دوورگەکانی ماریانای باکوور
دوورگەکانی ماریانای باکوور (بە ئینگلیزی: Northern Mariana Islands، کورتکراوە: CNMI) خاکێکی یەکگرتوو و ھاوبەشی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکایە کە لە ١٤ دوورگە لە باکووری ڕۆژاوای زەریای ھێمن پێکھاتووە. سی ئێن ئێم ئای ١٤ دوورگەی باکووری دوورگەی ماریانا لەخۆدەگرێت؛ کە باشووریترینیان دوورگەی گوامە، خاکێکی جیاوازی ئەمریکایە.[١] دوورگەکانی ماریانای باکوور تا ساڵی ١٩٩٠ لەلایەن نەتەوە یەکگرتووەکانەوە وەک خاکێکی ناخۆبەڕێوەبەر ڕیزبەندی کرابوون.
دوورگەکانی ماریانای باکوور کۆمۆنوێڵتی ماریانای باکوور | |
|---|---|
 بینینی دوورگەی سایپان لە ماناگاوە | |
 ئاڵا  مۆر | |
_(small_islands_magnified).svg) | |
| پایتەخت | سایپان |
| زمانە فەرمییەکان | زمانی ئینگلیزی زمانی چامۆرۆ زمانی کارۆلینی |
| ئایین | ٨١٫٣٪ ئایینی مەسیحی ١٠٫٦٪ ئایینی بودا ٥٫٣٪ ئایینە فۆلکلۆرییەکان ١٫٠٪ بێ ئایین ٠٫٧٪ ئیسلام ١٫١٪ی تر |
| دانیشتووان | |
• خەمڵاند | خەمڵاندنی ٢٠٢٢ (٥٥،٦٥٠) |
| دراو | دۆلاری ئەمریکی |
| کاتی ناوچەیی | UTC+10:00 |
| ماڵپەڕ | ماڵپەڕ |
لە سەردەمی کۆلۆنیالیزمدا، ماریاناکانی باکوور بە شێوەیەکی جۆراوجۆر لەژێر کۆنترۆڵی ئیمپڕاتۆریەتی ئیسپانی و ئەڵمانیا و ئیمپراتۆریەتیی ژاپۆن بوون. دوای جەنگی جیھانیی دووەم، دوورگەکان بەشێک بوون لە ناوچە متمانەپێکراوەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان لەژێر ئیدارەی ئەمریکادا، پێش ئەوەی بە فەرمی لە ساڵی ١٩٨٦دا وەک خاکێک پەیوەندی بە ئەمریکاوە بکەن، ژمارەی دانیشتووانیان ڕەگەزنامەی ئەمریکایان بەدەستھێنا.[٢]
وەزارەتی ناوخۆی ویلایەتە یەکگرتووەکان ئاماژە بە ڕووبەری زەوییەکەی دەکات کە ١٨٣٫٥ میل چوارگۆشەیە (٤٧٥٫٢٦ کیلۆمەتر دووجا). بەپێی سەرژمێری ساڵی ٢٠٢٠ی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لەو کاتەدا ٤٧ ھەزار و ٣٢٩ کەس لە سی ئێن ئێم ئای دەژیان. زۆرینەی ڕەھای دانیشتووانەکەی لەسەر سایپان، تینیان و ڕۆتا نیشتەجێن.[٣][٤] دوورگەکانی دیکەی ماریانای باکوور دانیشتوویەکی کەمیان تێدایە؛ لە نێو ئەمانەدا دیارترینیان پاگانە کە لە دوای تەقینەوەی گڕکانەکانی ساڵی ١٩٨١ەوە تا ڕادەیەکی زۆر بێ دانیشتوو مابووەوە. ناوەندی کارگێڕی بریتییە لە کاپیتەڵ ھیڵ کە گوندێکە لە باکووری ڕۆژاوای سایپان. پارێزگاری ئێستای ئی ئێن ئێم ئای ئارنۆڵد پاڵاسیۆسە کە لە مانگی یەکی ساڵی ٢٠٢٣ دەستی بە پۆستەکەی کردووە، لقی یاسادانانی ئەنجومەنی پیرانەکەی ٩ ئەندامی ھەیە و ئەنجومەنی نوێنەرانی ٢٠ ئەندامی ھەیە.[٥]
مێژوو
دەستکاریدوورگەکان لە دەوروبەری ساڵی ١٥٠٠ پێش زایین جێگیر کراون، ئەو کاتە گەلانی جۆراوجۆر کۆچیان کرد بۆ ئەوێ. لە کۆتاییدا دوورگەکان لەلایەن ئیمپڕاتۆریەتی ئیسپانی لە ساڵی ١٥٢١دا داوا کران، لە سەدەی ١٨دا خەڵکی باکووری ماریانا لەلایەن ئیسپانیاوە ناچارکران بگوازرێنەوە و کاتێک گەڕانەوە گەلان و خەڵکی نوێ کۆچیان کردبوو بۆ ئەوێ. لە ساڵی ١٨٩٩ ئیسپانیا لە پەیماننامەی ئیسپانیا و ئەڵمانیا لە ساڵی ١٨٩٩دا ماریانای باکووری بە ئەڵمانیا فرۆشت، لەکاتێکدا گوام چووە سەر ئەمریکا. لە کۆتایی جەنگی جیھانی یەکەمدا، بە شکستی ئەڵمانیا، دوورگەکان بوونە بەشێک لە ھەڵبژاردنی ژاپۆن لەژێر دەستی کۆمەڵەی گەلان، کە لە ساڵی ١٩١٨ دەستی پێکرد، دوورگەکان لە شەڕی سایپان لە ساڵی ١٩٤٤ لە دەستی ژاپۆنییەکان ڕزگارکران، و دوای ئەوە شەڕەکە بوو بە بەشێک لە خاکی متمانەی نەتەوە یەکگرتووەکان کە پێی دەوترێت خاکی متمانەی دوورگەکانی زەریای ھێمن (TTPI). لە ماوەی دەیان ساڵدا یەکگرتن لەگەڵ گوام ڕەتکرایەوە و لە کۆتاییدا دوورگەکان لە TTPI جیاکرانەوە و بوونە بەشێک لە ئەمریکا لە ساڵی ١٩٨٦. پاشان ماریانای باکوور بووە کۆمۆنوێڵتی دوورگەکانی ماریانای باکوور (CNMI) و دانیشتووانەکەی ھاووڵاتی ئەمریکین. لە ساڵی ٢٠٠٩ نوێنەرێکی بێ دەنگدانیان بۆ کۆنگرێسی ئەمریکا ھەڵبژارد.
