لەشکرکێشی مەغۆلەکان بۆ سەر ئێران

لەشکرکێشی مەغۆلەکان بۆ سەر ئێران پێکھاتبوو لە سێ ھەڵمەتی مەغۆلەکان دژی ئێران لە نێوان ساڵانی ١٢١٩ بۆ ١٢٥٦ (٦١٦–٦٥٤ی کۆچی) ئاماژەیە بە ئەم ھەڵمەتانە کۆتاییان بە حکوومەتە ناوخۆیییەکانی خورازم شا و ئیسماعیلییەکانی عەلاموت و ئەتابەکانی سەلجوق ھێنا و لە شوێنی ئەوان پیاوسالاری موغەکان لە ئێراندا جێگیرکران.

چەنگیزخان دوای داگیرکردنی چین و بەشێک لە ئاسیای ناوەڕاست دەبێتە دراوسێی خوریزم شا. جەنگیزخان دەیویست ڕێگای بازرگانی لە نێوان خورازم شا و خاکی چین بکاتەوە. سەرەتا ڕێزی لە سوڵتان محمد خوارازم شا گرت، بەڵام کارە دوژمنکارانەی ئەو بووە ھۆی توڕەیی موغڵخان و ھێرشی بۆ سەر وڵاتانی ئیسلامی. لەشکرکێشی مەغۆلەکان دوای کۆمەڵکوژی ٤٥٠ کاسبکاری مەغۆل لە شاری ئەتارار دەستی پێکرد. یەکەم ھەڵمەت لە مانگی ئەیلوولی ساڵی ١٢١٩ (پاییزی ٥٩٨ی کۆچی) ساڵی ٦١٦ی کۆچی) و لە سەردەمی جەنگیزخان دەستی پێکرد. ھەر لەو ساڵەدا سوڵتان محمد خوریزم شا لەگەڵ سوپایەکدا دەچێت بۆ شەڕکردن لەگەڵ مەغۆلەکان بەڵام لەلایەن جوجی کوڕی جەنگیزەوە شکستی ھێنا و دواتر بڕیاریدا خۆی لە ڕووبەڕووبوونەوەی سوپای مەغۆلەکان بەدوور بگرێت. جەنگیز دوو سەرکردەی سەربازی خۆی نارد بۆ دەستگیرکردنی سوڵتان محەممەد. ساڵی دواتر سوڵتان محمد لە سەر تەختی مردنیدا جەلال دین خوریزم شای وەک جێنشینی خۆی ھەڵبژارد و جەلال دینیش دوای مردنی باوکی بۆ ماوەی زیاتر لە ١٠ ساڵ دژی سوپای مەغۆلەکان وەستایەوە. ھەڵمەتی دووەم لە ساڵی ٦٢٦ی کۆچی. لەژێر فەرمانی ئوغتای قان و لەژێر فەرمانی جەرمگون نووین بوو. ئەم ھەڵمەتە بە مەبەستی کۆتایی ھێنان بە بەرخۆدانی جەلالەدین خورازم شا و داگیرکردنی خاکەکانی ژێر دەسەڵاتی خورازمشا ئەنجامدرا. لە کۆتایی ئەم دوو لەشکرکێشییەدا مەغۆلەکان کۆتاییان بە دەسەڵاتی خوریزمشاکان لە ئێران ھێنا و زۆرێک لە شارەکانی ئێران وەک توس و نیشابور بە تەواوی وێران بوون و گەلەکەیان کۆمەڵکوژ کران. ڕێگای وێرانکاری تەنیا لە باکوور و باکووری ڕۆژھەڵاتی ئێران سنووردار نەبوو، شارەکانی دامغان و ڕەی و قوم و قەزوین و حەمدان و مەراغە و ئەردەبیلیش لە ناوەند و ڕۆژاوای ئێران ھێرش کرایە سەر.

ھەڵمەتی سێیەم بە لەشکرکێشی ھالاکو خان بۆ سەر ئێران لە ساڵی ١٢٥٤ی زایینی (٦٥٤ کۆچی) دەستی پێکرد، کە ٤٠ ساڵ دوای شکست و ھەڵاتنی سوڵتان محەممەد خوریزم شا. لەم ھەڵمەتەدا ھەڵەکو خان داگیرکردنی قەڵاکانی ئیسماعیلی کردە ئامانجی یەکەمی خۆی. ھەروەھا ڕوکنودین خورشا کە دوا خوداوەندی مەرگ بوو، یارمەتی ھەڵەکوی دا بۆ داگیرکردنی ئەم قەڵایانە؛ بەڵام، لە کۆتاییدا، خۆی دوای داگیرکردنی ئەم قەڵایانە کوژرا. بەم شێوەیە حوکمڕانی خوداوەندەکانی مردن کۆتایی ھات. پاشان ھەڵەکوخان لە ساڵی ١٢٥٨ی زایینی (٦٥٦ کۆچی) بەرەو ئا) بەغدا ڕێپێوانێکی کرد و لەگەڵ ڕووخانی بەغدا، خەلافەتی عەباسی دوای نزیکەی ٥١٨ ساڵ کۆتایی ھات. تەنھا دوای ئەم سەرکەوتنە بوو کە فەرمانڕەواکانی مەغۆل لەبری ئەوەی لەناویان بەرن، ھەوڵیاندا حوکمڕانی بەسەر خەڵکدا بکەن.

بەرگری لە گەل لە یەکەم داگیرکاریی مەغۆلەکاندا ئەوە دەردەخات کە لە یەکەم داگیرکاریدا شارە جۆراوجۆرەکان بە توندی بەرەنگاری لەشکرکێشی مەغۆلەکان بوونەتەوە، بەڵام بێ وەفای سەرکردەکانی وڵات و سوپا و نەبوونی فەرماندەیەکی خاوەن ئیمکانات، ھەڵاتن و… ناڕێکی خوریزمشا. ھەموو ئەم بەرگریکارانە ڕێگەیان نەدا بە ئەنجامێکی یەکلاکەرەوە بگات. لەشکرکێشی مەغۆلەکان زیاتر لە خەسارەکانی ئابووری و کولتووری و ڕۆحانی لێکەوتەوە. لەم ھێرشەدا چەندین کتێبخانەی وەک ناوەندە زانستی و ڕۆشنبیرییەکان سووتێنران و وێران بوون. زۆرێک لە شارە گەورەکان وێران بوون و ناوەندەکانی گەشەپێدانی فیکری بۆ کەمترین ئاست کەمکرانەوە. داماڵینی دانیشتووان و دەستبەسەرداگرتن و ڕاگواستنی پیشەوانانی ئێرانی بۆ مەنگۆلیا بووە ھۆی چەقبەستوویی ئابووری لە ئێران، ھەروەھا وێرانبوونی ڕێڕەوی ئاو و ڕێڕەوی ئاوی - کە بەدرێژایی سەدەکان بنیات نرابوون - بووە ھۆی چەقبەستوویی کشتوکاڵ. دوای لەشکرکێشی مەغۆلەکان، زۆرێک لەو زانایانەی کە لە داگیرکاری ڕزگاریان بوو، کۆچیان کرد بۆ ناوچە سەلامەتترەکان کە بەھۆی داگیرکارییەوە بەجێیان ھێشتووە، وەک ئاسیای بچووک و ھیندستان. ھە ڕوە ھا یە کێک لە کاری گە ڕییە کانی دیکە ی بازرگانی خێرا بوو بە درێژایی ڕێگای ئاوریشم لە نێوان ئێران و چین و وڵاتانی ڕۆژاوای ئێران بەھۆی دامە زراندنی یە ک حکوومە تی مە غۆل و پاراستنی ڕێگاکان.

