Party of Iraq, Tareq Y. Ismael, I. 1.
- ^ A Military History of Modern Egypt: From the Ottoman Conquest to the Ramadan War, Andrew James McGregor, p57
- ^ عبد العزیز سلیمان نوار (دواد باشا والی بغداد) - القاھرة 1968 - ص23،
- ^ ئ ا کتاب لمحات إجتماعیة من تاریخ العراق الحدیث ج1 - الدکتور علی الوردی - ص154،
- ^ عباس العزاوی، موسوعة تاریخ العراق بین إحتلالین، الدار العربیة للموسوعات، بیروت، ط1، 2004م، ج6، ص19.
- ^ ئ ا ب Kissling, H.J. (1969), The Last Great Muslim Empires, pp. 82-85. Brill, ISBN 90-04-02104-3.
- ^ عباس العزاوی، موسوعة تاریخ العراق بین إحتلالین، الدار العربیة للموسوعات، بیروت، ط1، 2004م، ج6، ص47.
- ^ کتاب لمحات إجتماعیة من تاریخ العراق الحدیث ج1 - الدکتور علی الوردی - ص165،
- ^ کتاب لمحات إجتماعیة من تاریخ العراق الحدیث ج1 - الدکتور علی الوردی - ص166،
- ^ کتاب لمحات إجتماعیة من تاریخ العراق الحدیث ج1 - الدکتور علی الوردی - ص167،
- ^ عباس العزاوی، موسوعة تاریخ العراق بین إحتلالین، الدار العربیة للموسوعات، بیروت، ط1، 2004م، ج6، ص55.
- ^ ئ ا "Iraq". (2007). In Encyclopædia Britannica. Retrieved October 15, 2007, from Encyclopædia Britannica Online.
- ^ ئ ا ب "Iraq". (2007). In Encyclopædia Britannica. Retrieved October 15, 2007, from Encyclopædia Britannica Online.
- ^ عباس العزاوی، موسوعة تاریخ العراق بین إحتلالین، الدار العربیة للموسوعات، بیروت، ط1، 2004م، ج6، ص175.
- ^ عباس العزاوی - کتاب تاریخ الیزیدیة وأصل عقیدتھم - ص137.
- ^ عباس العزاوی، موسوعة تاریخ العراق بین إحتلالین، الدار العربیة للموسوعات، بیروت، ط1، 2004م، ج6، ص189.
- ^ Taqoosh، Muhammad Saheel (2015). تاریخ العراق (الحدیث والمعاصر) [history of Iraq (modern and contemporary)]. Dar al Nafas. p. 55. ISBN 978-9953-18-540-8.
- ^ عباس العزاوی، موسوعة تاریخ العراق بین إحتلالین، الدار العربیة للموسوعات، بیروت، ط1، 2004م، ج6، ص207,ص208.
- ^ کتاب لمحات إجتماعیة من تاریخ العراق الحدیث ج1 - الدکتور علی الوردی - ص:214.
- ^ کتاب لمحات إجتماعیة من تاریخ العراق الحدیث ج1 - الدکتور علی الوردی - ص:219.
- ^ جریدة المدی, حدث فی مثل ھذا الیوم:ولایة سعید باشا-١٥ی ئایار٢٠١٣.
- ^ ڕسول حاوی الکرکوکلی-دوحة الوزراء- ص259-260
- ^ کتاب لمحات إجتماعیة من تاریخ العراق الحدیث ج1 - الدکتور علی الوردی - ص:222.
- ^ کتاب لمحات إجتماعیة من تاریخ العراق الحدیث ج1 - الدکتور علی الوردی - ص:223.
- ^ عباس العزاوی، موسوعة تاریخ العراق بین إحتلالین، الدار العربیة للموسوعات، بیروت، ط1، 2004م، ج6، ص247-250.
- ^ لونکریک (أربعة قرون من تاریخ العراق الحدیث) ص223.
- ^ تاریخ الممالیک فی بغداد سلیمان فائق ص44-45
- ^ لمحات اجتماعیة من تاریخ العراق الحدیث ج1 - الدکتور علی الوردی ص:230
- ^ [کتاب أربعة قرون من تاریخ العراق الحدیث - ستیفن ھمسلی لونکریک - ترجمة جعفر الخیاط], ص237..
- ^ موقع الصدی ٢٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., قصة من تاریخ بغداد: مذبحة الممالیک-قاسم محمد داود.
- ^ [١] ٢٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢١ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە., کربلاء فی عھد الوالی داود باشا - ملاحق المدی-١٨ی ئاب.
- ^ عباس العزاوی، موسوعة تاریخ العراق بین إحتلالین، الدار العربیة للموسوعات، بیروت، ط1، 2004م، ج6، ص350.
- ^ موقع قناة الجزیرة القطریة, ٢٨ی شوباتی ٢٠٢١.
- ^ ئ ا Fattah، Hala Mundhir (1997). The Politics of Regional Trade in Iraq, Arabia, and the Gulf: 1745-1900. SUNY Press. p. 98. ISBN 978-1-4384-0237-6.
- ^ لمحات اجتماعیة من تاریخ العراق الحدیث ج1 - الدکتور علی الوردی ص:155
- ^ لمحات اجتماعیة من تاریخ العراق الحدیث ج1 - الدکتور علی الوردی ص:156
- ^ لمحات اجتماعیة من تاریخ العراق الحدیث ج1 - الدکتور علی الوردی ص:188
- ^ محمد بن عمر الفاخری. الأخبار النجدیة. دراسة وتحقیق: عبد اللە بن یوسف الشبل. جامعة الإمام محمد بن سعود الریاض. ص:127
- ^ لمحات اجتماعیة من تاریخ العراق الحدیث ج1 - الدکتور علی الوردی ص:190
- ^ أربعة قرون من تاریخ العراق الحدیث، ستیفن ھمسلی لونکریک - ترجمة جعفر الخیاط ص:213
- ^ أربعة قرون من تاریخ العراق الحدیث، ستیفن ھمسلی لونکریک - ترجمة جعفر الخیاطص:215
- ^ لمحات اجتماعیة من تاریخ العراق الحدیث ج1 - الدکتور علی الوردی ص:209
- ^ تاریخ العراق بین احتلالین ج6 - عباس العزاوی ص:161
- ^ کتاب تاریخ الحلة ج1 - یوسف کرکوش الحلی ص132-133
- ^ Coke، Richard (1927). Baghdad, The City of Peace. Taylor & Francis. pp. 232–233.
