گڵێجاڵ

گڵێجاڵ شارەدێیەکە، کەوتووەتە ناحیەی بەمۆ، قەزای ھەڵەبجە (ناوەند)، پارێزگای ھەڵەبجە، باشووری کوردستان.

گڵێجاڵ Glejal
شارەدێ
وڵات	کوردستان عێراق
پارێزگا	ھەڵەبجە
قەزا	قەزای ھەڵەبجە
ناحیە	ناحیەی بەمۆ
بەرزایی	٨٤٢ مەتر (٢٬٧٦٢ پێ)
زمان و ئایین
• زمان	کوردی (سۆرانی)
• ئایین	سوننی شافعی

ئەم شارەدێیە ناوەندی ناحیەی بەمۆیە.

جوگرافیا

گوندی گڵێجاڵ

گڵێجاڵ لەباکوورەوە هاوسنورە لەگەڵ گوندی قەڵپ، لەباکووری ڕۆژهەڵات لەگەڵ گوندی گمە، لەڕۆژهەڵات و باشووری ڕۆژهەڵاتی گوندی پشتە هەڵکەوتووە، لەباشوور و باشووری ڕۆژئاوا هاوسنورە لەگەڵ گوندی بەلەسۆ لەبەشی ڕۆژئاوا هاوسنورە لەگەڵ ناحیەی مەیدان

بەپێی ئاماری ساڵی ١٩٥٧ ژمارەی دانیشتووانی گوندی گڵێجاڵ ٤٠٥ کەس بوون کە (۲۱٤) نێر و (۱۹۱) مێ بووە.

ناوی ھاوینەھەوارەکانی گڵێجاڵ: لەبەھارێکی درەنگەوە ماڵەکانی گڵێجاڵ لەگەڵ ئاژەڵ و ماڵاتەکانیان کۆچیان بۆ کردووە و لە ناو کەپردا ھاوینیان تێدا بەسەربردووە تا سەپەڵەی پایز، ھاوینە ھەوارەکانیش ئەمانەن:

1. پایزە ھەواران
2. چنارەکان
3. چەمی گل
4. زەردەگڵ
5. سماقە
6. سەوەردە
7. شێخ حەوشێ
8. کانی پانکێ
9. کانی خۆشک
10. کەپرگە
11. گڵێجاڵە بچکەلە
12. گەچێن
13. ناوتوان

ناوی باخەکانی گڵێجاڵ

1. باخی ئەلیاخە
2. باخی توەکانی چیاخوگان
3. باخی چنارەکە
4. باخی چەمی حەمەعەلی
5. باخی زەردەگڵ
6. باخی سماقە
7. باخی سەوەردە
8. باخی قەڵاگە
9. باخی کامەران
10. باخی کانی چنار
11. باخی کانی خۆشک
12. باخی گەچێن
13. باخی گەورە
14. کانی پانکە
15. ھاڵی کامزی

کانی و کانیاو و بەھاراوەکانی گڵێجاڵ

1. باخی کامەران
2. بومەسڵی
3. تەنگەکەرێ
4. توەکانی چیاخوگان
5. تۆزڕەکە
6. چاڵی گورگەشەل
7. چنارەکان
8. چنارەکەی فتاحی دێ شاپە
9. چەمی حمەعلی
10. حەوزو بییەکە
11. حەوزی ئاشەکۆنەکە
12. حەوزی شێخ نیزامەدین
13. حەوزی فەقیان
14. حەوزی ملا ئەحمەد
15. دار مازەڵەکە
16. داری دەروێش
17. داری محمود چاوەش
18. زریسکەکەی گەرمەوشێ
19. زەردگڵ
20. ژاڵەکەی شێخ ساڵح
21. سماقە
22. سەوەردە
23. سۆکاتەکە
24. شانی کارێزەکە
25. قوڵقوڵەو ناوھاڵ
26. قۆتکە ڕەش
27. کانی باخی گەورە
28. کانی بنەوەنگەی قڵاگە
29. کانی پانکێ
30. کانی تەنگەکە
31. کانی چنار
32. کانی چەرمک
33. کانی چەمی گلی ڕەزاوەیس
34. کانی چێیگە
35. کانی حمەڕەش
36. کانی خۆشک
37. کانی درێژ
38. کانی دیوەخان
39. کانی فەتحە
40. کانی فەتحوڵای یوسف
41. کانی قڵاگە
42. کانی قەرک
43. کانی قەمتەرەکە
44. کانی قەمتەرەکەی چەمی گل
45. کانی قوڵقوڵە
46. کانی گەچێن
47. کانی گورگیل
48. کانی گویژ
49. کانی گویژەکە (گڵێجاڵەبچکۆلە)
50. کانی محمد
51. کانی ملا محمود
52. کانی مەڕ
53. کانی مۆڵەکە
54. کانی مۆمن
55. کانی مێوەکە
56. کانی ھەرمێکە
57. کانی ھەسێرەکە
58. کانی ھەنجیرەکەی مامۆ غفور
59. کانی ھەنجیرەکەی ناوتوان
60. کانی ھەواس
61. کانی و زەردەڵەکە
62. کەلی شێخ سمایل
63. کوڵەی توتە
64. کونەگەڕاو
65. گەرماوەکەی دێ فاتە
66. ملەکەوەلە
67. میرزالە
68. نادروەیس
69. ناوتەروەکەی حاجی تۆفیق
70. ھاڵاوەکەی گەرمەوشێ
71. ھەرمێکانی شێخ عارف
72. ھەوارگە قوڕینە

ھەسێرە ئاوەکان

1. ھەسێرەکەی سۆفی فەتاح
2. ھەسێرەکەی وەستا قادر
3. ھەسێرەکەی سەوەردە
4. ھەسێرەکەی کۆسی کانی توو
5. ھەسێرەکەی سماقە
6. ھەسێرەکەی کانی خۆشک
7. ھەسێرەکەی کانی گورگیل
8. ھەسێرەکەی چنارەکان
9. ھەسێرەکەی تەنگەکەرێ
10. ھەسێرە وشک
11. ھەستێری شانی کارێزەکە

