ئەبووئەسوار شاڤور کوڕی فەزل

ئەبووئەسوار شاڤور کوڕی فەزل کوڕی محەممەد کوڕی شەداد ئەندامی بنەماڵەی میرنشینی شەدادی بوو. لە نێوان ساڵانی ١٠٤٩ بۆ ١٠٦٧ ھەشتەمین فەرمانڕەوای شەدادی ئاران (ئێستا لە ڕۆژاوای ئازەربایجان) بووە لە شاری گەنجە. پێش ئەوەش لە ساڵی ١٠٢٢ەوە وەک ئاغایەکی ئۆتۆنۆم حوکمڕانی شاری دوین (لەو شوێنەی ئێستای ئەرمینیا و باکووری ڕۆژھەڵاتی تورکیایە) کردووە. جەنگاوەرێکی بەتوانا و فەرمانڕەوایەکی ژیر و فێڵباز، ئەبووئەسوار لەگەڵ زۆربەی دراوسێکانیدا خەریکی چەندین ململانێ بوو. لە سەردەمی حوکمڕانییەکەیدا بەسەر دویندا، زیاتر لە کاروباری میرنشینەکانی ئەرمینیا بەشدار بووە. لەگەڵ ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین لە داگیرکردنی دوایین پاشماوەکانی شانشینی ئەرمینیای لە ساڵی ١٠٤٥دا ھاوکاری کرد، بەڵام کاتێک بیزەنتینەکان دواتر ڕوویان کردە سەری، لە سێ ھێرشی یەک لە دوای یەک ڕزگاری بوو کە ھەوڵیان دەدا گەنجە بگرن. لە ساڵی ١٠٤٩دا، ڕاپەڕینێک لە گەنجە، کوڕەزای گەورەی بە ناوی ئەنورشیرڤان، ڕووخاند. یاخیبووان بانگھێشتیان کرد بۆ ئەوەی میرنشینی بنەماڵەکە بگرێتە دەست، ئەویش لە دوینەوە بەرەو گەنجە ڕۆیشت. لەژێر دەسەڵاتی ئەودا بنەماڵەی شەدادی گەیشتە لووتکە. ھەڵمەتی سەرکەوتووی بۆ ناو جۆرجیا و شیروان ئەنجامدا، ھەرچەندە سنووری دەسەڵاتی شەدادید بەھۆی شکستھێنانی لە دەستبەسەرداگرتنی میرنشینی تبلیس و بەھۆی ھەڵکوتانە سەر وێرانکەرەکانی ئالانەکانەوە ئاشکرا بوو. لە ھەمان کاتدا دەسەڵاتی ئەو شاھیدی سەرھەڵدانی خێرای ئیمپراتۆرییەتی سەلجوقی و درێژبوونەوەی کۆنترۆڵی بەسەر میرنشینەکانی ترانسقاوقازدا بوو. ئەبووئەسوار لە ساڵی ١٠٥٤ بوو بە وەلی سەلجوقی. ھەرچەندە لە ساڵی ١٠٦٥دا لە ڕێگەی پاڵپشتی سەلجوقییەکانەوە کۆنترۆڵی پایتەختی پێشووی ئەرمینیای بەدەستھێنا، بەڵام ئەم کۆمەڵەیە ڕێگەی بۆ داڕمانی خانەدانەکەش خۆش کرد دوای مردنی لە تشرینی دووەمی ١٠٦٧.

درھەمی زیوینی شاڤور کوڕی فەزل، مۆزەخانەی نیشتمانی مێژووی ئازەربایجان

ناو

ناوی ئەبووئەسوار شاڤور تێکەڵەیەکی عەرەبی-فارسییە: «شاڤور» ناوی فارسی کۆن «شاپور»ە، لەکاتێکدا کونیەی ئەو فۆڕمی عەرەبیکراوی ناوی ئێرانی (ڕەنگە دەیلەم) «ئەسوار» (ھاوبەش لەگەڵ ئەسپسوار، شوڕشگێڕ).

