ئێرانی پەھلەوی
ئێرانی پەھلەوی یان دەوڵەتی ئیمپراتۆری ئێران (لە ساڵی ١٩٢٥ تا ١٩٧٨) حکوومەتێک بوو لە ڕۆژاوای ئاسیا کە لە ڕۆژاوا ھاوسنوور بوو لەگەڵ تورکیا و عێراق و لە باکوورەوە لەگەڵ یەکێتی سۆڤیەت و لە ڕۆژھەڵاتی ئەفغانستان و پاکستان و عومان لە… باشوور. سنووری دەریایی ھەبوو. تاران پایتەختی ئەم وڵاتە بووە و ھەموو وڵاتەکە لە ساڵی ١٩٧٩ ژمارەی دانیشتووانی ٣٧ ملیۆن کەس بووە.
پشتەوە
دەستکاریدوای کودەتاکەی ٣ی ئازاری ١٢٩٩ (١٩٢١)، لە نێوان ساڵانی ١٩٢١ بۆ ١٩٢٥ ڕەزاشا - سەرەتا وەک وەزیری جەنگ و پاشان وەک سەرۆک وەزیران لە سەردەمی ئەحمەد شادا- سوپایەکی دروست کرد کە تەنھا بۆ ئەو دڵسۆز بوو. ھەروەھا توانی نەزمی سیاسی بۆ وڵاتێک بھێنێت کە ساڵانێکە جگە لە ئاژاوە ھیچی تری نەبینیبوو. چەسپاندنی دەسەڵاتەکەی و پێشکەوتنی چاکسازییەکانی بەردەوام بوو تا لە ٩ی تشرینی دووەمی ١٩٢٥دا پەرلەمان کۆتایھاتنی شانشینی قاجاری ڕاگەیاند و لە ٢١ی کانوونی دووەمی ھەمان ساڵدا شانشینی ئێران بە فەرمی ڕادەستی کرا. ھەروەھا تاجە گوڵینەی ڕەزا شا لە ٤ی ئایاری ساڵی ١٩٢٦ ئەنجامدرا.[١][٢][٣] لە سەردەمی ڕەزاشا، ئاوەدانکردنەوەی پەروەردەیی و دادوەریی ئێران ئەنجامدرا، کە بنەمای دەوڵەتێکی مۆدێرنی ئێرانی دامەزراند و دوور بوو لە کاریگەریی چین و توێژە ئایینییەکان. کۆمەڵێک بابەتی یاسایی بەرفراوان کە پێشتر لەژێر کۆنترۆڵی ئایینی شیعەدا بوون ئێستا یان لەلایەن دادگا عەلمانییەکانەوە بەڕێوەدەبرا یان لەلایەن بیرۆکراسییەکانی دەوڵەتەوە سەرپەرشتی دەکران، ئەمەش پێگەی ژنانی لە وڵاتەکەدا باشتر کرد. نەریتی حیجابی ژنان قەدەغە کرا، کەمترین تەمەن بۆ ھاوسەرگیری بەرزکرایەوە، یاسا توندەکانی جیابوونەوەی ئایینی دادپەروەرتر کرا. ھەروەھا شای نوێ ژمارە و دەستڕاگەیشتن بە قوتابخانەی عەلمانی بۆ کچان و کچان زیاد کرد و زانکۆ گەورەکانی وەک زانکۆی تاران بۆ نەھێشتنی قۆرخکارییەکی دیکەی پیاوانی ئایینی ئێران دروست کران، ئەمجارەیان لە بواری پەروەردەدا. لەم نێوەندەدا لە سەردەمی ئەودا ڕۆژنامەگەری خنکان بوو. پێویستی فراوانکردنی بازرگانی و ئەگەری ھەڕەشەکانی ئینگلتەرا و یەکێتی سۆڤیەت بووە ھۆی ئەوەی ڕەزاشا پەیوەندی بازرگانی لەگەڵ ئەڵمانیای نازی لە ساڵانی ١٩٣٠دا فراوانتر بکات.
سەرچاوەکان
دەستکاری- ^ «Iran - The Qājār dynasty (1796–1925)» (بە ئینگلیزی). Britannica.
{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ڕەوشی ناونیشان (بەستەر) - ^ «IRAN ii. IRANIAN HISTORY (2) Islamic period (p – Iranica» (بە ئینگلیزی).
{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: ڕەوشی ناونیشان (بەستەر) - ^ {cite web|title=Iran - Rise of Reza Khan|url=https://www.britannica.com/place/Iran/Rise-of-Reza-Khan%7Clanguage=en}}
| کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە ئێرانی پەھلەوی تێدایە. |