مێژووی پێشمەرگە
پێشمەرگە لە مێژوودا ھێزی گەریلای کوردی بووە کە بەرەنگاربوونەوەی دەسەڵاتی حاکم بووە لە ناوچەی ئێستای کوردستانی عێراق. لە سەردەمی مەحمود بەرزنجی پێشمەرگە لە دوای جەنگی جیھانی یەکەم دژی ئیمپراتۆرییەتی بەریتانیا شەڕی کرد. ھەروەھا لە ساڵانی ١٩٣١–١٩٣٢ لە دژی حکوومەتی عێراق و لە ساڵانی ١٩٤٦–١٩٤٧ لە دژی ئێران سەرکردایەتی ڕاپەڕینەکانیان کردووە. بە سەرکردایەتی مستەفا بارزانی، ھێزی پێشمەرگە لە شەڕی یەکەم و دووەمی عێراق-کوردی ساڵانی شەستەکان و حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا شەڕی حکوومەتی عێراقی کرد، ھەروەھا لە شەڕی ئێران-عێراق لە ساڵانی ھەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا پاڵپشتی ئێرانیان کرد. پێشمەرگە لە نێوان ھێزەکانی دڵسۆزی پارتی دیموکراتی کوردستان و ئەوانەی دڵسۆز بۆ یەکێتی نیشتمانیی کوردستانن دابەش بوو، دابەشبوونێک کە بووە ھۆی شەڕی ناوخۆی کوردەکانی عێراق لە ساڵانی ١٩٩٥ – ١٩٩٨. دوای لەشکرکێشی عێراق لە ساڵی ٢٠٠٣، پێشمەرگە بوو بە ھێزی سەربازی فەرمی ھەرێمی کوردستان، کە لەلایەن ھاوپەیمانی پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتییەوە حوکمڕانی دەکرا. پێشمەرگە ڕۆڵێکی گرنگی ھەبووە لە دووبارە گرتنەوەی خاکی داگیرکراو لەلایەن دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام.
سەرچاوەی وشەکە
دەستکاریوشەی پێشمەرگە لە سەردەمی ئیمپراتۆرییەتی ساسانییەوە سەرچاوەی گرتووە کە دەگەڕێتەوە بۆ دوای ئیمپراتۆریەتیی ھەخامەنشی و پێش سەرھەڵدانی ئیسلام. یەکێک بوو لە زلھێزە سەرەکییەکانی سەردەمی خۆی (٢٢٤ی زایینی – ٦٥١ زایینی)، ساسانییەکان بەھۆی لێھاتوویی سەربازیی خۆیانەوە بەناوبانگ بوون، بەتایبەتی کاتێک کە ئیمپراتۆرییەتی ڕۆمیان بەیەکەوە گرتبوو. باشترین سەربازەکانی سوپای ساسانیا ئەسواران یان ساڤاران بوون، بەزۆری کاتافراکت، سوارەی زرێپۆشی قورس. باشترین یەکەکانی ساڤاران پێشمەرگەی گیان-ئاڤسپار بوون، بەشی پێشوو بە واتای " ئەوانەی گیانی خۆیان بەخت دەکەن " لە زمانی پەھلەویدا، و پێشمەرگە بە زەقی وەرگێڕانی بە " ئەوانەی یەکەمجار دەمرن " واتە یەکەمجار بۆ دۆزی خۆیان یان بۆ سەرکردەکەیان دەمرن.