ژیاننامە

ڕەسەن

سەرچاوەی سەرەکی مێژوویی لەسەر شەدادییەکان بەرھەمی مێژوونووسی عوسمانی مونەجیمە. مونەجیم بنەماڵەی بە ڕەچەڵەک کورد دەزانی، بۆچوونێک کە زانایانی مۆدێرن بە شێوەیەکی بەرفراوان قبوڵکراوە. دامەزرێنەری ئەم بنەماڵەیە، محەممەد کوڕی شەداد، لە سەرەتای ساڵانی ٩٥٠دا بۆ ماوەیەکی کورت دەستی بەسەر کۆنترۆڵی دویندا گرت. پاشان خێزانەکە ڕوویان لە شاری گەنجە کرد کە شارۆچکەی سەرەکی موسڵمانانی ئارەنە و لەلایەن کوڕەکانی محەممەد لەشکری و مەرزوبان و فەزل لە ساڵی ٩٧٠ دەستی بەسەردا گیرا. براکان دوای ئەوە یەک لە دوای یەک وەک میر حوکمڕانی شارەکەیان کرد. ئەبووئەسوار شاڤور کوڕی بچووکترینی ئەو سێ برایە بوو و چوارەم فەرمانڕەوای شەدادید بوو بە ناوی فەزل. لە سەردەمی درێژخایەنی خۆیدا، فەزل کۆنترۆڵی خێزانەکەی بەسەر بەشێکی زۆری ئاران و ھەروەھا بەشێک لە ئەرمینیادا فراوانتر کرد و سیونیکی گرت. فەزل لە کوڕە گەنجە گەورەکەی موسا وەک ئەمیر جێگەی گرتەوە کە لە بەرامبەردا لەلایەن کوڕەکەی خۆیەوە لەشکری کوڕی موسا کوژرا.

ئەمیری دوین (١٠٢٢–١٠٤٩)

نەخشەی سیاسی ناوچەی قەوقاز ١٠٦٠ز.

مونەجیم تۆماری کردووە کە لە کاتی مردنی لە ساڵی ١٠٦٧دا، کۆی دەسەڵاتی ئەبووئەسوار، چ لە گەنجە و چ پێش ئەوە ٤٦ ساڵ بەردەوام بووە. «ھەندێک خاک» بە ڕوونی ئاماژەیە بۆ فەرمانڕەوایی ئەو بەسەر دوین، کە لە سەرچاوەی دیکەوە ناسراوە، بەو مانایەی کە بووەتە فەرمانڕەوای شارەکە لە ساڵی ١٠٢٢. ھەرچەندە بەشێک بوو لە شانشینی ئەرمینیا، بەڵام دوای مردنی گاگیکی یەکەمی ئەرمینیا لە ساڵی ١٠٢٠ و ناکۆکی کوڕەکانی لەسەر میراتەکەیان، بێ بەرگری مابووەوە، و لە ساڵی ١٠٢١دا تووشی ھەڵکوتانە سەری وێرانکەری دەیلەم بوو کە بە شێوەیەکی کاریگەر لێی بڕییەوە پاشماوەی شانشینی ئەرمەنستان. لە دوای ئەوە وا دیارە شارەکە داوای پاراستنی شەدادییەکانی کردووە و ئەبووئەسوار بووە فەرمانڕەوای ئەو شارە. لەم بنکەیەوە ڕێڕەوێکی سەربەخۆی لە براکەیەوە پەیڕەو کرد و دواتر کوڕەزاکەی لە گەنجە زیاتر سەرنجی لەسەر ئەرمینیا بوو نەک ئاران. ئەبووئەسوار پەیوەندییەکی نزیک بە ماڵە شازادەکانی ئەرمەنییەوە ھەبوو، چونکە لەگەڵ خوشکێکی داود یەکەم ئەنھۆغین (پاشای تاشیر) ھاوسەرگیری کردبوو. تەنانەت کوڕی دووەمی ناوی ئاشوت بە شێوەیەکی تایبەت ئەرمەنی ھەبوو. بەھۆی گرنگیدان بە کاروباری دۆمەینەکەی، لەلایەن مونەجیم باسی نەکراوە تا ئەو کاتەی لە ساڵی ١٠٤٩ کورسی سەرەکی خێزانەکەی لە گەنجە گرتە دەست ئەرمەنییەکان و بیزەنتینییەکان.