مێژوو

مێژووی دامەزراندنی گڵێجاڵ:  

گڵێجاڵ گوندێكە لە شێوەی شارەدێ لە نزیك خاڵی سنوریی پشتە و دەڤەری "پشتكێوی بەمۆ" لە باشووری پارێزگای هەڵەبجە" (1)   . ئەگەرچی بنكۆڵكاریی شوێنەوارەكانی ئاواییەكە دەریدەخات ژیان و  ئاوەدانی لە سنوری ئێستای ئەم ئاواییە، دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمەكانی پیش زایین (2) ، بەڵام باوەڕ وەهایە سەرەتای بنیاتنانەكەی بەم پێكهاتە و ناوەی ئێستای بگەڕێتەوە بۆ سەرەتاكانی سەدەی نۆزدە (1800 ز)، ئەمەش بە لێكدانەوەی ناوەندی تەمەنی "باوكانی دامەزرێنەر"ی ئاوایی كە باپیرانی هۆز و خێڵ و بنەماڵەكانی ئێستان. لەبارەی ڕیزبەنديی و زنجیرەی زەمەنیی كۆبوونەوەی خەڵكیش لە گوندەكە، بۆچوون و لێكدانەوە و حیكایەتی جۆراوجۆر هەن،  باوترینیان خاوەندارێتی زەوییەكانی دەوروبەری ئاوایی و سەرچاوەكانی ئاوە، بەتایبەت كانیاوی (گەچێن)   (3) كە سەرچاوەی سەرەكی ئاوی خواردنەوە و ئاودێریی گوندەكە بووە و هۆكاری كۆبوونەوەیان بووە لەم جێگەیەی ئێستا.  

لە نیوەی دووەمی سەدەی ڕابردوو، گڵێجاڵ لەڕووی ژمارەی دانیشتوانەوە، هاوشێوەی 95% گوندەكانی تری كوردستان بووە، چونكە دانیشتوانەكەی كەمتر بووە لە 500 كەس (4)  ، بەڵام بەپێی ئامار و ڕووبەر گلێجاڵ گەورەترین گوندی پشتكێوی بەمۆ بووە، هەروەها یەكێك بووە لە گەورە گوند و نشینگەكانی قه‌زاى هەڵەبجە (5) ، ڕەنگە بەشێك لە هۆكاری ئەمەش بۆ شێوە و پێكهاتە چیاییەكەی بگەڕێتەوە كە ئاسایش و ئارامی زیاتری تێدا بووە، هەندێك دوور بووە لە زەوییە كشتوكاڵییەكان و لە دامێنی چیادا بووە، ئەمەش تایبەتمەندیی  زۆرێك لە گوندە قەرەباڵغ و گەورەكانی ناوچەكە و وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە (6)  .

ناوی گڵێجاڵ:

هیچ زانیارییەكی پشتڕاستكراوە لەبەردەستدا نییە لەبارەی ناوی "گڵێجاڵ"، لە هەندێ دۆكێومێنتی فەرمیشدا بە "گلە جاڵ" یان "گڵیجان" ناوی هاتووە (7)  ، بەڵام ناوە ڕاستەقینەكەی هەر "گڵێجاڵ"  ـ ە، دیارە ئەو گۆڕانكارییەش بەهۆی نەشارەزایی نووسینی دروستی ناوەكەوە بووە كە كێشەیەكی سەرەكی ناوە كوردییەكانە بۆ ڕێنووسی عەرەبی 8  . كۆمەڵێك لێكدانەوە و هاوناوی گڵێجاڵ لەسەر زاری خەڵكەكەی هەن؛ (گڵی جوان)، (كاڵی جاڵ)، (كەنەجاڵ)، (عێلی جوان) بەڵام زۆربەی بۆچوونەكان لەسەر ئەوەن ناوی "گڵێجاڵ" پەیوەندی بە گڵی جوانەوە هەیە لە دەوروبەری ئاواییەكە، ئەم گڵە لە قوڕكاريی و خانوو سواقدان بەكارهاتووە، كانەكەشی پێی وتراوە (كەنەجاڵەكە) (9)  ، شوێنی ئەم گڵە جوانەش لە بەشی سەرەوەی گوندەکەدایە لە قەدپاڵی چیای خوشک، بەپێی گێڕانەوەی هەندێ لە پیاوانی بەتەمەنیش، بەوهۆیەوە پێشتر گوندەكە ناوی "كەنەجاڵ" بووە، دواتر وردە وردە بووە بە گڵێجاڵ (10)  .

پێكهاتە:

گڵێجاڵ لە كۆمەڵێك هۆز و خێڵ و بنەماڵەی جیاجیا پێكدێت كە بریتین لە: هۆزی هەسەن، خێڵ و بنەماڵەكانی: خەلیفە، ڕەحیم، حەمەوەیس، حاجی وەیس، وەستا قادر، ڕەزا وەیس، مەلا محەمەدی ئەسپەری، شێخەكانی سپێوەری، هەیگەیی، لەگەڵ چەند بەرەباب و خێزانێكیتری وەك: مام فەتاح، حەمەی سۆفی قادر (زەریفێ)، سەید محەمەد، عەلی مستەفا، ئەوڕەحمانی براخاس، عەبدوڵا سەیدە و حەمەی دێ ئاڵتوون (11)  ، هەریەك لەو پێكهاتانەش چیرۆكێكی تایبەتی هەیە لەبارەی كۆچ بۆ ئەم گوندە و ڕەچەڵەك و نیشتمانی پێشتر و بنەڕەتییان، ڕیشەی هاوبەشی زۆربەشیان؛ عێلی گەورەی جاف و ناوچەی سەلاسی باوەجانی و دەوروبەری شاری جوانڕۆیە لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان.