ڕاپەڕینی شێخ مەحموودی حەفید (١٩١٩-١٩٢٣)
دەستکاریدوای کۆتایی ھاتنی جەنگی جیھانیی یەکەم، ئەو خاکانەی کە بە شێوەیەکی نەریتی لە چوارچێوەی کاریگەریی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانیدا بوون، لەژێر کۆنترۆڵی بەریتانیادا تێپەڕین؛ پێشکەوتنێک کە لەلایەن زۆرێک لە کوردەکانەوە دژایەتی کرا. یەکەمین لە زنجیرەیەک ڕاپەڕین دژی کۆنترۆڵی بەریتانیا لە مانگی ئایاری ساڵی ١٩١٩ لە باشووری کوردستانی ژێر دەسەڵاتی بەریتانیا ڕوویدا. کەمێک پێش ئەوەی شێخ مەحمود بەرزنجی بکرێتە پارێزگاری سلێمانی، فەرمانی دەستگیرکردنی سەرجەم بەرپرسانی سیاسی و سەربازی بەریتانیای لە ناوچەکە دەرکرد. بەرزنجی دوای دەستبەسەرداگرتنی ناوچەکە، ھێزێکی سەربازی لە شوێنکەوتە ھۆزە کوردەکانی لە ئێران بەرز کردەوە و خۆی بە «حاکمی ھەموو کوردستان» ڕاگەیاند.
- شێخ مەحموود بەرزنجی سەرکردەی یەکەمی پێشمەرگە
شەڕڤانانی خێڵەکی ھەردوو وڵاتی ئێران و عێراق بە خێرایی خۆیان لەگەڵ شێخ مەحموود ھاوپەیمان کرد، چونکە زیاتر سەرکەوتوو بوو لە دژایەتیکردنی دەسەڵاتی بەریتانیا. بە گوتەی ماکدۆڤاڵ، ھێزەکانی شێخ «بە شێوەیەکی بەرچاو کرێچی و خێڵەکی بەرزنجە بوون، ھەمەوەندەکانی سەردەمی کەریم فەتاح بەگ و بەشێکی ناڕازی لە ھۆزەکانی جاف، جبوری، شێخ بیزەینی و شوان بوون».[١] جەماوەری و ژمارەی سەربازەکانی شێخ مەحموود تەنھا دوای بۆسەیان بۆ ستوونی سەربازی بەریتانیا زیادی کرد.
لە نێو لایەنگران و سەرکردە سەربازە زۆرەکانی مەحموود، مستەفا بارزانی تەمەن ١٦ ساڵ، سەرکردەی داھاتووی دۆزی ناسیۆنالیستی کورد و فەرماندەی ھێزی پێشمەرگە لە عێراقی کوردیدا بوو. بارزانی و پیاوەکانی بە فەرمانی شەکیحی عەشایەری بارزانی ئەحمەد بارزانی، لە ڕێگادا بۆ ئەوەی بچنە پاڵ شێخ مەحموود بەرزنجی، دۆڵی پیاویان تێپەڕاند. سەرەڕای ئەوەی لە ڕێگادا چەندین جار بۆسەیان بۆ دانرا، بەڵام بارزانی و پیاوەکانی گەیشتنە شوێنی شێخ مەحموود، ھەرچەندە زۆر درەنگ بوو بۆ ئەوەی ھاوکاری ڕاپەڕینەکە بکەن.
چەکدارانی بارزانی تەنیا بەشێک بوون لە ھێزی ٥٠٠ کەسیی شێخ. ھەروەک چۆن ئینگلیزەکان ئاگاداری گەشەسەندنی دەسەڵاتی سیاسی و سەربازی شێخ بوون، ناچار بوون وەڵامی سەربازی بدەنەوە. دوو لیوای بەریتانی بۆ شکستپێھێنانی چەکدارانی شێخ مەحموود لە دەربەندی بازیان لە نزیک سلێمانی لە مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩١٩ جێگیرکران. لە کۆتاییدا شێخ مەحموود لە ساڵی ١٩٢١ دەستبەسەر و دەربەدەری بۆ ھیندستان کرا.