سەرچاوەکان

مەرجە گشتییەکان

نەخشەی خوارەزمشا پێش لەشکرکێشی مەغۆلەکان. دەتوانیت کاراکتەرەکانی نەخشەکە بخوێنیتەوە بە تەنھا کلیککردن و زوومکردنی نەخشەکە تا ئەوپەڕی.

سانچھ:آغاز پانویس

سانچھ:چپچین

سانچھ:سالشمار عباسیانپگ

فراوانکردنی دۆمەینی سوڵتان محمد و شەڕ لەگەڵ ناسر خەلیفە

بەپێی شانشینی غۆری ئێرانی تاجیکییەکان (١٢١٣–١٢٠١ز) (٥٩٧–٦٠٩ کۆچی). شوێنی شارەکانی تاڵغان، خوراسان، بەلخ، ھێرات، پەروان، بامیان لەم نەخشەیەدا نیشان دراون. دووجار کلیک لەسەر وێنەکە بکە بۆ گەورەکردنی.

دوای ڕووخانی شانشینی سەلجوقی عێراق عەجەم (٥٩٠–٥١١ کۆچی) ق) لەلایەن عەلائەدین تەکش باوکی سوڵتان محمد خوریزم شا، حوکمی ڕۆژاوای ئێران لە سەردەمی خەلیفەی عەباسی ناسر (حوکمی ٦٢٢–٥٧٥ کۆچی). پ) ناکۆکی و دوژمنایەتییەکی توند لە نێوان عەلا تەکش لە لایەک و سوڵتان محەممەدی جێنشینی لە لایەکی ترەوە ھەبوو. بەم پێیە، لەو کاتەوەی سوڵتان محمد ھاتە سەر دەسەڵات تا کۆتایی دەسەڵاتەکەی، ڕۆژاوای ئێران بووە گۆڕەپانی شەڕی سوپای خوریزمی و سەربازانی خەلیفە. بۆ لەناوبردنی خواریزم شا، ناسر خەلیفە نەک ھەر سوڵتانەکانی غور و زانایە کۆنەپەرستەکانی ئەودیوی ڕووبارەکەی دژی ھان دا، بەڵکو یارمەتی ھۆزەکانی ئیسماعیلی و کەرختەیی غەیرە موسڵمان و مەغۆلی وەرگرت و لە ئەنجامدا نەک ھەر خوریزم شای بردەوە. نەک تەنھا خێزانەکەی خۆی ڕووخاند.

ھاوکات لەگەڵ کورسی سوڵتان محمد خورازم شا (حوکمی ٦١٧–٥٩٦ کۆچی). و) غۆریس (٦٠٩–٥٩٧ کۆچی) و) توانیان دوای ڕۆشتنی غەزنەوییەکان (٥٨٣–٣٤٤ کۆچی). پ) ئەو زەوییە غەزنەویانەی کە مابوونەوە و شارەکانی خوراسانیان گرت، وەک شاری بەلخ کە شوێنی لەدایکبوونی مەولوی بوو. سوڵتان محمد لە ساڵی ٦٠٩دا شانشینی غۆری ڕووخاند و بە گرتنی غەزنین لە ساڵی ٦١١ توانی لە ڕۆژھەڵاتەوە بگاتە سنووری خاکەکەی تا ھیندستان. لە ساڵی ٦٠٦دا مازەندەرانی داگیرکرد کە لە مێژە لەلایەن ئیسفابادەکانی تەبەریستانەوە بوو. لە ناوەڕاستی سەدەی شەشەمی زایینییەوە کۆمەڵێک تورکی پێست زەرد لە باکووری چینەوە لە پارێزگای کشگار و خوتان حکوومەتێکی گەورەیان دامەزراند بە ناوی شانشینی کەرختای، کە ئایینی بوودا بوون. خورازمشاکان بۆ ئەوەی ڕێگاکەیان بگرن، ڕازی بوون کە ھەموو ساڵێک فیدییەیەکیان پێ بدەن. ئەم داب و نەریتە تا سەردەمی سوڵتان محمد بەردەوام بوو، بەڵام ئامادە نەبوو باج بداتە پاشایەک کە بە موشریکی دەزانی. سوڵتان محمد سێ جار شەڕی لەگەڵ کورەخەکان کرد و لە ساڵی ٦٠٧دا سەرکەوتوو بوو لە شکستپێھێنانی کورەخەکانی ئەودیوی ڕووبارەکە و داگیرکردنی بوخارا و سەمەرقەند بە ھاوکاری کوچڵەک خان سەرۆکی ھۆزەکانی نومان.

دوای درێژکردنەوەی سنووری شانشینییەکانی لە باکووری ڕۆژھەڵات و ڕۆژھەڵاتەوە تا کشگار و سند، سوڵتان محەممەد سەرنجی خۆی خستە ڕۆژاوا، واتە عێراق. ئە و وڵاتانە لە دە ستی ئاتابە کانی فارس و ئازە ڕبایجاندا بوون و کاری گە ڕیی ڕۆحی خە لیفە عە باسییە کان تا ڕادە یە ک لە م دوو ناوچە یە دا مایە و. سوڵتان محمد لەگەڵ خەلیفە ناکۆکی ھەبوو، چونکە دەیەوێت کاریگەریی حکوومەتەکەی خورازمشا لە بەغدا ھەبێت، ھەروەھا لەبەر ئەوەی خەلیفە داوای ھاوکاری لە ئیسماعیلییەکان و قورەخییەکان دەکرد بۆ ڕووخاندنی حکوومەتەکەی. لە ئەنجامی ئەم شەڕە و دوژمنایەتییە، سوڵتان محمد فەتوایەکی لە زانایانی وڵاتەکەی وەرگرت کە بەنی عەباس مافی خەلافەتیان نییە و یەکێک لە سادات حوسێنی بۆ ئەو پۆستە ھەڵبژێردرێت، و نابێت ناوی لێ بگیرێت وتاری وتاری؛ و نابێت بخرێتە سەر دراوەکان و یەکێک لە عەلاوی ساداتەکانی تەرمیزی بخرێتە سەر خەلافەت. لە ساڵی ٦١٤ خوریزم شا بەرەو بەغدا ڕێپێوانێکی کرد، بەڵام بەو پێیەی زستان بوو، ھێزەکانی بەھۆی بەفر و سەرمای ئەسەدەباد دارا زۆر زیانیان بەرکەوت و ناچار بوون پاشەکشە بکەن بۆ خوراسان.