ئەم خێڵ و بەرەبابانە ئەگەرچی مێژووی هاتنیان بۆ ئاواییەكە جیاوازی هەیە، بەڵام زۆربەی هەرە زۆریان گڵێجاڵ بە ناسنامەی سەرەكی خۆیان دەزانن (12) ، بەشی هەرە زۆری خەڵكی گوندەكەش بەهۆی ژن و ژنخوازییەوە تێكەڵ بوون و خزمی یەكترین و لە دەوری ناوی گڵێجاڵ كۆبوونەتەوە، لەو دەستخەت و نوسراوانەشی كە لە مەلا كۆچكردووەكانی گڵێجاڵ بەجێماون، هەر نازناوی "گڵێجاڵی" هەیە (13) ، لەو جێگایانەشی خوێندوویانە هەر بە "گڵێجاڵی" ناسراون (14) ، دەكرێت ئەمەش وەها بخوێنرێتەوە كە خێڵ و بنەماڵە جیاوازەكانی گوندەكە هەر پێشینە و ڕەچەڵەكێكیان هەبووبێت، لە پاش گیرسانەوەیان لەم ئاواییە لەگەڵ ئەو پێكەوەژیان و خزمایەتییە نوێیەدا ئاوێتە بوون كە لەم گوندە دروست بووە.

گوند یان عەشیرەت؟:

هەرچەندە مانا عەرەبییەكەی عەشیرەت جەخت لە هاوخوێنی و یەك باوانی دەكاتەوە (15) ، بەڵام وەك ڕەگەزناسی عێراقی عەباس عەزاوی ڕونیكردۆتەوە لەناو كورددا چەمكی عەشیرەت بەجۆرێكی ترە، زیاتر كۆمەڵگایەكی بچووكە بۆ كۆمەڵێك خێزانی هاوئاست كە مەرج نییە یەك باوانیان هەبێت، ئەم خێزانانە پاش كۆچ و ڕەو هەندێكیان بەناوی نیشتمانی نوێوە ناسراون، هەروەها ڕیشە و سەرچاوەی یەكەمی خۆیان لە بیركردووە، ئەم جۆرە عەشیرەتانەش بەرجەستەكردنی مانای مامەڵە و پێكەوەییە لە زمانی عەرەبی (العِشرة)(16)  . لەلایەكی تریشەوە  هەندێكجار، عەشیرەت بەواتا بەرفراوان و سەردەمیيانەكەی بۆ ئەو گرووپە گەورانەش بەكارهاتووە كە خاوەنی یەكگرتووییەكی بەهێزن (17) ، بەتایبەت ئەو كۆمەڵە مرۆڤانەی تەوتەمێكیان هەبووە، لەگەڵ خاكێكی هاوبەش و یەكگرتویی لەنێوان ئەندامەكانیان (18)  ، هەندێك لە شارەزایانیش زەوی و خاكی هاوبەشیان بەیەكێك لە بنەماكانی پەیوەندی كۆمەڵایەتی داناوە لە بری رەچەڵەكی هاوبەش و هاوخوێنی (19)   ، هەندێكی وەك (leach) و (Rudolph) یش بێ سڵەمینەوە عەشیرەت بەدەستەیەكی سیاسی دەزانن كە مەرج نییە وەك تایفە خزمی یەكتر بن (20) ، ئەگەر تێكڕای ئەم پێوەرانەش بەسەر گڵێجاڵدا جێبەجێ بكەیت، زۆربەیان لە چەشنی خاكی هاوبەش و یەكڕیزی و تێكەڵی لەم گوندەدا هەن و ڕەنگە بارتەقای نەبوونی خزمایەتی هاوخوێنی (باوان) بكەنەوە، بەتایبەت كە خزمایەتی هاوسەرگیرییان زۆر زۆرە،

هەر لەم روانگانەشەوە خەڵكی گەورە گوندی گڵێجاڵ زۆرجار خۆیان بە عەشیرەت زانیوە، لە قسە و ئاخاوتنەكانیشیاندا بەزۆری بەكاریدەهێنن (21)  ، بەوپێیەی ئەگەرچی ناچنەوە سەر یەك باوان وەك ڕەچەڵەك، بەڵام پەیوەندییەكی قووڵ و هەمەلایەن بەیەكتریانەوە دەبەستێتەوە؛ ژن و ژنخوازی، هاوگوندی، زەوی، مێژوو،  دۆستایەتی ...هتد. لە دەرەوەی خۆشیان ناوبەناو هەر بە عەشیرەت ناسراون (22)  ، بەڵام سەرباری ئەمەش هێشتا هەر هەیانە هەر شوناسی گوند و ئاوایی بۆ گڵێجاڵ بەكاردەهێنێت  (23) بەوپێیەی هەندێك لە بنەماڵەكانی پێیانوایە درێژكراوە و خزمیان لە دەرەوەی ئاواییەكە هەیە، هیچ كاتیش یەك نوێنەر و یەك سەرۆكیان نەبووە وەك لەسیستمی عەشیرەتایەتی كوردستاندا باوە .

پاڵنەرەكانی كۆبوونەوەى خەڵك:

توێژینەوە جوگرافییەكانی پەیوەست بە دابەشبوونی دانیشتوان و پێكهاتنی گوندەكان، ئاماژە بە چەند هۆكارێكی هاندەر دەكەن بۆ كۆبوونەوەی خەڵك و دروستبوونی گوند لە كوردستان لەوانەش: بەرزونزمی خاك و هەڵكەوتە، كەشوهەوا، سەرچاوەی ئاو لەگەڵ فاكتەری مێژوویی كە زیاتر پەیوەندی بە ئاسایش و ئۆقرەییەوە هەیە (24)  ، ئەگەر ئەم پێوەرانەش بەسەر ئاوایی گڵێجاڵدا جێبەجێ بكرێت بەشی زۆری هەن، هەڵكەوتەكەی لە دامێنی چیایە و بەردەمی دەشتە كە بۆ كشتوكاڵ و ئاژەڵداری گرنگە، هەروەها سەرچاوەی ئاوەكەی؛ گەچێن، كانیاوە، ئەمەش لای خەڵك پەسەندە بەوپێیەی فێنك و سازگار و بەردەوامە، جگەلەوەش كەشوهەواكەی لەبارە بۆ كشتوكاڵ و هاوشێوەی و زۆرێك لە گوندەكانی تری كوردستانیش تاڕادەیەك ئاسایشی تێدا بەباشی دابینكراوە بەهۆی ئەوەی پشتی لە چیا بووە.