ھاتنی مرۆڤەکان
دەستکاری
دوورگەکانی ماریانا یەکەم دوورگە بوون کە مرۆڤەکان لە ئۆقیانووسە دوورەکان تێیدا نیشتەجێ بوون. بەڕێکەوت نیشتەجێبوونیان یەکەم و درێژترین گەشتەکانی بەزاندنی زەریاکانی نەمسا بوو، جیا لە نیشتەجێبوونی پۆلینیزییەکانی دواتر لە باقی ئۆقیانووسە دوورەکان. بۆ یەکەمجار دوورگەکان لە دەوروبەری ساڵانی ١٥٠٠ بۆ ١٤٠٠ پێش زایین لەلایەن خەڵکی فلیپین نیشتەجێ بوو بوون. دواتر دووەم کۆچکردن لە دوورگەکانی کارۆلین لە ھەزارەی یەکەمی زایینی، و سێیەم کۆچ لە دوورگەکانی باشووری ڕۆژھەڵاتی ئاسیا (ڕەنگە فلیپین یان ڕۆژھەڵاتی ئیندۆنیزیا بووبێت) تا ساڵی ٩٠٠ی زایینی. دوای یەکەم بەرکەوتنیان لەگەڵ ئیسپانییەکان، لە کۆتاییدا خەڵکی دوورگەکان بە چامۆرۆس ناسران، کە وشەیەکی ئیسپانی ھاوشێوەی چامۆرییە.[٦][٧]
خەڵکی کۆن و دێرینی ماریاناکان جۆرێکی بەردیان بەرز دەکردەوە کە پێیان دەگوترا بەردی لاتە کە ماڵەکانیان لەسەر دروست دەکرد. لە ساڵی ٢٠١٣ شوێنەوارناسان گریمانەیان کرد کە یەکەم کەس کە لە ماریانا نیشتەجێ بوون، ڕەنگە ئەو گەشتەیان کردبێت کە لەو کاتەدا درێژترین گەشتی بێ پچڕان بووبێت بۆ بڕینی زەریاکان لە مێژووی مرۆڤایەتیدا. بەڵگە شوێنەوارناسییەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە ڕەنگە تینیان یەکەم دوورگەی زەریای ھێمن بووبێت کە خەڵک تێیدا نیشتەجێ بووبێت.[٨]
خاوەندارێتی ئیسپانی
دەستکاریکۆلۆنیکردنی ئیسپانیا لە دوورگەکانی ماریانای باکوور قۆناغێکی ورد بوو کە لە سەرەتای سەدەی ١٧ دەستی پێکرد. یەکەم پەیوەندی تۆمارکراوی نێوان ئەورووپییەکان و گەلی چامۆرۆ لە ساڵی ١٥٢١ بوو، کاتێک گەڕانچی ئیسپانی فێردیناند ماگێلان گەیشتە دوورگەکان؛ بەڵام تا ساڵانی ١٦٦٠ ئیسپانییەکان نیشتەجێبوونێکی ھەمیشەیییان لە دوورگەی گوام دامەزراند، کە بوو بە بنکەیەکی ستراتیژی بۆ ئۆپەراسیۆنەکانیان لە زەریای ھێمن.[٩]
دوورگەکانی ماریانای باکوور مێژوویەکی دەوڵەمەندی بوونی کۆلۆنیالیزمی ئیسپانیای ھەیە کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی ١٧. ئەم دوورگانە بۆ یەکەمجار لەلایەن خەڵکی چامۆرۆوە جێگیر کراون کە لە دەوروبەری ساڵی ٢٠٠٠ پێش زایین گەیشتوونەتە ئەو دوورگانە؛ بەڵام ھەر ئیسپانییەکان بوون کە یەکەمین شوێنی نیشتەجێبوونی ھەمیشەیییان لە دوورگەکاندا دامەزراند، کە بە ناوی شاژنە ماریانای نەمسا کە ھاوسەری شا فیلیپی دووەمی ئیسپانیا بوو، ناویان لێنا «لاس ماریاناس». کۆلۆنیالیزمی ئیسپانیا بانگەشەکاری کاتۆلیکی ھێنایە دوورگەکان، کە زۆرێک لە خەڵکی ڕەسەنی چامۆرۆیان گۆڕی بۆ ئایینی مەسیحییەت. ھەروەھا ئیسپانییەکان ئاژەڵ و قەیسی شەکر و بەرھەمی دیکەیان ھێنایە دوورگەکانەوە، ئەمەش کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر کەلتوور و ئابووری ناوچەکە ھەبوو.[١٠]
دەستبەسەرداگرتنی ئیسپانیا لە دوورگەکانی ماریانای باکوور نزیکەی دوو سەدە بەردەوام بوو تا ساڵی ١٨٩٨، کاتێک ئیسپانیا لە چوارچێوەی پەیمانی بەرلین دوورگەکانی ڕادەستی ئەڵمانیا کرد. ئەڵمانیا تا ساڵی ١٩١٤ دوورگەکانی بەڕێوەبرد، کاتێک لە جەنگی جیھانی یەکەمدا ژاپۆن داگیری کرد، دوای شکستی ژاپۆن لە جەنگی جیھانیی دووەم، ئەمریکا دەستی بەسەر دوورگەکاندا گرت و لە ساڵی ١٩٤٧دا بوونە خاکی متمانەی نەتەوە یەکگرتووەکان لەژێر ئیدارەی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا.[١١]
لە ساڵی ١٩٨٦ دوورگەکانی ماریانای باکوور ڕیفراندۆمیان ئەنجامدا و ھەڵبژاردنی بوون بە کۆمۆنوێڵتی ئەمریکا، نەک بە دوای سەربەخۆیی یان بوون بە بەشێک لە وڵاتێکی دیکە. ئەمڕۆ دوورگەکانی ماریانای باکوور خاکێکی خۆبەڕێوەبەری ئەمریکایە، خاوەنی حکوومەت و یاسای تایبەت بە خۆیانن. سەرەڕای ئەوەی کە خاکی ئەمریکایە، بەڵام زمانی ئینگلیزی لە دوورگەکانی ماریانای باکووردا زمانێکی فەرمی نییە. چامۆرۆ زمانێکی فەرمییە، لەگەڵ زمانی کارۆلینی و پالاونی؛ بەڵام زۆرێک لە دانیشتووان بە زمانی ئینگلیزیش وەک زمانی دووەم قسە دەکەن.