ڕەوتی دەرەکی

ساڵی ١٢٠٠ی زایینی ٥٩٦ی کۆچی نەخشەی خاکی گورخاتایەکان. پرسیار

بنکەی سەربازی لە ئێران پێش سەرھەڵدانی ھۆزەکانی ئاسیای ناوەڕاست بۆ دەسەڵات، لەسەر بنکەی سەربازی ھۆزەکان و زلھێزە ناوخۆیییەکان دامەزراوە. بەو پێیەی ئێران بە بەشێک لە ئیمپراتۆرییەتی ئیسلامی و لە ڕاستیدا بە خەلافەت دادەنرا، بێگومان لە ڕوانگەی سەربازییەوە لەژێر فەرماندەیی فەیلەقی ئیسلامیدا بوو، بەڵام لە ڕووی کردارییەوە زلھێزە ناوخۆیییەکان لە ئێران دەسەڵاتیان لە ناوچە جیاوازەکاندا بەدەستەوە بوو. ھەروەھا ھەموو دەسەڵاتێکی ناوخۆیی پشتی بە ھێزی سەربازییەوە بەستبوو. جگە لە ھێزە ناوخۆیییەکان، کۆیلەی تورک لە ھۆزەکانی ئاسیای ناوەڕاست توخمێکی سەربازی دیکەیان پێکھێنا.

جەنگیز توانی بە ھەڵکوتانە سەر باکووری چین پەکین داگیر بکات. پاشان ھۆزەکانی ئویغورەکانی ناچار کرد ملکەچ بن، کوچەل خان، سەرۆکی ھۆزەکانی نومان کە دەسەڵاتی بەسەر زەوییەکانی ھۆزەکانی کەرختەدا ھەبوو، دوورخرایەوە، و بەم شێوەیە بوو بە دراوسێ و سنوورێکی ھاوبەشی لەگەڵ خوریزمشادا ھەبوو؛ کە لە سنووری ڕۆژھەڵاتی خاکەکەیانەوە گەیشتبووە ئەم ناوچانە. ئە و ی لە بە ڵگە کاندا ڕوونە ئە و یە کە ھە ڵمە تی جە نگیز لە دژی ئێران بۆ بە دە ستھێنانی خاک و جامێکی نوێ نە بووە، و ک چۆن جە نگیز سە ڕە ڕای وڵاتی دە وڵە مە ند و گە ورە ی چین پێویستی بە ھە ڵمە تی دژ بە ئێران نە بوو، ئە و لە دە ستی ئە ودا بوو. جەنگیز زۆر حەزی لە فراوانبوونی بازرگانی و جووڵەی بازرگانان بوو و ھانی بازرگانی دەدا، بۆیە ھەوڵیدا پەیوەندی دۆستانە لەگەڵ سوڵتان محمد خوریزم شا دابمەزرێنێت کە بە پادشایەکی بەھێزی دەزانی. بۆ ئەم مەبەستەش کۆمەڵێک لە بازرگانەکانی بە سەرکردایەتی مەحموود یالواج بە دیارییەوە ڕەوانەی خزمەتی سوڵتان محمد کرد و لە قەبارە و ھێز و سوپای وڵات و خۆشگوزەرانی سەروەت و سامانەکەی ئاگادار کردەوە. سوڵتان محمد کە ھەوڵی زیادکردنی سامانەکەی دەدا، توڕە بوو لەوەی جەنگیز لە نامەکەیدا بە کوڕی خۆی ناوی بردووە، بەڵام مەحموود یالواج تووڕەیی خۆی کەم کردەوە بە ناوی جەنگی خان، ھاندرا بۆ ئەوەی پەیوەندی دۆستانە لەگەڵ...

بەم شێوەیە یەکەم باڵیۆزی سوڵتانی خورازم لە پەکین پێشوازی لێکرا و جەنگیز بازرگانی نێوان مەغۆلەکان و خاکی سوڵتانی بە پێویست بۆ دامەزراندنی پەیوەندی دۆستانە ناوبرد. لەم دۆخەدا زۆرێک لە کاسبکارە موسڵمانەکان لە خاکی سوڵتان محمدەوە بە ھەندێک کاڵاوە ڕوویان لە پارێزگای خان موغڵ کرد و ھەرچەندە جەنگیز لە سەرەتای ھاتنی ئەواندا بە توندوتیژییەکی زۆرەوە مامەڵەی لەگەڵدا کرد، بەڵام دواجار ڕێگەی پێدا بچن. لە کاتی گەڕانەوەیدا و لە ساڵی ١٢١٨ (٦١٤ی کۆچی). أ) ژمارەیەک بازرگانی مەغۆلی نارد کە ژمارەیان دەگاتە ٤٥٠ کەس و دیارە زۆربەیان موسڵمان بوون، لەگەڵ ھەندێک کاڵا و نامەیەک کە داوای ئامۆژگارییان لێدەکرد و داوای دروستکردنی پەیوەندی نێوان ھەردوو حکوومەتەکەی دەکرد. لەگەڵ، نارد بۆ ئەم ناوچەیە. سوڵتان خورازم شا بەڵام حاکم عەتاری غیرخان (ئەنالجاق) کە کوڕەزای ژنە تورکەکانی دایکی محمد خوارازم شا بوو و پشتیوانی لێدەکرد، تەماحی سامانی بازرگانەکان بوو و بازرگانەکانی مەغۆلی لەسەر سیخوڕی دەستگیرکرد. بە وەرگرتنی غیرخان وەک نیشانەی ناڕەزایی جەنگیز، ھەموو ئەو بازرگانانەی کۆمەڵکوژ کرد. پاشان بەرپرسانی خورازمیش کەلوپەلی کاروانەکەیان فرۆشت کە ٥٠٠ وشتر زێڕ و زیو و شوێنەواری ئاوریشمی چینی و پێستی بەنرخ و ھاوشێوەکانی لەخۆگرتبوو و داھاتەکەیان نارد بۆ ناوەندی حکوومەتی ئیمپراتۆری خورازم

ھۆکارە ئابوورییەکان

سانچھ:سالشمار عباسیان

ڕۆڵی خەلیفەی بەغدا

ھەرچەندە ئەگەری ئەوە ھەیە کە ناسر خەلیفە عەباسی بەھۆی دوژمنایەتییەکەی لەگەڵ خورازمشا ھانی مەغۆلەکانی دابێت بۆ ھێرشکردنە سەر خورەزم شا، بەڵام پێدەچێت سیاسەت و سیستەمی دەوڵەتی ئەم خەلیفە بەدوور بزانرێت، بەڵام سەرنجی جەنگیز بۆ لای ئەو ڕاکێشرا، ڕۆژان بەرەو پەیامێکی لەو شێوەیە بوو. پێدەچێت بەدووری دەزانرێت. سەرەڕای ئەوەش، ھەندێک لە مێژوونووسان ئاماژەیان بە ڕۆڵی خەلیفەی بەغدا کردووە لە لەشکرکێشی مەغۆلەکان بۆ سەر خاکی خورازمشا و باس لەوە دەکەن کە ناسر بەناوی خەلیفەوە وەک باڵیۆزێک چووە بۆ لای جەنگیزخان، و محەممەد لە خوارەزمشایەوە بۆ خەلافەتی موسڵمانان. دوژمنایەتی ھەبوو. بوو بە باو و زانیاری لەسەر دۆخی خاکە ئیسلامییەکان دەدا، لەژێر کاریگەری ئارەزووی جەنگیزدا نەبوو بۆ شەڕ. ئیبن عثیر لە ڕوونکردنەوەی ھۆکارەکانی داگیرکردنی تاتارەکان بۆ سەر خاکە ئیسلامییەکان دەنووسێت:* داڕێژە:یادکرد