باكگراوەندی دراوسێكان:

ئەگەرچی گڵێجاڵ لە پشتكێوی بەمۆیە، بەڵام بەشێكیشە لەو ڕووبەرە جوگرافيی و كلتوورەی پێی دەوترێت "ئەوبەری سیروان"، لەم ناوزەدكردنەشدا هەڵەبجە و دەربەندیخان بەسەنتەر گیراوە، چونكە ئەم ناوچەیە دەكەوێتە بەشی ئەوبەری ڕاڕەوی ڕووبارەكەوە بۆ هەردوو شارەكە (25)  .

گڵێجاڵ لە باکوورەوە هاوسنورە لەگەڵ گوندی قەڵپ (تێكەڵەیەكن لە خەڵكی گوندەكە و سادات و میركی و گۆو)، لە ڕۆژهەڵات و باکووری ڕۆژهەڵاتیشەوە لەگەڵ گونده‌كانی گمە (تاوگۆزی) و، پشتە (تێكەڵەیەكە لە 11 بنەماڵە)، لە بەشی باشووری لەگەڵ گوندی بەلەسۆ (باوایی و هەندێك ماڵی گڵێجاڵی) تێدا نیشتەجێیە، لە بەشی ڕۆژئاواوە هاوسنوورە لەگەڵ گوندەكانی ناحیەی مەیدانی سەر بە گەرمیان (زیاتر شەرەف بەیانین). هەروەها لە ڕێگەی گمە و بانی بۆڵانەوە هاوسنوریشە لەگەڵ ناوچەی تاوگۆزی كە پردی پەیوەندیی نێوان گڵێجاڵ و ڕووباری سیروانە لەسەر ڕێگای هەڵەبجە (نزیكەی 70 كم) (26)   . لەبەری ڕۆژهەڵاتى كوردستانەوە (ئێران)، پشتكێوی بەمۆ دراوسێی سەلاسی باوەجانی (شێخ سێڵە) و ناوچەكانی دەوروبەری جوانڕۆیە. سەلاس لە ڕۆژئاوای پارێزگای كرماشانە، هاوسنورە لەگەڵ گوندی پشتەی دراوسێی گڵێجاڵ، ئەم ناوچەیە كە لە نزیكەی 250 گوند پێكهاتووە لە نێوان چیاکانی بەمۆ و گاڕێ  ـ  دایە، ناوەندەكەی شارۆچكەی تازاوایە، زۆرینەی هەرە زۆری خەڵکەكەی جافن و بە كرمانجى ناوه‌ڕاست و شێوەزاری جافیيانە قسە دەكەن، بەگشتی مسوڵمان و سوننە مەزهەبن، بەڵام هەندێك گوندیان سەر بە یارسانن (قەڵخانی) و بە کەلهووڕی، قسە دەكەن. بەگشتی پێكهاتەی زۆرینە و بەربڵاوی سەلاس: باوەجانی، قوبادی، وەڵەدبه‌گی  ـ  ن هەر لەبەرئەمەش پێی دەوترێت سەلاس (سێ)، جگە لەوانەش: چەند عەشیرەتی تری تێدا نیشتەجێیە، لەوانەش: تاوگۆزی، میرکی و باوایی (27)   . كە درێژكراوەیان لە پشتكێو هەیە، سەرجەم ئەم عەشیرەتانەش لەسەر جاف ئەژمار دەكرێن كە چەتری كۆكەرەوەی خەڵكی بناری بەمۆ و دیوی ڕۆژهەڵاتە.

پەیوەندیی لەگەڵ دەوروبەر:

بەپێی ئاماژە و گێڕانەوەكانی بەردەست سیمای زاڵ و بەردەوامی پەیوەندیی خەڵكی گڵێجاڵ لەگەڵ دەوروبەرەكەیاندا دۆستایەتی و تەبایی بووە، لەگەڵ ئەمەشدا ناوبەناو هەندێك پێشهات لەمەودای كورتدا بڕێك گرژیی دروست كردووە، بۆ نمونە لە مەرگەساتی 1946" (28)    لەگەڵ بەشێك لە تاوگۆزی ئەودیو سنور و بەشی ئێرانی ئەم عەشیرەتەدا كەوتوونەتە كێشە (29)  ، ئەوكاتەشی كە ململانێی پارتی و شیوعی گەشتووە بە ناوچەكە لەگەڵ هەندێ لە باواییەكاندا ناكۆك بوون بەهۆی دابەشبوونی سیاسییەوە (30)  ، بەڵام ئەم گرژییانە زۆر درێژەیان نەكێشاوە و سەرەنجام دۆستایەتی زاڵ بووە، تەنانەت لەو وێستگانەشی ئاماژەی بۆ كرا هەرجارە و بەجۆرێك هاوكاریی لەگەڵ دەوروبەر هەبووە، بۆ نمونە لە هەراو تاڵانی 1946 بەدەستی لایەنگرانی شێخانی بیارە لەبەری ئێرانەوە، باواییەكانی بەلەسۆ و چوارداران یارمەتی گڵێجاڵیان داوە(31)   ، جگەلەوەش خێزانە ئاوارەكانیان بەسەر گوندەكانی دەوروبەردا دابەش بوون و پەنا دراون  (32)  ماوەیەكیش لە ساڵی (1963) كە خراپ لێكگەیشتن كەوتووەتە نێوانیانەوە لەگەڵ هەندێك لە باواییەكان بەهۆی دۆزینەوەی تەرمێكەوە لە نزیك سنوری گڵێجاڵ، تاوگۆزییەكان نێوانگيرییان كردووە و بەئاشتەوایی كۆتایی بە ساردی نێوانیان هێناوە تا دواتر دەركەوتووە بكوژ خەڵكی گوندێكیترە (33)  .