کۆچی کارۆلینییەکان
دەستکاریکۆچی کارۆلینییەکان بۆ دوورگەکانی ماریانای باکوور ڕۆڵێکی بەرچاوی ھەبووە لە داڕشتنی دیمۆگرافیا و کەلتوور و ئابووری دوورگەکان. دوورگەکانی کارۆلینای کە ویلایەتە فیدراڵییەکانی مایکرۆنیزیا، یاپ و کۆسرای لەخۆدەگرێت، پەیوەندی مێژوویی و کەلتوورییان لەگەڵ دوورگەکانی ماریانا باکوور ھەیە و زۆرێک لە خەڵکی کارۆلینیش بەدرێژایی سەدەکان کۆچیان کردووە بۆ دوورگەکانی ماریانای باکوور. لە ڕووی مێژوویییەوە، خەڵکی کارۆلینای وەک کرێکار ھێنرانە دوورگەکان بۆ کارکردن لە کێڵگەی قەیسی شەکر لە سەردەمی کۆلۆنیالیزمی ئیسپانیا. زۆرێک لە خەڵکی کارۆلینای بەهۆی بەڵێنی دەرفەتی ئابووری باشتر و بارودۆخی ژیان لە دوورگەکان سەرنجیان ڕاکێشرا. دوای جەنگی جیھانیی دووەم، ئیدارەی ئەمریکای دوورگەکان، چالاکانە خەڵکی کارۆلینای وەرگرت بۆ کارکردن لە پیشەسازییە جیاوازەکاندا، لەوانە کشتوکاڵ و بیناسازی و گەشتیاری.[١٢]
لە ساڵانی شەست و حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا، کۆچی کارۆلینییەکان بۆ دوورگەکان بە شێوەیەکی بەرچاو زیادی کرد لە ئەنجامی گۆڕانکاری لە سیاسەتی کۆچبەری ئەمریکا. حکوومەتی ئەمریکا بەرنامەی کرێکاری میوانی بۆ ھاووڵاتیانی مایکرۆنێزی جێبەجێ کرد، کە ڕێگەی پێدا تا دوو ساڵ لە دوورگەکان کار بکەن. زۆرێک لە خەڵکی کارۆلین ئەم بەرنامەیەیان قۆستەوە بۆ کارکردن لە پیشەسازییەکانی وەک بیناسازی و ماسیگرتن و کشتوکاڵدا. ئەمڕۆ خەڵکی کارۆلینا بەشێکی بەرچاو لە دانیشتووانی ناو دوورگەکانی ماریانا پێکدەھێنن. بەپێی سەرژمێری ساڵی ٢٠٢٠، نزیکەی ٢٠٪ی دانیشتووانی دوورگەکان بە ڕەچەڵەک کارۆلینیایین. زۆرێک لە خەڵکی کارۆلینیا تێکەڵ بە کۆمەڵگەی دوورگەکان بوون و بوونەتە بەشێکی دانەبڕاو لە کۆمەڵگاکە. ھەروەھا بەشدارییان لە پەرەپێدانی کەلتوور و زمان و نەریتە ناوخۆیییەکان کردووە.
خاوەندارێتی ئەڵمانیا و ئیختیاری ژاپۆن
دەستکاری
لە ساڵی ١٨٩٩ ئیمپراتۆریەتیی ئاڵمانی دوورگەکانی ماریانای باکووری گرتەوە کە پێشتر لەژێر کۆنترۆڵی ئیمپڕاتۆریەتی ئیسپانی بوو. ئەڵمانییەکان ئیدارەیەکی کۆلۆنیالیزمیان دامەزراند و دوورگەکان بوونە کۆلۆنییەکی ئەڵمانی کە بە نیوگینیای ئەڵمانی ناسراوە. ئەڵمانییەکان ئایینی مەسیحییەت و پەروەردەی ڕۆژاوایی و ئابوورییەکی نەختینەیان ناساند، ئەمەش کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر دانیشتووانی ڕەسەنی چامۆرۆ ھەبوو.[١٣]
لەم ماوەیەدا ئەڵمانییەکان ژێرخانیان دروست کرد، لەوانە ڕێگاوبان و بەندەر و بینا گشتییەکان. ھەروەھا سەرچاوە سروشتییەکانی دوورگەکانیان قۆستەوە، لەوانە کۆپرا (گوێزی ھیندی وشککراوە) کە بووە ھەناردەیەکی سەرەکی. ئیدارەی کۆلۆنیالی ئەڵمانیا بەرپرسیار بوو لە ناساندنی یەکەم زمانی نووسراو بە ناوی ئینگلیزی بۆ دوورگەکان. دوای جەنگی جیھانیی یەکەم، ژاپۆن کۆنترۆڵی دوورگەکانی ماریانای باکووری بەدەستھێنا وەک بەشێک لە سیستەمی ئیختیاری کۆمەڵەی گەلان. داگیرکاری ژاپۆن زیاتر لە سێ دەیە بەردەوام بوو، لە ساڵی ١٩١٤ تا ١٩٤٧. لەم ماوەیەدا ژاپۆن پڕۆژەی گەشەپێدانی ئابووری بەرچاوی جێبەجێ کرد، لەوانە دروستکردنی فڕۆکەخانە و ڕێگاوبان و قوتابخانە.[١٤][١٥]
ھەروەھا ژاپۆنییەکان شێوازی کشتوکاڵی نوێیان ھێنایە ئاراوە، وەک بەرھەمھێنانی قاوە و نیسک، کە بوونە پیشەسازییەکی گەورە لە دوورگەکاندا. ھەروەھا زمان و کولتوری ژاپۆنییان بەرەوپێش دەبرد و زۆرێک لە چامۆرۆکان داب و نەریتی ژاپۆنییان گرتەبەر؛ بەڵام داگیرکاری ژاپۆن بە کاری زۆرەملێ و سیاسەتی ئاسمیلەکردنی زۆرەملێ و پێشێلکردنی مافەکانی مرۆڤ دیار بوو. زۆرێک لە چامۆرۆکان ناچار بوون ناوی ژاپۆنی وەربگرن و جلوبەرگی شێوازی ڕۆژاوایی لەبەر بکەن و واز لە پراکتیزە نەریتییەکانیان بھێنن.[١٦]
جەنگی جیھانیی دووەم
دەستکاری