• داڕێژە:یادکرد ژورنال
• داڕێژە:یادکرد
• داڕێژە:یادکرد ژورنال
• داڕێژە:یادکرد ژورنال
• داڕێژە:یادکرد ژورنال
• داڕێژە:یادکرد
• داڕێژە:یادکرد ژورنال
• {{cite book}}: بیرخستنەوەی واڵا (یارمەتی)
• {{cite book}}: بیرخستنەوەی واڵا (یارمەتی)
• {{cite book}}: بیرخستنەوەی واڵا (یارمەتی)
• {{cite book}}: بیرخستنەوەی واڵا (یارمەتی)
• {{cite book}}: بیرخستنەوەی واڵا (یارمەتی)
• {{cite book}}: بیرخستنەوەی واڵا (یارمەتی)
• {{cite book}}: بیرخستنەوەی واڵا (یارمەتی)
• {{cite book}}: بیرخستنەوەی واڵا (یارمەتی)
• {{cite book}}: بیرخستنەوەی واڵا (یارمەتی)
• داڕێژە:یادکرد ژورنال
• {{cite book}}: بیرخستنەوەی واڵا (یارمەتی)
• داڕێژە:یادکرد ژورنال
• {{cite book}}: بیرخستنەوەی واڵا (یارمەتی)
• داڕێژە:یادکرد دانشنامھئەللەیار خەلیتباری پێی وایە ئیبن عثیر بە ئاشکرا ئەم قسەیەی لەسەر بەیم خەلیفە نەکردووە. دوای مردنی خەلیفە الناسر لە ساڵی ٦٢٢ کۆچی، ئیبن عثیر لەسەری بەم شێوەیە نووسیویەتی: "ئەوەی خەڵک دەیگێڕنەوە بۆی ئەوەیە کە ئەو کەسەیە کە تەتارەکانی ڕاکێشاوە بۆ وڵاتانی ئیسلامی و بۆی نووسیوە لەسەری، ڕاست دەکات". "

ھەروەھا ئیبن کەثیر دەفەرموێت: ڕاستە ئێرانییەکان دەڵێن ئەوە نەسر بووە کە مەغۆلەکانی ئیستفزازی کردووە و ئەمەش گوناھێکی گەورەیە، بە بەراورد لەگەڵیدا ھەموو گوناھێک بچووک دەبێتەوە. ھەروەھا ئیبن وەسیل، موقریزی، ئیبن خەلدون گێڕانەوەی ئیبن عثیریان پشتڕاست کردووەتەوە.

دۆخی سەربازی و سیاسی ئێران پێش لەشکرکێشی

لە سەردەمی سوڵتان مەحموود غەزناوی (٤٢١–٣٨٧ کۆچی)ەوە، پەرەسەندنی سیستەمی سەربازی ئێران دەستی پێکرد (A) ئەو ڕێکخراوە سەربازییەی سوڵتان مەحموود دروستی کرد، پێشکەوتنێکی نوێ بوو لە پێکھاتەی سوپا و ھێزی شەڕکەری وڵات بۆ سەردەمی خۆی. سەربازانی سوپای نوێ نەک ھەر مووچەیان وەرگرت بەڵکو پشکێکیان لە غەنیمەتەکە وەرگرت. سەرھەڵدانی سوپا و زیادکردنی بۆ پەیکەری نەریتی قاشۆن کە لە سروشتدا خێڵەکی بوو، یەکەم تایبەتمەندی کۆمەڵایەتی گەورەی سەرھەڵدانی ھۆزەکانی ئاسیای ناوەڕاست بوو بۆ دەسەڵات، لەوانە غەزنەوی و سەلجوکەکان، لە ئێران. سەرھەڵدانی سەربازی تێچووی کاروباری سەربازی لەگەڵ خۆیدا ھێنا. باج لەلایەن پارێزگار و فەرمانڕەوا ناوخۆیییەکانەوە کۆدەکرایەوە. لەم ماوەیەدا مافی خاوەندارێتی زەوی زۆر لەلایەن حکوومەتەوە دانپێدانەنرا و دوای گرتنی خاکێک، سەرۆک ھۆزەکان خۆیان بە خاوەنی ئەو زەوییە دەزانی و خاکی داگیرکراو وەک غەنیمەتی جەنگ بوو بۆیان کە دەبوو دابەش بکرێت. بوو لە نێوان ئەندامانی خێڵدا. یەکێک لەو کێشە و گرفتانەی کە حکوومەتی ناوەند لە سەردەمی سەلجوکەکاندا مامەڵەی لەگەڵدا دەکرد، پێدانی پارە و مووچەی مانگانەی بیرۆکرات و سەربازەکان بوو؛ بۆیە بۆ پێدانی مووچەکانیان، حکوومەتی ناوەندی زەوی ئیستفاقی بۆ دابین کردوون.

ھرچە بودە، بودە و من ذکر نکردەام، تو گمانت ڕا خیر گردان و از خبر نپرس.

سەرکەوتنی زاڵ

نەخشەی ئەمڕۆی ناوچەی فەرود (یان مەورا النھر). ئەم ناوچەیە دەکەوێتە نێوان دوو ڕووباری یەھون و سێھون .

جەنگیزخان لە ئەیلوولی ساڵی ١٢١٩ (٦١٦ی کۆچی) گەیشتە ئوتارار کە دوا میحوەری ناوچەی خورازمشاھی (لە کازاخستانی ئێستا) و ھێزەکانی بەسەر سێ بەشدا دابەش کرد. بەشێکی بۆ کوڕەکانی ئۆغتای و چاگاتای دیاری کرد بۆ گەمارۆدانی ئوتارار و بەشەکەی تری لەژێر دەستی جۆجی نارد بۆ شاری جند بۆ گرتنی شارەکانی کەناری سێھون. خۆی لەگەڵ تولی کوڕی بە سەرۆکایەتی ھێزە ناوەندییەکان بەرەو بوخارا پێشڕەوی کرد. داب و نەریتی جەنگیز بووە کە لە کاتی ھەڵمەتەکانیدا ڕاوێژکار و زانیاریدەر و ڕێبەری دامەزراندووە، بۆیە کۆمەڵێک کاسبکاری موسڵمان کە بەھۆی سەفەرە زۆرەکانیانەوە، دەوڵەمەندی زانیاری و زانیارییان ھەبووە. ھەمیشە بۆ ئامۆژگاری لە کەمپەکەی خۆی دەمێنێتەوە. . ھە ڕوە ھا دوای دە ستپێکردنی لھشکرکێشییە کە ھە ندێک شازادە کانی خورازم شا کە دژایە تیی بوون، و ک بھدر الدین ئومید، بە ھە مان شێوە پە یوە ندی بە سوپای جە نگیسە و دە کە ن و زانیاری زۆریان لە بارە ی بارودۆخ و ڕێگە کانی دە ڕبارە ی سوڵتان بە جە نگیس دا. لە شەقامەکان. دۆخی ھێرشەکە و دابەشبوونی سوپا و بڕیارەکانی تری جەنگیز بە ڕوونی ئەوە دەردەخات کە جەنگیز زانیارییەکی دروستی لە دۆخی جوگرافیای ئەودیوی ڕووباری نیل ھەبووە.