لەناو گلێجاڵ و باوایی و تاوگۆزییەكاندا ژن و ژنخوازی و خاڵ و خوشكەزای زۆر هەن، لەدوای ئەوانیش تێكەڵییان لەگەڵ قوایی و باوەجانی زیاترە، ڕێگای هاتوچۆی گڵێجاڵ بۆ هەڵەبجە بە ناوچەی تاوگۆزیدا گوزەر دەكات، بەرەو چیای بەمۆ و سەرتەكیش بەناو سنوری باواییەكان و هەمیشە هاتوچۆیان بەسەر یەكتردا هەبووە، لەوەڕگا و مەرعە و زەوییەكانیان هاوسنورن، هەندێك لە ماڵی گڵێجاڵیش لە گوندی بەلەسۆ دەژین و تێكەڵن، هەندێك جاریش كۆمەڵێك لە پیاوانی گڵێجاڵ بۆ بەهاناوەچوونی تاوگۆزییەكانی گوندەكانی سەلاسی باوەجانی چەند كەسیان سنوریان بڕیوە و چەند ڕۆژ لەوێ ماوەنەتەوە (34)   .

لە ساڵی (1975) گوندەكانی ئەوبەری سیروان (لیوا دیالە) بەر ڕاگواستن كەوتوون، دەوروبەری (30) ماڵ لە گوندەكانی هۆرێن و كوێرەك كە لەنیوە زیاتریان هۆرێنی بوون، بەهۆی ئەوەی ئاژەڵداربوون ئۆدروگا و شارەكانیان پێ خۆش نەبووە، لە گلێجاڵ نیشتەجێبوون تا ساڵی (1978ز) هەموویان پێكەوە ڕاگوێزراون، لە ماوەی ئەم سێ ساڵەشدا پەیوەندییەكی زۆری دۆستایەتی و تێكەڵی لە نێوان ئەو خێزانانەدا دروست بووە، هەر بەهۆی ئەم ڕاگواستنەشەوە هەندێ لە منداڵەكانی ئەو گوندانە لەدایكبووی گڵێجاڵن و گەورەكانیشیان یادگارییان لەگەڵ خەڵكی ئاواییەكە هەیە (35) .

تایبەتمەندیی ئاواییەكە:

وەك زۆرێك لە ڕۆژهەڵاتناسان باسیان كردووە، تا ناوەڕاستی ساڵانی حەفتاكان، پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان لە كوردستان لەسەر بنەمای خێزان و سەرۆك هۆز و بنەماڵە و ئاغا بنیاتنرابوون، لایەنی ئاینی ـ ش، پەیوەست بووە بە شێخ و پیر و سۆفی و دەروێشەكانەوە، دەسەڵاتی شێخەكان درێژخایەنتر بووە لە هی دەرەبەگەكان بەهۆی كاریگەریی دەسەڵاتە ئاینییەكەوە (36)  ، بەڵام ئەم ڕێسایە، لە گوندی گلێجاڵی پشتكێوی بەمۆ هەندێ گۆڕانكاریی بەسەردا هاتووە، لەلایەك گوندەكە ئاغای تیا نەبووە، لەلاكەی تر دەسەڵاتی ڕاستەوخۆی شێخ (1946) تەنها سێ مانگ هەڵیكردووە (37)   . بەدرێژایی سەردەمی پاشایەتی (1921_1958) لە بناری بەمۆ و گوندەكانی پشتكێودا، دوو جەمسەری سەرەكی هێزی ئاینيی و كۆمەڵایەتی هەبوون، كە وەسمان بەگی عەبدوڵڵا بەگی شەرەفبەیانی و شێخانی نەقشبەندی بیارە كە شێخ عەلائەدینی زیائەدین دوا ڕابەر و مورشیدی خاوەن زەويی و موڵكداریان بووە لەم قۆناغە‌. لەم نێوانەشدا گڵێجاڵ كە گەورە گوندی پشتكێوی بەمۆیە   (38)  كەوتووەتە بەرداشی ململانێی ئەم دوو جەمسەرە و هەرلایەك بەلای خۆیاندا ڕایانكێشاوە (39)   ، هەردوولاش لەسەر زەوی گڵێجاڵ ناكۆكیان هەبووە و گەشتووەتە ڕادەی شەڕە سكاڵای یاسایی، بەهۆی ئەوەی بەشی هەرە زۆری زەوییەكانی گوندەكە ئەمیری ـ ن و دەوڵەت ڕازیی نەبووە سەرجەمیان لەسەر دەرەبەگ و شێخەكان تاپۆ بكات، خەڵك زەوییەكانی خۆیان بۆ كشتوكاڵ بەكارهێناوە (40)   .

سیستمی بەڕێوەبردن و نوێنەرایەتی گوند لە ئاوایی گڵێجاڵدا، لە دوای گەیشتنی تۆمار و دەسەڵاتی میری بەناوچەكە (1927 و 1934)، موختاريی و كوێخایی بووە (41)   ، بەم پێیەش سەرۆك عەشیرەتی تێدا نەبووە، هیچ كاتیش ئاغا لە گوندەكەدا نەبووە . (42)

موختارەكانی گڵێجاڵ هەمیشەیی نەبوون و گۆڕاون، هەریەك لەوانەش لە بنەماڵەیەكی جیاواز بووە  (43) دیارترین موختارەكانیش بریتی بوون لە: محەمەد مستەفا وسەین، مستەفا حسێن (سەفای وسەین)، عەلی فەتاح مستەفا، مەحمود ئەحمەد ـ مەنیج ـ (هۆزی هەسەن)، عەزیزی ئەحمەد و غەفوری عەزیز و مەلا مەحمودی غەفور (بنەماڵەی ڕەحیم)، حەمە ساڵح و حاجى مەلا محەمەد (بنەماڵەی حمەوەیس)  (44) مەلا محەمەدی شەل (بنەماڵەی خەلیفە)، ئەمەش جۆرێك لە دەستاودەستی نوێنەرایەتی دەردەخات، جیاواز لە میراتگری خێڵایەتی كە لەسەر سیستمی پشتاوپشت دامەزراوە، ئەوەی جێگەی سەرنجیشە هیچ كام لەو كوێخایانە بەهۆی پێگەكانیانەوە دەوڵەمەند نەبوون و سەرجەمیان ژیانێكی ئاسایی وەك خەڵكی ئاواییەكەیان هەبووە (45) .