دوورگەکانی ماریانای باکوور ڕۆڵێکی بەرچاوی لە جەنگی جیھانیی دووەمدا ھەبوو، دوورگەکان لە ساڵی ١٩٤١ تا ١٩٤٤ لەلایەن ژاپۆنەوە داگیرکران. لە مانگی کانوونی دووەمی ساڵی ١٩٤١، ژاپۆن ھێرشێکی لەناکاوی بۆ سەر پیرل ھاربەر دەستپێکرد و ئەمریکای بۆ جەنگی جیھانی دووەم ڕاکێشا. دوای ماوەیەکی کەم، ژاپۆن دوورگەکانی ماریانای باکووری داگیرکرد، کە ئەوکاتە لەژێر ئیدارەی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکادا بوو. سوپا و ھێزی دەریایی ژاپۆن ئامادەیییەکی بەھێزیان لە دوورگەکاندا دامەزراند و وەک بنکەیەکی ستراتیژی بۆ ئۆپەراسیۆنەکانیان لە زەریای ھێمن بەکاریان ھێنا.[١٧]
داگیرکاری ژاپۆنییەکان بە گۆڕانکاری بەرچاو لە ژیانی ڕۆژانەی دانیشتووانی چامۆرۆدا دیار بوو. ژاپۆنییەکان شامۆرۆکانیان ناچار کرد داب و نەریت و زمانی ژاپۆنی بگرنەبەر و بەشێکی زۆریان وەرگیران بۆ ئۆردوگای کاری زۆرەملێ بۆ ئەوەی کار لەسەر پڕۆژەی ژێرخانی وەک دروستکردنی فڕۆکەخانە و ڕێگاوبانەکان بکەن.[١٨]
لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩٤٤، سوپای ئەمریکا زنجیرەیەک ھەڵمەتی دەستپێکرد بۆ وەرگرتنەوەی دوورگەکانی ماریانای باکوور لەژێر کۆنترۆڵی ژاپۆن. فیرقەی ٢٧ی پیادەی سوپای ئەمریکا بە پاڵپشتی ھێزی دەریایی و ئاسمانی لە ١٥ی حوزەیرانی ١٩٤٤ لەسەر سایپان نیشتەوە، دوای شەڕێکی توند ھێزەکانی ژاپۆن لەسەر سایپان شکستیان ھێنا و دوورگەکە مسۆگەر کرا. دوای گرتنی سایپان شەڕ لە دوورگەکانی دیکەی زنجیرەکەدا ڕوویدا، لەوانە تینیان و گوام. لە کۆتاییدا ئەمریکا لە مانگەکانی تەممووز و ئابی ساڵی ١٩٤٤ ئەم دوورگانەی کۆنترۆڵکردەوە.
شەڕی سایپان یەکێک بوو لە خوێناویترین شەڕەکان کە لە جەنگی جیھانی دووەمدا لە زەریای ھێمن ئەنجامدرا. فیرقەی ٢٧ی پیادەی سوپای ئەمریکا ڕووبەڕووی ھێزەکانی ژاپۆن بە سەرۆکایەتی ژەنەڕاڵ یۆشیتسوگو سایتۆ بووەوە. شەڕەکە بە شەڕێکی توندەوە بوو، ھەردوولا زیانی گیانی زۆریان بەرکەوت. لە ٩ی تەممووزی ١٩٤٤، ژەنەڕاڵ سایتۆی ژاپۆنی لەبری ئەوەی خۆی ڕادەست بکات، بە ڕێوڕەسمی خۆی کوشت کە بە سێپکوکو ناسراوە. سەرکەوتنی ئەمریکا بە تێچووی زۆرەوە بوو، زیاتر لە ٣٠٠٠ سەربازی ئەمریکی کوژران یان بریندار بوون.
دواتر، کۆنترۆڵکردنەوەی دوورگەکانی ماریانای باکوور لێکەوتەی بەرچاوی بۆ دانیشتووانی چامۆرۆ ھەبوو. زۆرێک لە چامۆرۆکان لە کاتی شەڕەکەدا ناچار بوون ماڵەکانیان بەجێبھێڵن یان کوژران یان بریندار بوون. ھەروەھا شەڕەکە کاریگەرییەکی درێژخایەنی لەسەر ئابووری و ژێرخانی دوورگەکان بەجێھێشت. لە ساڵانی دوای شەڕەکە، ئەمریکا دوورگەکانی ماریانای باکووری وەک خاکێکی ئەمانەت بەڕێوەبرد تا ساڵی ١٩٨٦، کاتێک بوونە کۆمۆنوێڵت بە پەیوەندییەکی ئازاد لەگەڵ ئەمریکا.
کۆتاییی ئەمینداریی نەتەوە یەکگرتووەکان، دەستپێکردنی کۆمۆنوێڵت
دەستکاری
ئەمینداری نەتەوە یەکگرتووەکان لەسەر دوورگەکانی ماریانای باکوور لە ساڵی ١٩٨٦ کۆتایی ھات و ئەمەش بڕگەیەکی گرنگ بوو لە مێژووی ئەو خاکەدا. دوای جەنگی جیھانیی دووەم، ئەمریکا دوورگەکانی ماریانای باکووری وەک خاکێکی متمانەپێکراوی نەتەوە یەکگرتووەکان بەڕێوەبرد. لەم ماوەیەدا ئەمریکا سەرنجی لەسەر پەرەپێدانی ئابووری و ژێرخانی دوورگەکان و سیستەمی پەروەردەی دوورگەکان بوو. دانیشتووانی ئەو خاکە بڕێک ئۆتۆنۆمییان پێدرا، بەڵام ئەمریکا کۆنترۆڵی کاروباری دەرەوە و بەرگریی پاراست.[١٩]
لە ساڵی ١٩٨٦ دوورگەکانی ماریانای باکوور بوونە کۆمۆنوێڵت بە ھاوبەشی ئازاد لەگەڵ ئەمریکا. ئەم پێگە نوێیە دەرئەنجامی ڕیفراندۆمێک بوو کە لە ساڵی ١٩٨٣ ئەنجامدرا، کە تێیدا زۆرینەی دەنگدەران گواستنەوەیان لە خاکی متمانەوە بۆ کۆمۆنوێڵت ھەڵبژارد. پێگەی کۆمۆنوێڵت ئۆتۆنۆمییەکی زیاتری بە دوورگەکانی ماریانا باکوور بەخشی لە کاروباری ناوخۆدا، لە ھەمان کاتدا پەیوەندییەکی نزیکیان لەگەڵ ئەمریکادا پاراست.[٢٠][٢١]
ئەمریکا کۆنترۆڵی کاروباری دەرەوەی لەوان بەرگری و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانی پاراست و لەڕێگەی بەخشین و پارەدان بۆ بەرنامە تایبەتەکان ھاوکاری دارایی بۆ خاکەکە دابینکرد. دانیشتووانی دوورگەکانی ماریانای باکوور ھاووڵاتی ئەمریکین، بەڵام مافی دەنگدانیان نییە لە ھەڵبژاردنە فیدراڵییەکانی ئەمریکا.