گرتنی بوخارا و سەمەرقەند و ئوتارار

کاتێک جەنگیز خان لە ڕووداوەکەی عەتار زانی و توڕەیی خۆی کۆنترۆڵ کرد، دوا ھەوڵی دا بۆ ئەوەی لە ڕێگەی دیپلۆماسییەوە داوای ئارامکردنەوە بکات. موسڵمانێکی نارد کە پێشتر لە خزمەت سوڵتاندا بووە و دوو مەغۆلی لەگەڵدا بووە، بۆ ئەوەی ناڕەزایەتی دەرببڕن بەرامبەر بە دەدای غیرخان (ئەنالجاق) و داوای تەسلیمبوونی شەخسی بکات. سوڵتان محمد ئامادە نەبوو تەسلیمی غیرخان بکات چونکە زۆربەی سەربازەکانی و زۆربەی سەرکردەکانی سوپاکەی خزمی غیرخان بوون، ھەروەھا تورکان خاتوونی دایکی سوڵتان محمد کە کاریگەر بوو لە کاروبارەکاندا، ھەروەھا پشتگیری دەسەڵات دەکەن. قانقلی تورک، و وا ڕوویدا کە سوڵتان محەممەد نەک ھەر داوای کرد کە جەنگیزخان قبوڵ نەکات، بەڵکو باڵیۆزی جەنگیزخان کە ھاتبووە پایتەختی خوریزم شاھی بۆ گەیاندنی داواکارییەک بۆ ڕادەستکردنەوەی غیرخان، ئەویش لەلایەن… فەرمانی سوڵتان. محمد و ھاوەڵەکانی بە ڕیش و سمێڵی بڕانەوە ڕەوانەی جەنگیز کرانەوە. ئەم ھەڵوێستە شەڕانگێزەی محەممەد خوریزم شا داگیرکاری جەنگیزخانی بۆ سەر ئاسیای ناوەڕاست خێراتر کرد.

جەنگیزخان لە ساڵی ١٢٢٠ی زایینی (٦١٦ی کۆچی) لەگەڵ ھێزە سەرەکییەکانی سوپاکەی ھێرشی کردە سەر بوخارا و ڕووبەڕووی بەرخۆدانی توندی بەرگریکارانی شارەکە بووەوە؛ بەڵام ئەم خۆڕاگرییە نەیتوانی زۆر بخایەنێت، لە سێیەم ڕۆژی شەڕەکەدا، بەرگریکارانی بوخارا کە پەیوەندییان لە ھەموو لایەکەوە پچڕابوو، ناچار بوون بەرەنگاری ببنەوە. داگیرکەرانی مەغۆل دوای گرتنی بوخارا، ھەزاران دانیشتووی بێ بەرگری و بێ بەرگری شارەکەیان کۆمەڵکوژ کرد و ئەوانی دیکەیان کردە کۆیلە. دوای ئەوە ڕێگای سەمەرقەندی گرتەبەر. لە بوخارا جەنگیز پیرەکانی شارەکەی بانگ کرد و پێی وتن کە مەبەست لە بانگھێشتکردنەکەی کۆکردنەوەی ئەو ئامێرە زیوینانەیە کە محمد خورازم شا پێی فرۆشتبوو (واتە بازرگانەکانی عەتار لەلایەن غیرخانەوە). دوای کوشتنی) چونکە ئەم شتانە موڵکی ئەوانە. ئێمە و ئەوان ھەموو شتێکیان لێ وەردەگرین، کاڵاکان ھێنران و ڕادەستی موغڵخان کران.

سەربازانی مەغۆل دوای ھێرشێکی یەکلاکەرەوە شاری عەتاریان گرت، بەڵام قەڵای عەتار بۆ ماوەی مانگێک (شەش مانگ بەپێی ھەندێک بەڵگەنامە) بەرەنگاری بووەوە. مەغۆلەکان دوای گرتنی شاری عەتار، ھەموو بەرگریکارانی شار و قەڵاکەیان کوشت. بەم شێوەیە کەشتی ترانسڤاڵ بە خێرایییەکی باوەڕپێنەکراو داگیرکرا.

پێشڕەوی بکە بۆ ناو خوراسان

گورگانج کە ناوەندی شاری خورەزم و پایتەختی خورەزمیشایە، دەکەوێتە باشووری دەریاچەی ئارال لە تورکمانستانی ئێستا.

١٢٢١ی زایینی (٦١٧ی کۆچی) أ) کوڕەکانی جەنگیز چاغتای و ئوگتای و جۆجی بە ١٠٠ ھەزار سوپای مەغۆلەوە شاری گورگانج، جورجانییە یان ئۆرگانجی پایتەختی دەوڵەتی میرنشینی خوازمیان گەمارۆدا و خەڵکیان ناچار کرد ببنە عەلی (زاراوەیەکی مەغۆلییە بە واتای قبوڵکردن لە ڕەگەزنامە).) وتی. گەورەکانی شار ئەم پێشنیارەیان قبوڵ نەکرد. شارەکە بە ناوەندی زانست و ئەدەب و مشتومڕ و وانەوتنەوە دادەنرا و قوتابخانە و کتێبخانەی گەورەی تێدابوو و شوێنی کۆبوونەوەی شاعیران و نووسەران و زانایان بوو. بەرگریکارانی شارەکە بۆ ماوەی شەش مانگ لە دژی مەغۆلەکان شەڕیان کرد. شارەکە بەھۆی بەرخۆدانی دانیشتووانەکەیەوە بۆ مەغۆلەکان ئەوەندە قورس بوو کە داگیری بکەن، کە دوای چوونە ناو شارەکە بە قوربانیکردن یان زیانگەیاندنی قورس ھەموو شەقام و گەڕەکێکیان گرت. دوای گرتنی شارەکە، جگە لەو پیشەوان و منداڵ و ژنانەی وەک کۆیلە و کۆیلە ھێشتیانەوە، ھەموویان سەریان بڕی. پاشان بەھۆی ئەو ھەموو کوشتنە تووڕە بوون، بڕیاریان دا شارەکە بڕووخێنن بۆ سەر زەوی تا ھیچ شوێنەواری نەمێنێت. بۆ ئەم مەبەستە بەنداوەکەیان لە کەنارەکانی یەھون لەناوبرد و شاری گورگانجیان ژێرئاو خست.

جەنگیز بەرپرسیارێتی خوراسانی بە تولی کوڕەکەی سپارد. لە ساڵی دواتردا (٦١٨ کۆچی) تولی خوراسانی لە مارو تا بەیحەق گرت (سەبزوەری ئێستا بە یەکێک لە شارەکانی ناوچەی بەیحاق دادەنرێت) و لە نەسا و ئەبیوارەوە تا ھەرات یەک بە یەک وەک مەورەولنەھر لەناوی برد. پێی دا بە تایبەتی شاری مێرۆڤی وێران کرد کە یەکێکە لە ناوەندە کولتوورییە کۆنەکانی ئاسیای ناوەڕاست.