موختارەكان دەم سپی و هۆكاری پەیوەندی نێوان خەڵك و حكومەت بوون، خەڵك بۆ میوانی ڕووی لێ ناون یان بۆ نێوانگری، دیارترین و ماوەدرێژترین موختارەكانیش غەفوری عەزیز بووە (46)   كە لە سەردەمی پاشایەتیدا موختار بووە تا كۆتایی ئەم قۆناغە (1958) (47)   ، هەروەها بە كەسێكی چاكەخوازی سەركردە و كارهەڵسوڕێنەر یاد و باسی هەیە، لە زۆر بۆنە و كاتیشدا بەتەنگی خەڵكی ئاواییەكەوە هاتووە و میوانداریی ڕێبوارانی كردووە و هەوڵیداوە ئاسانكاریی بۆ خەڵك بكات (48)  .

خاوەندارێتی گڵێجاڵ بۆ بەشی زۆری زەوییەكانیان حاڵەتێكی تایبەت نییە لەسەر ئاستی كوردستان، چونكە سەرچاوەكان ئەوە دەخەنەڕوو لە هەندێك گونددا لە پەنا دەسەڵاتی شێخ و دەرەبەگەكاندا، وردە جوتیار و موڵكداری زۆری سەربەخۆ هەبوون، كە ساڵانە تەخمینی خۆیان داوە و نیوەكاری هیچ یەكێك لەو دوو دەسەڵاتە نەبوون (49)    .

بەمۆ وەك ناونیشانی نوێ:

لە سەردەمی پاشایەتی و دواتریش كۆماریدا، گوندی گڵێجاڵ بە بەراورد بە گوندەكانی تری دەوروبەری لە ژمارەی دانیشتوان و ڕووبەری زەوییەكانیدا گەورەتربووە، لە دوای ڕاپەڕین (1991) لە پێشەنگی ئه‌و گوندانە بووە كە بە قەرەباڵغییەكی زۆر ئاوەدان بووەتەوە، سەرەتای هاوینی هەمان ساڵ دەیان خێزانی ئاواییەكە كە لە ئۆردوگاكانی ئێران گەڕاونەتەوە و لە دەشتی گڵێجاڵ لەناو كەپر نیشتەجێ بوون ، دواتر وردە وردە بە كۆمەكی ڕێكخراوە مرۆییەكان ئاواییان دروستكردووەتەوە (50)  .  لە كۆتاییەكانی ساڵانی نەوەدەكان، ئەم گوندە پەرەسەندنێكی گەورەی بەخۆیەوە بینیوە بەهۆی ئەوەی كرایە مەڵبەندی ناحیەیەك بەناوی بەمۆ (51)  .

بەناحیەبوون، گوندەكەی بردە قۆناغی شارەدێ و بوو بەهۆكاری ئەوەی بە قەرباڵغی بمێنێتەوە. هەر لەم قۆناغەشدا گڵێجاڵ بووە هەڵگری ناوی شاخی بەمۆ لەكاتێكدا گڵێجاڵ خۆی لە دامێنی چیای خۆشكى ی دەستەخوشكی بەمۆدایە.

شاخی بەمۆ دیارترین سیمای سروشتییە لە ناوچەكە و ناونیشانێكی هاوبەشە بۆ ئەو كۆمەڵە گوندەی كەوتوونەتە پشت ئەم چیایەوە، ، ئەم زنجیرە شاخەش سنوری جیاكەرەوەی ناوچەكانی دەوروبەری هەڵەبجە و ناوچەكانی سەر بە قەزای خانەقینە، هەندێ گێڕانەوە و بیروباوەڕی كۆنیش ئاماژە بەوە دەكەن لەسەر چیاكە تەرمی پیرخدری شاهۆ ئەسپەردە كراوە كە باوەڕ وەهایە باپیرانی ساداتی تاوگۆزی و بنەماڵەكانی جاف بێت (52)   ، بەڵام ئەم قسەیە پاڵپشتییەكی بەهێزی نییە، گرنگی بەمۆش تەنها لە بەرزی و زنجیرەییەكەیدایە (بەرزترین لوتكەی 1842مەترە) كە لە هەردوو دیوەوە و لە هەردوو بەری باشوور و ڕۆژهەڵاتی كوردستان كۆمەڵێك گوند بەیەكترەوە دەبەستێتەوە و لەبەر گرنگیی ئەم شاخەش وەك جێگەیەكی ستراتیجی سەرسنوری ئێران لە نەخشەیەكی سەربازیی عوسمانیدا (1915) گرنگیی پێدراوە(53)   ، زۆر گێڕانەوەیتری مێژویی هەن لەسەر ئەوەی لەسەردەمی هاتنی ڕووسەكاندا بۆ ئێران پەناگەی هۆزەكانی ڕۆژهەڵات  بووە.

پەراوێزەكان:

(1)   Cambridge university press 2013, map4 Ancient and modern frontiers of suleymanieh ؛ map to illustrate major rawlison route from zuhab to xuzistan in 1836.  

(2)    بڕوانە بەشی شەشەم كە تایبەتە بە شوێنەوارەكانی گڵێجاڵ لەم كتێبە.  