گواستنەوە بۆ پۆستی کۆمۆنوێڵت چەندین سوودی بۆ دوورگەکانی ماریانا باکوور ھێنا. خاکەکە کۆنترۆڵی زیاتری بەسەر کاروباری ناوخۆی خۆیدا بەدەستھێنا و گەشەکردن و گەشەسەندنی ئابووری بەھۆی وەبەرھێنان و بوودجەی ئەمریکاوە ھاندرا. ھەروەھا پێگەی کۆمۆنوێڵت ڕێگەی بە پاراستنی زیاتری کولتوور و نەریتەکانی چامۆرۆ دا.[٢٢][٢٣][٢٤]
سەدەی ٢١
دەستکاری
سەدەی بیست و یەکەم قۆناغێکی گۆڕانکاری بووە بۆ دوورگەکانی ماریانای باکوور کە کۆمۆنوێڵتی ئەمریکایە لە ڕۆژاوای زەریای ھێمن. سەرەتای ساڵانی ٢٠٠٠ گەشەسەندنی گەشتیاری بەخۆیەوە بینی، ئەمەش بەھۆی کردنەوەی ھۆتێل و ھاوینەھەواری نوێ، ھەروەھا زیادبوونی پەیوەندی ئاسمانی بە شارە گەورەکانی ئاسیا. حکوومەتی کۆمۆنوێڵتی دوورگەکانی ماریانای باکوور (CNMI) چەندین دەستپێشخەری بۆ پەرەپێدانی ئابوورییەکەی جێبەجێکرد، لەوانە دروستکردنی کۆمەڵەی گەشتیاریی ماریانا باکوور و دامەزراندنی ناوەندێکی گەشەپێدانی بازرگانی.[٢٥]
لەگەڵ پێشکەوتنی دە ساڵەکەدا، حکوومەتی دوورگەکان چەندین یاسای دەرکرد کە ئامانجیان چارەسەرکردنی کەمیی ھێزی کار و پێشخستنی گەشەی ئابووری بوو. لە ساڵی ٢٠٠٣ یاسای «مینی ھۆڵاند» پەسەند کرا، کە کرێکارانی بیانی بەبێ مۆڵەتی تایبەت لەو خاکەدا کار بکەن. ئەم ھەنگاوە بە مەبەستی چارەسەرکردنی کەمیی ھێزی کار بوو لە پیشەسازییە سەرەکییەکانی وەک گەشتیاری و بیناسازیدا. لە ساڵی ٢٠٠٥ ئەمریکا و دوورگەکان پەیماننامەیەکیان واژووکرد بۆ بەھێزکردنی پەیوەندییەکان، کە ئامانجی پتەوکردنی پەیوەندییەکانی نێوان ھەردوو حکوومەت و بەرەوپێشبردنی گەشەسەندنی ئابووری بوو.[٢٦][٢٧]
بەڵام لە کۆتایییەکانی ٢٠٠٠دا بەھۆی دابەزینی ئابووری جیھانی و نیگەرانییەکان لە ئەنفلۆنزای بەراز، دابەزینی بەرچاوی گەشتیاری بەخۆیەوە بینی. حکوومەتی دوورگەکان وەڵامی دایەوە بە جێبەجێکردنی پاکێجی ھاندان و پێشخستنی دەستپێشخەرییەکانی گەشتیاری ژینگەیی. ھەروەھا ئەو خاکە لە ساڵی ٢٠٠٩دا بەھۆی زریانی مون بە توندی کاریگەری لەسەر بوو، کە زیانی بەرفراوانی لێکەوتەوە و ئاوارەبوون.[٢٨]
لە ساڵانی ٢٠١٠دا وەزارەتی کاری ئەمریکا ڕێسای توندتری بەسەر بەرنامەکانی کرێکاری بیانی لە دوورگەکان سەپاند، لەنێویاندا سنوورێک بۆ مۆڵەتی کرێکاری میوان. ئەم ھەنگاوە ئامانجی چارەسەرکردنی نیگەرانییەکان بوو سەبارەت بە وەگەڕخستنی کار و کۆچی نایاسایی. حکوومەتی دوورگەکان وەڵامی دایەوە و پلانی "دیدگای ٢٠٤٠"ی خۆی دەستپێکرد، کە ئامانجی گۆڕینی خاکەکە بوو بۆ ئابوورییەکی بەردەوام و خۆڕاگرتر. دوورگەکان یەکەم کۆنفرانسی دوورگەکانی زەریای ھێمن لە ساڵی ٢٠١٢ میوانداری کرد، کە سەرکردەکانی سەرانسەری زەریای ھێمن کۆکردەوە بۆ گفتوگۆکردن لەسەر ھاوکاری و گەشەپێدانی ناوچەیی. لە ساڵی ٢٠١٥دا، خاکەکە بەھۆی زریانێکی دیکەی بەرچاوەوە کاریگەری لەسەر بوو، بەڵام لەو کاتەوە سەرلەنوێ بووەوە و گرنگییەکی نوێ بە ئاوەدانکردنەوە و بوژانەوەی دایەوە.[٢٩]
پەتای کۆڤید-١٩ کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر پیشەسازیی گەشتیاری دوورگەکان ھەبووە، بەھۆیەوە گەشتە ئاسمانییەکانی زۆر ڕاگیراون و شوێنە بازرگانییەکان ناچاربوون دابخرێن؛ بەڵام حکوومەتی خاکەکە بە خێرایی وەڵامی دایەوە بە ڕێوشوێنی وەک بەرنامەی کاری دوور و پاکێجی ھاندان. لە ساڵی ٢٠٢٠ ئەمریکا و دوورگەکان پەیماننامەیەکی نوێکراوی کۆمەڵەی ئازادیان واژووکرد، کە ئامانجی بەھێزکردنی پەیوەندییە دوو قۆڵییەکانیان و پێشخستنی گەشەسەندنی ئابووری بوو.[٣٠]
جوگرافیا
دەستکاری
دوورگەکانی ماریانای باکوور زنجیرەیەک دوورگە لە ١٤ دوورگە پێکھاتووە، کە دەکەوێتە ڕۆژاوای زەریای ھێمن و نزیکەی ھەزار میل لە باکووری ڕۆژاوای گوامەوە دوورن. دوورگەکان بەشێکن لە دوورگەکانی ماریانا و بەسەر دوو گرووپدا دابەشبوون: دوورگەکانی باکوور و دوورگەکانی باشوور.[٣١]