ئەبوئەسوار بۆ یەکەمجار لە مێژوونووسی ماتی ئەدیسا لە ساڵی ١٠٤٠ تۆمارکراوە، کاتێک ئابیراتی ئاغای ئەرمەنی کە تێکەڵ بە ناکۆکی نێوان کوڕەکانی گاگیکی یەکەم ئاشۆتی چوارەم و ھۆڤھانس-سمبات سێیەم بووبوو، ھاتە شاری دوین. ئەبیرات لە ترسی ناڕەزایی ئەم دووەمیان بە ١٢ ھەزار سوارچاکەوە داوای پاراستنی ئەبوئەسواریان کرد. ئەبووئەسوار سەرەتا پێشوازی لە ئەبیرات کرد و پێگەیەکی بەرزی پێبەخشی، بەڵام زۆری نەخایاند بێ متمانەیی لێکرد و وای لێکرد بکوژرێت، لەسەر ئەوە نەقیبی ئەبیرات سارێ لەگەڵ لایەنگرانی ئەبیرات بەرەو ئەنی ڕۆیشت. سەرەڕای خزمایەتییان، نزیکەی لە ھەمان کاتدا ئەبوئەسوار ھێرشی کردە سەر داودی تاشیر. سوپای شەدادید کە ژمارەیان ١٥٠ ھەزار کەس بوو بەپێی ماتیۆی ئەدێسا، بەشێکی زۆری تاشیریان گرت، بەڵام داود توانی ھاوپەیمانییەکی فراوان لە دژی ئەبوئەسوار کۆبکاتەوە. دەیڤد خۆی ١٠ ھەزار سەربازی نارد، ھۆڤانس-سمبات سێیەمی ئەنی ٣ ھەزار سەربازی نارد، پاشای کاپان ٢ ھەزار سەربازی نارد و تەنانەت پاشای جۆرجیا ٤ ھەزار سەربازی نارد، لەکاتێکدا دەیڤد پشتگیری گشتی کاسۆلیکۆکانی ئەلبانیاشی مسۆگەر کرد. لە ئەنجامدا ئەبوئەسوار شکستی ھێنا و لە تاشیر دەرکرا.

ئاشۆتی چوارەم و ھۆڤانێس-سمباتی سێیەم نزیکەی لە ھەمان کاتدا مردن (نزیکەی ساڵی ١٠٤٠–١٠٤١)، و کوڕی ئاشۆت گاگیکی دووەم (١٠٤٢–١٠٤٥) شوێنی ھەردووکیان گرتەوە و دەستی کرد بە چەسپاندنی پێگەی خۆی. مەترسی سەرەکی لەسەر تەختەکەی ئیمپراتۆرییەتی بیزەنتین بوو کە بە درێژایی سەرەتای سەدەی ١١ دەستدرێژی دەکردە سەر میرنشینەکانی ئەرمەنستان. تەنانەت ھۆڤانێس-سمبات شانشینی خۆی بە وەسیەت بەخشیبوو بۆ ئیمپراتۆرییەت و دوای مردنی، ئیمپراتۆر مایکل چوارەمی پافلاگۆن سەربازەکانی نارد بۆ گرتنی ئانی. گاگیک توانی ھێرشەکە بەرپەرچ بداتەوە و گێژاوی سیاسی لە قوستەنتینییە دوای ئەوە یەک دوو ساڵ مۆڵەتی لێ وەرگرت، بەڵام لە ساڵی ١٠٤٢ ئیمپراتۆرێکی نوێ بە ناوی قوستەنتینی نۆیەم مۆنۆماچۆس ھاتە سەر تەختی پاشایەتی بە بڕیاری دەستەبەرکردنی ئیدیعاکانی بیزەنتین لە ئەرمینیا.