(3)   چاوپێكەوتنی عەزیز محەمەد ئەحمەد، گڵێجاڵ، 2 /7/ 2020 ؛ چاوپێكەوتنی ئەحمەد سۆفی كەریم، هەڵەبجە، 12/ 6/ 2020 ؛ چاوپێكەوتنی مەحمود مستەفا نادر، زەڕایەن، 5/ 6/ 2020.  

(4)    خەلیل ئیسماعیل و ئەیوب خەلیل: جوگرافیای دێ نشینی.. كوردستانی عێراق وەك نمونە، هەولێر، 2012، لا 143.   

(5)    بڕوانامە ئامارەكانی 1957 و 1977 لەبەشی چوارەمی ئەم كتێبە.

(6)    خەلیل ئیسماعیل و ئەیوب خەلیل: سەرچاوەی پێشوو، لا 29 _33.  

(7)  هەندێك لە ڕەگەزنامەی باری شارستانی خێزانەكانی ئەم گوندە لە ساڵی 1942 بە "گلە جاڵ" هاتووە ؛ بڕوانە وقایعی عێراقی لە 3564 لە 14 / 2/ 1955 بە "كلیجان" ناوی هاتووە.

_8_   هەندێك دەستخەتی مەلاكانی گڵێجاڵ لەبەردەستدان ناوەكە هەر "گڵێجاڵ" ـە، ئەمە جگەلەوەی لەسەر زاری خەڵك و دانیشتوانەكەی دەیان ساڵە هەر بە "گڵێجاڵ" هاتووە، لە تۆمارە فەرمییەكانیشدا دواتر ڕاستكراوەتەوە و هەر بە گڵێجاڵ (كلیجال) تۆماركراوە بەتایبەت ئامارە فەرمییەكانی 1957 و 1977.

(9)   چاوپێكەوتنی عەبدولڕەحمان حەمەساڵح، زەڕایەن، 3/ 7/ 2020 ؛ چاوپێكەوتنی فەتاح محەمەد (زێبا)، گلێجاڵ، 12/ 7/ 2020.

(10)   چاوپێكەوتنی عەباس عەبدولقادر، هەولێر، 10/ 7/ 2020؛ فەتاح محەمەد (زێبا)، سەرچاوەی پێشوو.  

(11)   چاوپێكەوتنی عەزیز مەحمود محەمەد ئاوایی گڵێجاڵ، 26 / 9/ 2015؛ چاوپێكەوتنی ئەحمەد كەریم عەبدوڵڵا، سیروان، 12/ 6/ 2020؛ چاوپێكەوتنی حاجی محەمەد یوسف حەمە، دەربەندیخان، 29 / 5/ 2020.

(12)  چاوپێكەوتنی باوا ساڵح ئەحمەد نادر، زەڕایەن، 5/ 6/ 2020؛ ئەحمەد كەریم عەبدوڵڵا، سەرچاوەی پێشوو.

(13)   هەندێك لەو دەستخەتانە كە هی مەلا سەعید، مەلا مەحمودی فەرەج، مەلا یوسفن لە ناوەندی كوردستانی زانكۆی سلێمانی ئەرشیفكراون.  

(14)   چاوپێكەوتنی مەلا عەلی كۆكۆیی، هەڵەبجە، 19/ 6/ 2020 ؛ چاوپێكەوتنی مەلا حەمەئەمین سەراوی، هەڵەبجە، 27/ 6/ 2020؛ چاوپێكەوتنی حەمە تۆفیق دەروێش ئەبوبەكر، هەڵەبجە، 29 / 6/ 2020.

(15) جامعة بیرزیت، الأنطولوجيا العربية، عشيرة، https://ontology.birzeit.edu/، (22 / 6/ 2020).

(16)  موسوعة عشائر العراق، الدار العربية للموسوعات، بيروت _ بغداد، 1/ 137.

(17) بیرو،  آلن ، فرهنگ علوم اجتماعی (انگلیسی ـ فرانسە ـ فارسی) ترجمە ، باقر ساروخانی، چاپ چهارم، تهران ، كیهان، 1380. لا 433

(18)  جامعە بیرزیت، سەرچاوەی پێشوو.

(19)   الأكراد، مطبعة شفيق، بغداد، 1972، ص 150.   

(20)  مارتین ڤان برونەسن، ئاغا و شێخ و دەوڵەت، وەرگێڕانی، كوردۆ عەلی، دەزگای چاپ و پەخشی حەمدی، سلێمانی، 2010، لا 110.

(21) لەو قسانەی زۆر لەسەر زار باوە، نزاكردنە بۆ سەلامەتی "قەوم و عەشرەت"، یان سوپاسكردنی "قەوم و عەشرەت" ـە لەكاتی بەدەمەوەچووندا، یان یەكترناسین پاش دابڕانی زۆر.

(22)  بڕوانە مەلا عومەر عەبدولعەزیز الحسیني، بۆ برایانی عەشیرەتی گڵێجاڵ، 20 / 10/ 2003 "نامەی دەستخەت"، وێنەی لە ناوەندی كوردستان، زانكۆی سلێمانی هەیە.

(23)  عەباس عەبدولقادر، سەرچاوەی پێشوو؛ فەتاح محەمە (زێبا)، سەرچاوەی پێشوو.

(24) خلیل اسماعیل محمد، السكان والمسألة السكانیة فی كردستان العراق، جامعە صلاح الدین، أربیل، 2010، ص 72_ 77.

(25)  ئەوبەری سیروان ناوێكی زارەكی و دەماودەمە، بەڵام لە هەندێ یاداشتنامەشدا هاتووە، بڕوانە: مەلا عەبدولكەریمی مودەڕیس، ڕۆژگاری ژیان، چاپ و انتشارانی كوردستان، 2015، لا 199.  

(26)   بڕوانە خريطة كادسترو (10/ 4/ 1954)، مركز قضاء حلبجة، مقاطعة 46.