٦١٩ی کۆچی دوای تێپەڕین بە پەنجاب و داگیرکردنی تیمرێز و بەلخ و گرتنی شارەکانی پارێزگای جەوزجان، جەنگیز لە ڕێگەی جیھون ھاتە تالیغان. ئەم تالەغانە شارێک بووە لە پارێزگای جوزجان و ناوی تاڵغانی خوراسان بووە. قەڵای تالیغان ناوی نوسرەت کۆھ بوو. گەمارۆدانی ئەم قەڵایە بۆ ماوەی دە مانگ بەردەوام بوو تا دواجار کوڕەکانی چینگیس بە ھانایەوە ھاتن و تالیغانیان داگیرکرد. دوای ئەوە کاتێک جەنگیز ھەواڵی سەرکەوتنی جەلالەدینی لە پەروان، نزیک شاری غەزنیان پێگەیشت، لە ڕێگەی بامیانەوە ھاتە غەزنین و لە ڕێگادا بامیان گەمارۆدا. کاتێک مەغۆلەکان گەمارۆی شارەکەیان دا، موتوجین کوڕی جاگتای و نەوە خۆشەویستەکەی جەنگیز لەلایەن یەکێک لە خەڵکی بامیانەوە کوژرا. دوای داگیرکردنی بامیان، جەنگیز فەرمانی دا کە جگە لە مرۆڤ ئاژەڵەکان بکوژرێن و کەس نەگیرێت و ھیچ منداڵێک لە سکی دایکیدا بە زیندووی نەھێڵرێتەوە، سوپای مەغۆلیش شارەکەیان گرت، بە شێوەیەک وێران کرا کە کەس نەتوانێت لەوێ بژی چی تر. . کاتێک جەنگیز گەیشتە غەزنین، چونکە جەلال دین شارەکەی بەجێھێشتبوو، بەدوایدا ڕۆیشت تا کەنارەکانی ڕووباری ئیندوس، بەڵام نەیتوانی ڕێگری لە ھەڵاتنی جەلالولدین بۆ ھیندستان بکات. دوای ئەوەی جەلال دین بەرەو ھیندستان ھەڵات، جەنگیز بۆ چەند مانگێک لە ناوچەکەدا مایەوە، بەڵام دواتر بەھۆی یاخیبوونەکانی باکووری چین و تبت، ڕووی لە ناوچەکە کرد و بوونی پێویست بوو.

بەدواداچوون بۆ سوڵتان محمد

وێنەی سەباتای بەھادور لە تابلۆیەکی سەدەی ١٦ی چینی

لە ساڵی ٦١٦ی کۆچی دا محمد خورازمشا لەگەڵ سەربازەکانیدا گەیشتنە شاری عەتار و شارەکانی دەوروبەری سێھون و دوای شەڕی سەرەتایی و شکست لەبەردەم مەغۆلەکاندا لێیان دەترسا و کاریگەری یەکەم شەڕ لەگەڵ مەغۆلەکان بەو شێوەیە بوو کە ھەرگیز شکستی نەھێناوە. جارێکی تر لەگەڵیان لە مەیدانەکەدا دەرکەوتەوە. بە بیستنی ھەواڵی ڕووخانی بوخارا و سەمەرقەند، بەڵخی بەجێھێشت. جەنگیز لە لاوازی و ناڕەحەتی سوڵتان محمد ئاگادار بوو و ھەوڵیدا کارەکانی تەواو بکات پێش ئەوەی ھیچ یارمەتییەک بگات، بۆ ئەو مەبەستەش زاوای تۆغاجەر و دوو لە ژەنەراڵەکەی بە ناوەکانی یام نویان و سەبتای بەھادور دەنێرێت کە سەرکەوتنیان بەدەستھێنا. لە شەڕەکانی چیندا دوای سوڵتان محمد کەوت و فەرمانی پێکرد کە لە ڕێگادا نەوەستێت و خورازمشا بگرێت و دەرفەتی گرتنی سوڵتان لەدەست نەدات بە ھێرشکردنە سەر شار و شوێنە نیشتەجێبووەکانی. ڕێگاکە بە جابیا و سەبتای یەھوندا تێپەڕی و دەگەیشتە بەلخ.

ھاتنە ناوەوەی سوپای مەغۆل بۆ ناو خاکی ئێرانی ئێستا

سوڵتان محەممەد خورازم شا لە بەلخەوە گەیشتە نیشاپور و پاشان بەرەو ڕەی ڕۆیشت. جابە و سەبتاییش بەڵخیان بەجێھێشت و گەیشتنە نیشابور. ھەردووکیان گرتنی نیشابوریان دواخست و دوای سوڵتان کەوتن. لە ڕێگا و لە ڕاوەدوونانی سوڵتانئابادی بێباوەڕانیان کوشت و تاڵانیان کرد.

سوڵتان محەممەد چووە قەڵای فەرزین کە دەکەوێتە ٣ فەرسەنگی حەمدان. لەم قەڵایەدا کوڕەکەی ڕوکن الدین غورسانچی، فەرمانڕەوای عێراق عەجەم، لەگەڵ سی ھەزار پیاو چاوەڕێی ھاتنی بوو. لەم شوێنەدا سوڵتان محمد ژنانی حەرەمەکەی لەگەڵ کوڕەکەی غیاسەدین نارد بۆ قەڵای قارون کە قەڵایەکی بەھێزە لە چیای ئەلبارز لە نێوان دەماوەند و مەزەندەران. ھەروەھا پەیامێکی بۆ نوسرەدین ھەزارەسپ و ئوتبەک لیر بوزور نارد و داوای لێکرد خزمەتی بکات و ڕاوێژی بە مەلیک نوسرەدین و میرەکانی عێراق کرد بۆ بەرپەرچدانەوەی دوژمن. حاکمەکانی عێراق بە باشیان زانی سوڵتان لە دەوروبەری ئەشتەنکوا پێگەیەک وەربگرێت. مەلیک نوسرەدین حەزەرەسپ داوای لە سوڵتان کرد پەنا بۆ شاخەکانی نێوان فارس و لار بوزور ببات و ئەویش بەڵێنی دا سەد ھەزار پیادە بۆ سوڵتان لە خەڵکی لار و کۆھگیلویە و فارس کۆبکاتەوە، بەڵام سوڵتان محمد گومانی خۆی دەربڕی و چونکە لە نادڵنیایی. ڕەتکرایەوە، بۆچوونی خۆی سەبارەت بە نەوشیروان الدین قبوڵ نەکرد. لەو کاتەدا ھەواڵ ھات کە مەغۆلەکان گەیشتوونەتە لای ڕەی و شارەکەیان وێران کردووە، بۆیە لەگەڵ کوڕەکانیدا دەچێتە قەڵای قارون و ڕۆژێک لەوێ مایەوە. لە ڕێگادا کۆمەڵێک لە سوپای مەغۆل لێی نزیک بوونەتەوە و بەبێ ئەوەی بیانناسنەوە تەقەیان لێکردووە، بەڵام سوڵتان ڕزگاری بووە. پاشان ڕووی کردە قەزوین و پاش مانەوەی بۆ ماوەی ٧ ڕۆژ لە قەزوین لە سەرجاھان قیلا (نزیک سوڵتانییە لە پارێزگای زەنجانی ئێستا) مایەوە. پاشان مەغۆلەکان شوێنپێیان گرت و پێیان وابوو چووەتە بەغدا. لە ڕێگای گیلان سوڵتان محەممەد گەیشتە مازەندەران و لە کۆتاییدا پەنای بۆ دوورگەیەکی بچووک لە دەریای خەزەر بە ناوی دوورگەی ئۆبسکۆن برد.