بۆ ئەم مەبەستەش پەیوەندی بە ئەبووئەسوارەوە کرد و داوای لێکرد لە دواوەوە ھێرش بکاتە سەر ئەرمەنییەکان. ئەبووئەسوار ڕەزامەندی دەربڕی، لە بەرامبەر گەرەنتی ئەوەی کە فەتحەکانی دەھێڵێتەوە، داواکارییەک کە لە کریسۆبولێکی ئیمپراتۆریدا پەسەند کرا. گاگیک لە بەرامبەر ھێرشێکی دوو لایەنەدا، ناچار بوو سەردانی قوستەنتینییە بکات. لەوێدا بە بارمتە ھێڵدرایەوە و ئانی لە ساڵی ١٠٤٥دا ڕادەستی بیزەنتینییەکان کرا. سەرەڕای بەڵێنەکانی پێشووی، ڕاستەوخۆ دوای دەستبەسەرداگرتنی عەنی، ئیمپراتۆر داوای کرد کە ئەبوئەسوار ئەو قەڵایانە چۆڵ بکات کە داگیری کردبوو. کاتێک ڕەتیکردەوە سوپایەکی گەورە لەژێر دەستی مایکل ئیاسیتس و ماجیسترۆکان قوستەنتین ئالان کە ژمارەیەکی زۆر لە ئەرمەنییەکانیان تێدابوو، دژی دوین ڕێپێوانیان کرد. ئەبووئەسوار ڕێگەیان پێدا نزیکببنەوە، پاشان کەناڵەکانی ئاودێری کردەوە و دەشتی دەوروبەری شارەکەی لافاو لێدا. گەمارۆدەرەکان لە قوڕدا گیریان خواردبوو، نێچیری ئاسان بوون بۆ تیرھەڵگرەکانی شەدادی، کە زیانێکی زۆریان بە ھێزی بیزەنتین گەیاند. کۆنستنتینی نۆیەم وەڵامی دایەوە و کاتاکالۆن کێکاومێنۆس و پاراکۆیمۆمێنۆس کۆنستنتین خستە بەرپرسی ئەرمینیا. بەڵام سەرکردایەتی نوێی بیزەنتین لەبری ئەوەی ھێرش بکاتە سەر دوین، ھەوڵەکانی لەسەر وەرگرتنەوەی ئەو قەڵایانە چڕکردەوە کە ئەبوئەسوار دەستی بەسەردا گرتبوو.سوورماری و ئەنبێرد و خور ڤیراپ کەوتنە دەست سوپای بیزەنتین، بەڵام چێلیدۆنیۆن (یەریڤانی ئێستا) تا مانگی ئەیلوولی ساڵی ١٠٤٧ بەرەنگاری بووەوە، کاتێک سەرھەڵدانی یاخیبوونێک بە سەرۆکایەتی لیۆ تۆرنیکیۆس بووە ھۆی بانگھێشتکردنەوەی سوپاکە بۆ قوستەنتینییە. بەپەلە پەیماننامەیەکی ئاشتی ئەنجامدرا، کە بەپێی ئەو پەیماننامەیە ئەبووئەسوار ڕەزامەندی دەربڕی لەسەر ئەوەی ھێرش نەکاتە سەر خاکی بیزەنتین و دان بە دەسەڵاتی ئیمپراتۆردا بنێت.

بەرخۆدانی سەرکەوتووی دوین کۆتایی بە پێشڕەوی بیزەنتینەکان لە ئەرمینیا ھێنا، یارمەتی پاراستنی سەربەخۆیی ناوچە بچووکەکانی ئەرمەنی سیونیک، تاشیر و خاچن دا. ھەر زوو دوای ئەوە، ھاوسەنگیی ھێزی ناوچەیی بۆ ھەمیشە گۆڕانکاری بەسەردا ھات بە یەکەم ھێرشی بەرفراوانی تورکەکانی سەلجوقی لە سەردەمی قوتلوموش کوڕی ئەرسلان ئیسرائیل و ئیبراھیم ئینال بۆ ناو ئەرمینیای بیزەنتین لە ساڵی ١٠٤٨دا. لەکاتێکدا ڕەنگە شەدادییەکان وەسوەسەیان بۆ دروست بووبێت کە لەواندا ھاوپەیمانی پێشوازی لێکراوی دژی بیزەنتینییەکان ببینن، ئەگەری ئەوەشیان ھەبووە کە ھەڕەشە بن، وەک لە ھێرشی قوتلوموش بۆ سەر گەنجە لە ساڵی ١٠٤٦دا دەرکەوت.