کۆی ڕووبەری زەوی دوورگەکان نزیکەی ١٨٤ میل چوارگۆشەیە، بەرزترین خاڵیش چیای ئاسویان لە دوورگەی ئاگریھان کە بەرزییەکەی ٢٦٥٨ پێ لە ئاستی دەریاوە وەستاوە. دوورگەکان جوگرافیایەکی جۆراوجۆریان ھەیە، ھەندێکیان شاخاوین و ھەندێکی تریان تەخت و نزمن. کەش و ھەوا گەرمە، بە درێژایی ساڵ پلەی گەرمی بەرز و شێداری بەرزە. دوورگەکان ئیکۆسیستەمێکی ناوازەیان ھەیە کە لەژێر کاریگەری شوێن و سەرچاوەی گڕکانەکانیاندایە. دوورگەکان شوێنی گیا و گیانلەبەرە جۆراوجۆرەکانن، لەوانە دار گوێزی ھیندی و دارستانی مەنگۆڕ و بەردی مەرجانی.[٣٢]
دوورگەکانی ماریانای باکوور کەناراوەکانیان نزیکەی ٢٢٥ میلە، کە لە ھەندێک ناوچەدا ناڕێک و بەردین و لە ھەندێکی تردا ھێڵی شنی و مەرجانییە. دوورگەکان بە بەردی مەرجانی دەورە دراون، کە شوێنی نیشتەجێبوون بۆ کۆمەڵێک ژیانی دەریایی جۆراوجۆر دابین دەکەن. ھەروەھا چەندین گڕکان و شاخی دەریاییی ژێر ئاو لە ناوچەکەدا ھەن، لەوانە شاخی دەریایی سایپان و شاخی دەریایی ڕۆتا. سەرەتا لە دوورگەکاندا خەڵکی ڕەسەنی چامۆرۆ نیشتەجێ بوون، کە دواتر لەلایەن ئیسپانیاوە داگیر کران و دواتر بوونە بەشێک لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا.[٣٣] لە سەردەمی جەنگی جیھانی دووەمدا، دوورگەکان شوێنێکی ستراتیژی گرنگ بوون بۆ ھەردوو ھێزی ژاپۆن و ئەمریکا. دوورگەکانی ماریانای باکوور زنجیرەیەک دوورگە لەخۆدەگرێت، کە ڕۆژاوای زەریای ھێمن و نزیکەی ١٠٠٠ میل (١٦٠٠ کم) لە باکووری گوام و ٢٠٠٠ میل (٣٢٠٠ کم) لە ڕۆژاوای ئەمریکاوە دوورە.[٣٤] دوورگەکان بە ڕووبەری نزیکەی ٣٠٠ میل (٤٨٠ کیلۆمەتر) درێژی و ٧٠ میل (١١٠ کیلۆمەتر پانی) بڵاوبوونەتەوە.[٣٥]
کەش و ھەوا
دەستکاریدوورگەکانی ماریانا باکوور کەشوھەوایەکی دارستانی باراناوی گەرمیان ھەیە، لەگەڵ گۆڕانکارییەکی کەمی پلەی گەرمی وەرزی. وەرزی وشکەساڵی لە مانگی کانوونی دووەم تا حوزەیران بەردەوام دەبێت. وەرزی بارانبارین لە مانگی تەممووزەوە تا تشرینی دووەم بەردەوام دەبێت و ئەگەری ھەیە زریانەکانیش لەخۆ بگرێت. کتێبی گینسی جیھانی ئاشکرای کرد، سایپان یەکسانترین کەشوھەوای ھەیە لە جیھاندا.[٣٦]
سیاسەت و حکوومەت
دەستکاری
دوورگەکانی ماریانای باکوور یەکەیەکی سیاسییە کە توخمەکانی ھەردوو فیدراڵیزم و خۆبەڕێوەبەری ئەمریکا تێکەڵ دەکات. وەک کۆمۆنوێڵتێک کە لە پەیوەندییەکی ئازاددا لەگەڵ ئەمریکادا ھەیە، خاکەکە دەستوور و حکوومەت و یاسای تایبەتی خۆی ھەیە، لە ھەمان کاتدا لەژێر پاراستنی ئەمریکادایە.[٣٧][٣٨] لە سەرۆکایەتی حکوومەتدا پارێزگار ھەیە کە لەلایەن خەڵکەوە بۆ ماوەی چوار ساڵ ھەڵدەبژێردرێت. پارێزگار بەرپرسیارە لە جێبەجێکردنی یاساکان و دانانی دادوەر و سەرپەرشتیکردنی بەڕێوەبردنی خزمەتگوزارییە حکومییەکان. ھەروەھا پارێزگار وەک بەڕێوەبەری جێبەجێکاری خاکەکە کاردەکات و بەرپرسیارە لە نوێنەرایەتیکردنی دوورگەکانی ماریانای باکوور لە واشنتۆن دی سی.[٣٩]
دوورگەکانی ماریانای باکوور دەسەڵاتێکی یاسادانانی یەک نێونەتەوەیی ھەیە بە ناوی ئەنجومەنی یاسادانانی ئێن ئێم ئای «دوورگەکانی ماریانای باکوور» کە لە ٢٠ ئەندام پێکھاتووە کە لەلایەن خەڵکەوە بۆ ماوەی دوو ساڵ ھەڵدەبژێردرێن. دەسەڵاتی یاسادانان بەرپرسیارە لە دەرکردنی یاسا و پەسەندکردنی بوودجە و چاودێریکردنی دەسەڵاتی جێبەجێکردن.[٤٠] سیستەمی دادوەری لە دوورگەکان جیایە لە سیستەمی ویشکانی ئەمریکا، دادگای باڵای تایبەتی خۆی ھەیە. دادگای باڵا بەرزترین دادگای خاکەکەیە و دەسەڵاتی پێداچوونەوەی بەو بڕیارانەی ھەیە کە لەلایەن دادگاکانی خوار خۆیەوە دەدرێت. دادگای باڵا مامەڵە لەگەڵ دۆسیە مەدەنی و تاوانکارییەکان دەکات، لەوانەش ئەو کەیسانەی کە یاسای فیدراڵییان تێدایە.