وێرانکردنی شارەکان بە درێژایی ڕێگا لە ڕێگەی جابییە و سەباتای کۆر

ڕێگای ھەڵمەتی ژەنەڕاڵەکانی مەغۆل بۆ ئێران. ڕێگای گەڕانەوەی جابییە و سەباتای لە ئێرانەوە بە ڕەنگی وەنەوشەیی سووک نیشان دراوە. دەتوانیت کاراکتەرەکانی نەخشەکە بخوێنیتەوە بە تەنھا کلیککردن و زوومکردنی نەخشەکە تا ئەوپەڕی.

لە سەردەمی لەشکرکێشی مەغۆلەکاندا گەلی ڕەی لەسەر بنەمای جیاوازی ئایینی دابەشبوون بەسەر گرووپی جیاوازدا، کاتێک شافیعییەکانی ڕەی لە ڕەفتاری مەغۆلەکان ئاگادار بوون، چوونەتە پێشوازییان و دوو ژەنەراڵی مەغۆلیان وروژاند کە ناوی جەبا بوون؛ و سەباتای، شەڕ لەگەڵ حەنەفییەکان. مەغۆلەکان سەرەتا حەنەفییەکانیان کوشت و تاڵانیان کرد، پاشان چوونە لای شافییەکان و شارەکەیان تاڵان کرد و خەڵکێکی بێشوماری کوشت و ژنەکانیان زیندانی کرد و منداڵەکانیان کردە کۆیلە. مەغۆلەکان لە ڕەی نەمانەوە و بەدوای خورازمشادا شارەکەیان بەجێھێشت.

جەبا و سەباتای دەزانن کە سوڵتان محەممەد ڕەی بەجێھێشتووە، بە دوو شێوازی جیاواز بەدوایدا دەگەڕێن. سەباتای چووە قەزوین. دوای گەمارۆدانی ٢ ڕۆژە لە ٧ی شەعبان ساڵی ٦١٧ی کۆچی شارەکە وێران کرا. بە دیل گیرا و ھەزاران کەسی کوشت. لە لایەکی ترەوە جەبا بە دوای سوڵتان محمد گەیشتە ھەمەدان. ئەم شارە دوو جار لەلایەن مەغۆلەکانەوە ھێرش کرایە سەر. بۆ یەکەمجار لە زستانی ساڵی ٦١٨ی کۆچی ڕوویدا. بەھۆی ترسی خەڵکەوە گوێڕایەڵی مەغۆلەکان بوون و خۆیان لە تاڵانکردندا سنووردار کرد. دووەم ھێرشی مەغۆلەکان بۆ سەر ھەمەدان لە بەھاری ساڵی دواتردا ڕوویدا. ئەمجارە حەمدانییەکان کە بەھۆی پارەی ساڵی پێشووەوە سامانێکی زۆریان نەمابوو، بڕیاریان دا بەرەنگاری ببنەوە. کاتێکی زۆری خایاند تا مەغۆلەکان شارەکەیان گرت و ژمارەیەکی زۆر سەربازی مەغۆلەکان لە کاتی گەمارۆدانەکەدا کوژران. لە کۆتاییدا شارەکە کەوتە دەست مەغۆلەکان و خەڵکی شارەکە کۆمەڵکوژ کران. دوای ئەم کۆمەڵکوژییە، مەغۆلەکان ئاگریان لە شارەکە بەردا. لە ساڵی ٦١٨ی کۆچی. ق-جەبێ یاوەری سەباتا بوو بۆ ئەردەبیل (ئەوکات ناوەندی ئازەربایجان) کە تازە گرتنی قەزوینیان تەواو کردبوو. دوای بەرگرییەکی توند، شاری ئەردەبیل تێکشکێنرا و دواتر وێران کرا و ژمارەیەکی زۆر لە دانیشتووانەکەی کوژران. زۆربەی کوژراوەکان ئەو کەسانە بوون کە پێش ڕووداوەکە شارەکەیان بەجێنەھێشتووە و لە دارستانەکانی دەوروبەری پەنایان نەبردووە. دواتر تەبرێز گەمارۆدرا، بەڵام ئەتابەکی ئازەربایجان گوێڕایەڵی قبوڵ کرد. دوای گرتنی تەبرێز، جەبا و سەباتای مەراغا و مەراند و نەخچیڤانیان کوشت و تاڵانیان کرد، پاشان لە ڕێگەی دەربەندەوە لە ڕووسیا پەیوەندییان بە سوپای جۆجی کوڕی جەنگیزەوە کرد و لەوێشەوە چوونە مەنگۆلیا.

دیلبوونی حەرەم

لە غیابی سوڵتاندا، ژنە تورکییەکە، دایکی محەممەد خورازمشا، پایتەختی داگیرکرد و ھەواڵی ھەڵھاتنی سوڵتان و داگیرکردنی مەغۆلەکان لە ترانز کەناڵ و خوراسان یەک لە دوای یەک گەیشتە دەستی و بووە ھۆی مردنی تورکەکان ژن. ئیرادەی بەرگریکردن لە پایتەخت بۆ لاوازبوون. پایتەختی بە یەکێک لە میرەکانی سپارد و لەگەڵ وەزیرەکەی نەسیرەدین نیزامول مولک بە ھەموو گەنجینەکان و موڵک و ماڵی شاھانەی بەنرخەوە پەنایان بۆ قەڵای لاریجان لە مازەندەران برد. کاتێک تورکان خاتوون شارەکەی بەجێھێشت، فەرمانی لەسێدارەدانی دوازدە شازادە و شازادە زیندانیکراوەکانی گورگانج دەرکرد و لەڕاستیدا کارئاسانی بۆ مەغۆلەکان کرد و ئەوانەی دەکرا بەربەستێکی بەھێز بن لەدژی مەغۆلەکان دوورخستەوە. مەغۆلەکان لە سەرەتای ساڵی ٦١٧ی کۆچی. گەمارۆیان دا و دوای ماوەیەک بەھۆی نەبوونی ئاو لە کۆشکەکەدا داگیرکەرانی خۆیان تەسلیم کرد. جگە لەم قەڵایە، مەغۆلەکان قەڵای قەرونیشیان گرت کە پەناگەی ژن و منداڵەکانی سوڵتان محمد بوو. تورک-مەغۆلەکان ژنەکە و وەزیرەکەی و منداڵەکانی خوریزم شایان نارد بۆ جەنگیز کە لە نزیک تیلیغان بوو لە خوراسان. دوای کوشتنی کوڕە گەنجەکانی نیزامولمولک و خورازم شا، جەنگیز کچ و ژنەکانی خاتوون تورک و سوڵتان محمد ڕەوانەی قەرەکۆرام (کە دەکەوێتە مەنگۆلیا). ژنی تورکان تا ساڵی ٦٣٠ی کۆچی. ھیجری کە ڕێکەوتی کۆچی دوایییەکەیە، لە زیندان بوو.