(27) عەلی قەنبەری، ناساندنی پارێزگای كرماشان، http://www.brwska.net/articles/item/672 (22/3/2012).

(28)  لە بەشەكانی دواتر لەسەر ئەم ڕووداوە ئەوەستین كە موریدانی شێخی بیارە لە سەلاسی باوەجانی و گوندەكانی شێخ سێڵە و بانەبۆر و دەوروبەرییەوە هێرشیان كردوەتە سەر گڵێجاڵ. چاوپێكەوتنی حەمە عەلی سۆفی محەمەد، زەڕایەن، 4/ 7/ 2020.  

(29)   عەباس عەبدولقادر، سەرچاوەی پێشوو؛ حەمە عەلی سۆفی محەمەد، سەرچاوەی پێشوو.   

(30)   عەباس عەبدولقادر، سەرچاوەی پێشوو

(31)  عەزیز بەلەسۆیی، زەڕایەن، 10/ 6/ 2020؛ چاوپێكەوتنی مەحمود مستەفا نادر، زەڕایەن، 5/ 6/ 2020.  

(32) بڕوانە بەشی سێیەم؛ وێستگە مێژوییەكانی ئەم كتێبە و تەوەری ئاوارەبوونی گڵێجاڵ.  

(33) عەباس عەبدولقادر، سەرچاوەی پێشوو.

(34) دیارترینیان باوا قادر، حەمەی تەڵاخان، كەریمی ئەوڕەحیم بوون. هەمان سەرچاوە.

(35) چاوپێكەوتنی محەمەد ئەمین مەحمود، زەڕایەن، 5/ 7/ 2020.

(36)  مارتین فان برونەسن، ئاغاو شێخ و دەوڵەت، وەرگیڕانی كوردۆ عەلی، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، بەرگی یەكەم چاپی دووەم، (1999)، 17_20 ؛ دیرك كینن، الكرد وكردستان، ترجمه صلاح عرفان، كوردولوجی، السلیمانیة، 2010، ص 22.

(37)  لە بەشی پێنجەم كە تایبەتە بە وێستگە مێژوییەكانی گڵێجاڵ، وردەكاریی لەسەر هاتنی شێخ و هەرای 1946 باسكراوە.

(38) وزارة الداخلیة (1962): الموسوعة الإحصائية عن التقسيمات الإدارية، في الجمهورية العراقية، مطبعة الإدارة المحلية، بغداد

(39)    چاوپێكەوتنی عەزیز محەمەد ئەحمەد، گڵێجاڵ، 2/ 7/ 2020.

(40)  چاوپێكەوتنی مەلا عەبدوڵڵا حمە حەمە وەیس، دەربەندیخان، 29/ 5/ 2020؛ ئەحمەد كەریم، سەرچاوەی پێشوو.  

(41) مەحمود مستەفا نادر، سەرچاوەی پێشوو.  

(42)  مەلا عەبدولڵا حەمە حەمەوەیس، سەرچاوەی پێشوو؛ عەباس عەبدولقادر، سەرچاوەی پێشوو؛ عەزیز محەمەد ئەحمەد، سەرچاوەی پێشوو.

(43) چاوپێكەوتنی ئەمنە شێخ عارف، زەڕایەن، 9/ 6/ 2020؛ چاوپێكەوتنی حاجی محەمەد قادر عەزیز، زەڕایەن، 10/ 6/ 2020.

(44)  چاوپێكەوتنی باوا ساڵح ئەحمەد نادر، زەڕایەن، 5/ 6/ 2020؛ ئەمنە شێخ عارف، سەرچاوەی پێشوو ؛ محەمەد قادر، سەرچاوەی پێشو؛ چاوپێكەوتنی عەزیز ئەحمەد عەزیز، زەڕایەن 3/ 7/ 2020.

(45)    فەتاح محەمەد (زێبا)، سەرچاوەی پێشوو.  

(46)  عەزیز بەلەسۆیی، سەرچاوەی پێشوو؛ محەمەد قادر (خاسێ)، سەرچاوەی پێشوو.   

(47) عەباس عەبدولقادر، سەرچاوەی پێشوو.  

(48)  ئەمنە شێخ عارف، سەرچاوەی پێشوو ؛ عەزیز ئەحمەد عەزیز، سەرچاوەی پێشوو.     

(49) جعفر خیاط، القرية العراقية، دراسة في أحوالها و إصلاحها، المجمع العلمي العراقي، 1950، ص 53.

(50) جعفر خیاط، القرية العراقية، ص 53.

(51)   سەرۆكایەتی ئەنجومەنی وەزیران ( 4/ 11/ 1999)، بڕیاری ژمارە 280 بە ئیمزای كۆسرەت ڕەسوڵ عەلی (ئیدارەی سلێمانی).

(52)  سیسیل جۆن ئیدمۆندیز: كورد تورك عەرەب، وەرگیڕانی: حامید گەوهەری، دەزگای ئاراس، 2004، لا 112 و 202.

(53)  نەخشەكە لە چاپخانەی ئەرکانی گشتی جەنگی عوسمانی، ساڵی ١٩١٥، چاپ کراوەو مەبەست لێی دیاریكردنی ئامانجە سەربازییەكان بووە، وێنەیەكیشی لە ئەرشیفی د. جەبار قادر هەیە.

ئەمانەش ببینە

• گوندەکانی پارێزگای ھەڵەبجە
• ناحیەی بەمۆ

سەرچاوەکان

• کتێبی «گڵێجاڵ، ناوەندی ناحیەی بەمۆ» لە بەڵگەنامە و بیرەوەرییەکاندا، ئامادەکردنی: کۆمەڵێک توێژەر، ٢٠٢٠، سلێمانی، ڕێکەوتی سەردان: ٢١ی تشرینی یەکەمی ٢٠٢٠.
• الجمهوریة العراقیة، وزارة الداخلیة، مدیریة التسجیل الاحوال المدنیة العامة مدیریة الشعبه الفنیة، دلیل التعداد العام للسنة ۱۹٦٥.