سەرەڕای پەیوەندی باشی لەگەڵ ئەمریکا، دوورگەکان نوێنەرایەتی سنوورداری لە کۆنگرێسدا ھەیە. خاکەکە یەک نوێنەری دەنگدەر لە ئەنجومەنی نوێنەرانی ھەیە، ئەمەش بەو مانایەیە کە لە بڕیارەکانی یاسادانانی فیدراڵیدا قسەی ڕاستەوخۆی نییە؛ بەڵام ئەم نوێنەرە دەتوانێت بەشداری لە کۆبوونەوەکانی لیژنەکاندا بکات و دەتوانێت سەرنج بخاتە سەر ئەو پرسانەی کە کاریگەرییان لەسەر دوورگەکان ھەیە. ھەڵبژاردنەکان ھەر دوو ساڵ جارێک بۆ ئەنجومەنی یاسادانانی دوورگەکان و ھەر چوار ساڵ جارێک بۆ پارێزگار ئەنجام دەدرێت. ھەروەھا ھاووڵاتیانی دوورگەکان مافی دەنگدانیان ھەیە لە ھەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتیدا، ھەرچەندە نوێنەرایەتی دەنگدانیان لە کۆنگرێسدا نییە.[٤١]
دیمەنی سیاسی لە دوورگەکان بە سیستەمی دوو پارت تایبەتمەندە و پارتی دیموکرات و پارتی کۆماری پارتی سەرەکین؛ بەڵام پارتی بچووکتریش ھەن، وەک پارتی پەیمان و بزاڤی ھاووڵاتیانی سەربەخۆ. یەکێک لە ئاستەنگییە سەرەکییەکانی بەردەم دوورگەکانی ماریانای باکوور قەبارە بچووکەکەی و شوێنە دوورەکەیەتی، ئەمەش دەتوانێت ببێتە ھۆی ئەوەی کە ڕاکێشانی وەبەرھێنان و گەشەپێدان قورس بێت. ھەروەھا ئەم خاکە ڕووبەڕووی کێشە ژینگەیییەکانی وەک گۆڕانی کەشوھەوا و پیسبوون دەبێتەوە کە مەترسییەکی بەرچاو لەسەر ئیکۆسیستەم و ئابوورییەکەی دروست دەکات.[٤٢]
سەرچاوەکان
دەستکاری- ^ «7 fam 1120 acquisition of u.s. nationality in u.s. territories and possessions». U.S. Department of State Foreign Affairs Manual Volume 7- Consular Affairs. U.S. Department of State. ٣ی کانوونی دووەمی ٢٠١٣. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ٢٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٥ ئەرشیڤ کراوە. لە ١٣ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٥ ھێنراوە.
- ^ Lin, Tom C.W. , Americans, Almost and Forgotten, 107 California Law Review (2019)
- ^ «List of former Trust and Non-Self-Governing Territories». United Nations. ١١ی نیسانی ٢٠٢٣. لە ١١ی نیسانی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «Commonwealth of the Northern Mariana Islands». US Department of the Interior. لە ڕەسەنەکە لە ٢٦ی ئەیلوولی ٢٠١١ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی حوزەیرانی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ «Pagan». لە ٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «The first settlement of Remote Oceania: the Philippines to the Marianas». Antiquity. 85 (329): 909–926. 2015. doi:10.1017/S0003598X00068393.
- ^ «Archaeologists say migration to Marianas longest ocean-crossing in human history». Marianas Variety News and Views: 2. March 12, 2013. لە October 25, 2020 ھێنراوە.
{{cite journal}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=و|date=(یارمەتی) - ^ «Archaeologist says migration to Marianas longest ocean-crossing in human history». Marianas Variety. March 11, 2013. لە December 29, 2014 ھێنراوە.
{{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=و|date=(یارمەتی) - ^ «About the CNMI». Commonwealth of the Northern Mariana Islands Office of the Governor. لە ڕەسەنەکە لە ١٧ی ئابی ٢٠٢٠ ئەرشیڤ کراوە. لە ٥ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ ھێنراوە.
In 1668, 147 years after Magellan's encounter, Fr. Diego Luis de San Vitores, a Jesuit priest, arrived in The Marianas with the mission of bringing Christianity and converting the Chamorros, thus beginning the colonization of the Marianas by Spain. The islands were named after Queen Maria Ana of Spain.
- ^ «Culture of Commonwealth of the Northern Mariana Islands». EveryCulture.com. لە ١٧ی ئەیلوولی ٢٠٠٧ ھێنراوە.
- ^ «Commonwealth of Northern Mariana Islands (CNMI) and Guam – Pacific Islands Benthic Habitat Mapping Center» (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). لە ٢١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ Ancient Chamorro Society. Bess Press. 1992. pp. 193–195. ISBN 978-1-880188-05-7.
- ^ «Partition of the Marianas». October 2009. لە ٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «Trip.com-Verification». verify.trip.com. لە ٢١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «The German Period». NMI Museum (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). لە ڕەسەنەکە لە ٢٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ Duponcheel، Lawerence (٤ی ئایاری ٢٠١٥). «Tinian's 'growing' role in Marianas history». Letters to the Editor. The Guam Daily Post (بە ئینگلیزی). لە ٢٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «Battle Of Saipan». Historynet.com. لە ٢٩ی ئابی ٢٠١٥ ھێنراوە.
- ^ Trefalt، Beatrice (November 2009). «After the Battle for Saipan: the Internment of Japanese Civilians at Camp Susupe, 1944–1946». Japanese Studies. 29 (3): 337–352. doi:10.1080/10371390903298037. S2CID 144676151 – via Taylor & Francis Online.
- ^ Bendure, G. & Friary, N. (1988). Micronesia:A travel survival kit. South Yarra, VIC: Lonely Planet.