لە ڕیشەی یاخیبوونەکەدا، سەرکردایەتی شێخ مەحموود ھەم بۆ ھەستی ناسیۆنالیستی و ھەم بۆ ئایینی کورد، بانگەوازی دەکرد. ھەرچەند دەیزانی ناتوانێت ڕاستەوخۆ شکست بە ئینگلیزەکان بھێنێت، بەڵام شێخ مەحموود ھیوای خواست بە داکۆکیکردن لە 'کوردستانی یەکگرتووی ئازاد'، بەدوای دانپێدانان بە ناسیۆنالیزمی کوردیدا بگەڕێت. شێخ مەحموود بە کەڵک وەرگرتن لە دەسەڵاتی خۆی وەک سەرکردەیەکی ئایینی، لە ساڵی ١٩١٩دا داوای جیھاد لە دژی ئینگلیزەکان کرد و بەم شێوەیە پشتیوانی زۆرێک لە کوردانی بێباک لە خەباتی ناسیۆنالیستی بەدەستھێنا. ھەرچەند چڕی خەباتیان بەھۆی ئایینەوە بوو، بەڵام کۆڵبەرانی کورد دەستیان بەسەر بیرۆکەی «ئازادیی نەتەوەیی و سیاسی بۆ ھەمووان» گرت و ھەوڵیان بۆ «باشتربوونی پێگەی کۆمەڵایەتی خۆیان» دا.
سەرەڕای دژایەتی لەلایەن عەشیرەتە ناوچەیییەکانی دیکەوە، کە ئەگەری ھەیە لە ترسی پەرەسەندنی دەسەڵاتی شێخ، شەڕڤانانی شێخ مەحموود، دوای دەستگیرکردنی شێخ، بەردەوام بوون لە دژایەتیکردنی دەسەڵاتی بەریتانیا. ھەرچەندە ئیتر لەژێر سەرکردەیەکدا ڕێکنەخرابوو، بەڵام ئەم ھێزە نێوان خێڵەکییە «بەشێوەیەکی چالاکانە دژە بەریتانیا بوو»، سەرقاڵی ھێرشی لێدان و ڕاکردن و کوشتنی ئەفسەرە سەربازییە بەریتانییەکان و بەشداریکردن لە سەرکردەیەکی دیکەدا- ڕیزەکانی تورکیایان بەجێھێشت بۆ ئەوەی بچێتە ناو سوپای کوردەوە.
شۆڕشی ئەیلوول (١٩٦١–١٩٧٠)
دەستکاریلە ئەیلوولی ساڵی ١٩٦١ مستەفا بارزانی سەرکردەی کورد بە ئاشکرا دژی دەسەڵاتی بەغدا بە ٦٠٠ شوێنکەوتوو ڕاپەڕی، بەڵام تا بەھاری ساڵی ١٩٦٢، خاوەنی ٥٠٠٠ شەڕکەری تەواو دەبێت و ٥ بۆ ١٥ ھەزار پێشمەرگەی دیکەش کە دەتوانرا بۆ ماوەیەکی کورت بھێندرێن بۆ ھاوکاریکردن. کاتێک لە پاییزی ١٩٦١ ھێرشی کردە سەر ھێزەکانی عێراق کە سەریان سووڕما و نا ئامادە بوون بە تایبەتی فیرقەی ٢. قاسم فەرمانی ھێرشێکی بەرپەرچدەری دەرکرد، فیرقەی ٢ توانی زۆربەی دەستکەوتەکانی کورد پێچەوانە بکاتەوە پێش ئەوەی ھێزەکانی بارزانی ناچاربن لە زستانی ١٩٦١–١٩٦٢دا بکشێنەوە بۆ نێو شاخەکان.
سەرچاوەکان
دەستکاری- بەشداربووانی ویکیپیدیا، «History of the Peshmerga»، ویکیپیدیای ئینگلیزی. سەردان لە ٢ی ئەیلوولی ٢٠٢٣.
- ^ McDowall، David (2007) [1996]. «The Kurds, Britain and Iraq». A Modern History of the Kurds (3rd ed.). I.B. Tauris. p. 158. ISBN 978-1-85043-416-0.