- ^ Beat Müller (١٧ی حوزەیرانی ١٩٧٥). «Nördliche Marianen, 17. Juni 1975: Commonwealth mit den USA – [in German]». Sudd.ch (بە ئینگلیزی). لە ١٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ Beat Müller (٦ی ئازاری ١٩٧٧). «Nördliche Marianen, 6. März 1977: Verfassung – [in German]». Sudd.ch (بە ئینگلیزی). لە ١٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «Chamorro-Carolinian Language Policy Commission». Commonwealth of the Northern Mariana Islands Department of Community and Cultural Affairs Office of the Secretary. لە ٥ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە.
- ^ «Chamorro Carolinian Language Policy Commission – Melvin Faisao». ٢٦ی نیسانی ٢٠٢٠. لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە لە ١٣ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣. لە ٥ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ ھێنراوە – via YouTube.
{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: bot: original URL status unknown (بەستەر) - ^ Iva Maurin (٢٥ی شوباتی ٢٠٢٠). «First ever Chamorro-Carolinian Mother Language Day kicks off». Saipan Tribune. لە ٥ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٥ی تشرینی دووەمی ٢٠٢٠ ھێنراوە.
- ^ «Pacific Magazine: Sablan Will Stand For NMI Delegate Position». ٢١ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٨. لە ڕەسەنەکە لە ٢١ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٨ ئەرشیڤ کراوە. لە ٣٠ی حوزەیرانی ٢٠٢٤ ھێنراوە.
- ^ Hudiburg, Jane A. (March 1, 2022). Delegates to the U.S. Congress: History and Current Status (Report). Congressional Research Service.
- ^ «Territorial Delegates to the U.S. Congress: Current Issues and Historical Background». Everycrsreport.com (بە ئینگلیزی). لە ١٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ Correspondent، Bea Cabrera | (٢ی تەممووزی ٢٠١٨). «18 to resettle on Northern Islands». Saipan Tribune (بە ئینگلیزی). لە ٢٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
{{cite web}}:|دوایین=has generic name (یارمەتی) - ^ «SUPER TYPHOON YUTU: ONE YEAR LATER». Federal Emergency Management Agency (بە ئینگلیزی). ٢٤ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٩. لە ١٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ Chris Mooney (October 25, 2018). «Category 5 typhoon Yutu devastates the Northern Marianas in worst storm to hit any part of U.S. since 1935». The Washington Post. لە October 26, 2018 ھێنراوە.
{{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=و|date=(یارمەتی) - ^ «Global Volcanism Program | Agrigan». volcano.si.edu (بە ئینگلیزی). لە ٣ی شوباتی ٢٠١٧ ھێنراوە.
- ^ «The Obsessive Quest of High Pointers». Outside. January 15, 2019. لە January 30, 2019 ھێنراوە.
{{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=و|date=(یارمەتی) - ^ «Anatahan Volcano's Ash Clouds Reach New Heights». hvo.wr.usgs.gov. لە ڕەسەنەکە لە ١٧ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ Fisheries، NOAA (١١ی ئازاری ٢٠٢٢). «Marianas Trench Marine National Monument | NOAA Fisheries». NOAA (بە ئینگلیزی). لە ١٠ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «Latest travel itineraries for Bird Island in October (updated in 2023), Bird Island reviews, Bird Island address and opening hours, popular attractions, hotels, and restaurants near Bird Island». TRIP.COM (بە ئینگلیزی). لە ١٢ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ «Anatahan: Index of Monthly Reports». لە ڕەسەنەکە لە ٢١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٦ ئەرشیڤ کراوە. لە ٨ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٣ ھێنراوە.
- ^ Ellis، Jimmie L. (May 1, 2004). Total Resource Sharing among Collegiate and Public Libraries in the Commonwealth of the Northern Mariana Islands: A Narrative Case Study (زانستەوتار). University of San Diego. p. 65. doi:10.22371/05.2004.005.
{{cite thesis}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|date=(یارمەتی) Veguherandina tezê bo pirtûkekê Veguherandina teza di pirtûkê de pêvajoyek dijwar e ku hewildan, sebir û motîvasyonê hewce dike. Di vê pêvajoyê de, nivîskar divê naveroka tezê analîz bike û ji bo xwendevanên gelemperî veguherîne formek balkêş û têgihîştî. Ev pêvajo ji nûvekirin, başkirin û berfirehkirina mijaran, lêzêdekirina materyalên nû, nûavakirin, û ji nû ve nivîsandina paragraf û beşan pêk tê. Her weha divê nivîskar ji pêvajoya çapkirina pirtûkê û kirrûbirra wê bi tevahî haydar be. Ji bo weşandina tezek di pirtûkekê de hevkarî bi edîtor, rexnegir û weşanxaneyan re hewce dike ku ne tenê pirtûkek bi kalîte çêbike, di heman demê de ji bo bazarê jî bike û temaşevanên rast bikişîne. - ^ Charles P. Reyes Jr. (٣٠ی ئازاری ١٩٩٩). «Primitive tribalism». Saipan Tribune. لە ڕەسەنەکە لە ١٦ی ئایاری ٢٠١١ ئەرشیڤ کراوە. لە ١ی ئەیلوولی ٢٠٠٨ ھێنراوە.
- ^ «Review & Outlook: The Mariana Pension Foreshock». The Wall Street Journal. ١١ی ئایاری ٢٠١٢. لە ٢٩ی ئابی ٢٠١٥ ھێنراوە.
- ^ Mercado، Darla (April 19, 2012). «In apparent first, a public pension plan files for bankruptcy». Pensions and Investments. لە April 28, 2012 ھێنراوە.
{{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=و|date=(یارمەتی) - ^ «Impeach The Governor». Marianas Variety. لە August 21, 2012 ھێنراوە.
{{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=(یارمەتی) - ^ «Retirement Fund in Disarray». Marianas Variety. لە August 21, 2012 ھێنراوە.
{{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|access-date=(یارمەتی)
دەروازەی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا
دەروازەی ئەڵمانیا
دەروازەی ژاپۆن
دەروازەی ئیسپانیا
دەروازەی جوگرافیا
دەروازەی شەڕ
دەروازەی ئۆقیانووسیا
دەروازەی دوورگەکان
دەروازەی ئاو
دەروازەی مێژوو
دەروازەی وڵاتەکان
| کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە دوورگەکانی ماریانای باکوور تێدایە. |