محمد خورازمشا، سەرەڕای دەسەڵاتی ڕواڵەتی، ئامادە نەبوو بەرگری لە خۆی بکات لە کاتی ھێرشەکەدا. لە کاتی ئامادەکارییەکانی جەنگدا ساڵانە سێ جار باجی بەسەر خەڵکدا دەسەپاند و بەھۆی ئەمەوە ناڕەزایەتی و ناڕەزایی لەناو خەڵکدا سووتەمەنی دەدا. پێش لەشکرکێشی محمد خوریزم شا ئەنجومەنی ئاغاکانی پێکھێنا. یەکێک لە فەقێناس و مامۆستا بەناوبانگەکانی خورازم، ئیمام شەھاب الدین خوقی، پێشنیاری دابینکردنی سەرباز لە ناوچە جیاوازەکان و ڕێگریکردن لە پەڕینەوە لە مەغۆلەکان لە نزیک سێھون، بەڵام ئەمیرەکانی سوڵتان ئەم پێشنیارەیان قبوڵ نەکرد و وتیان کە بۆ ئەوان باشترە. ئەستەمە بۆ مەغۆلەکان بێنە ئەودیوی ڕووبارەکە بۆ شاخ و گەرووەکە، ئینجا دەیانکوژین چونکە ڕێگای ڕاست نازانن. سوڵتان دەنگی گرووپی دووەمی قبوڵ کرد و سەرباز و فەرماندەکانی بڵاوەپێکرد بۆ شوێنە نیشتەجێبوونە گەورەکانی ئەودیوی ڕووبارەکە، بەڵام خۆی پێش ئەوەی بتوانێت ئەو ھێزانەی لە ناوچەکانی دەوروبەری داوای کردبوو کۆبکاتەوە بۆ بەلخ و بەرگری لە ڕووبارەکەی بەجێھێشت بۆ فەرماندە و ھێزەکانی. .

محمد خوریزم شا بایەخێکی زۆری بە بەرگری سەمەرقەند دا و لەشکرێکی زۆری لەو شارەدا کۆکردەوە و قەڵاکانی شارەکەی نۆژەن کرد. بە گوێرەی ھەندێک لە مێژوونووسان ١١٠ ھەزار و بە گوێرەی ھەندێک سەرچاوەی دیکە ٥٠–٦٠ ھەزار سەرباز لە سەمەرقەند بۆ بەرگریکردن لە شارەکە کۆکراونەتەوە. وا دیارە شارەکە دەیتوانی بۆ چەند ساڵێک بەرەنگاری گەمارۆ بگرێتەوە. لە سێھەمین ڕۆژی گەمارۆدا بەرگریکارانی شار لە پێگەکانیان ھاتنە دەرەوە و ھێرشیان کردە سەر دوژمن. زۆرێک لە سەربازەکان بەشداریان لەم ھێرشە لەناکاوەدا کرد. بەشێک لە سەربازە مەغۆلەکانیان لەناوبرد، بەڵام دوژمنان گەمارۆیان دا و زۆربەیان لە بەرەکانی شەڕدا کوژران. ئەم ھێرشە سەرکەوتوو نەبووە کاریگەرییەکی بەدبەختی لەسەر مۆڕاڵی بەرگریکاران ھەبوو. ھەندێک کەسی کاریگەر لە شارەکەدا بڕیاریان دا خۆیان ڕادەست بکەن و دادوەری شارەکە و شێخ ئەلئیسلامیان ڕەوانەی جەنگیزخان کرد بۆ ئەوەی دانوستان لەسەر تەسلیمبوون بکەن. لە کۆتاییدا دەروازەکانی شارەکەیان بەڕووی دوژمندا کردەوە و سوپای جەنگیز ھاتە ناو شارەکە و دەستیان بە کوشتن و تاڵانکردن کرد. دوای ئەم ھێرشە شاری سەمەرقەند بوو بە وێرانە.

ھێرشی سوپای جەنگیز

سانچھ:پایان چپچین سانچھ:پایان پانویس

• . شرکت سھامی کتابھای جیبی با ھمکاری مؤسسھٔ انتشارات فرانکلین. الوسیط |نام= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |نام خانوادگی= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |شھر= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |ناشر= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |کتاب= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |سال= تم تجاھلە (معاونت); مفقود أو فارغ |title= (معاونت)<span class="mw-reference-text" id="mw-reference-text-cite_note-ToolAutoGenRef12-4">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output .citation q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output .id-lock-free a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:left .1em center}.mw-parser-output .id-lock-limited a,.mw-parser-output .id-lock-registration a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:left .1em center}.mw-parser-output .id-lock-subscription a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:left .1em center}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-ws-icon a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/12px-Wikisource-logo.svg.png")no-repeat;background-position:left .1em center}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-maint{display:none;color:#33aa33;margin-right:0.3em}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</span>
• یاحقی، محمدجعفر؛ محمودی، علیرضا (١٣٩٠). «مولوی و مغولان». فصلنامە تخصصی مولوی پژوھی (10)..mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:right .1em center;padding-right:1em;padding-left:0}.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-free a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-subscription a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output div[dir=ltr] .cs1-lock-registration a{background-position:left .1em center;padding-left:1em;padding-right:0}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}
• The New Cambridge History of Islam, Volume 3: The Eastern Islamic World, Eleventh to Eighteenth Centuries.">
• The Cambridge History of Iran,Volume 5: The Saljuq and Mongol Periods.">
• (بزبان انگریزی). الوسیط |نشانی مقالھ= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |نام= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |پیوند بایگانی= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |زبان= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |سال= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |مقالھ= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |نام خانوادگی= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |دانشنامھ= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |تاریخ بایگانی= تم تجاھلە (معاونت); مفقود أو فارغ |title= (معاونت)<span class="mw-reference-text" id="mw-reference-text-cite_note-ToolAutoGenRef12-4">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output .citation q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output .id-lock-free a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:left .1em center}.mw-parser-output .id-lock-limited a,.mw-parser-output .id-lock-registration a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:left .1em center}.mw-parser-output .id-lock-subscription a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:left .1em center}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-ws-icon a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/12px-Wikisource-logo.svg.png")no-repeat;background-position:left .1em center}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-maint{display:none;color:#33aa33;margin-right:0.3em}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</span>
• (بزبان انگریزی). الوسیط |نشانی مقالھ= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |نام= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |ویراستار٣= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |مقالھ= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |ویراستار١= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |پیوند بایگانی= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |نام خانوادگی= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |سال= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |زبان= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |ویراستار٢= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |دانشنامھ= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |تاریخ بایگانی= تم تجاھلە (معاونت); مفقود أو فارغ |title= (معاونت)<span class="mw-reference-text" id="mw-reference-text-cite_note-ToolAutoGenRef12-4">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output .citation q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output .id-lock-free a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:left .1em center}.mw-parser-output .id-lock-limited a,.mw-parser-output .id-lock-registration a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:left .1em center}.mw-parser-output .id-lock-subscription a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:left .1em center}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-ws-icon a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/12px-Wikisource-logo.svg.png")no-repeat;background-position:left .1em center}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-maint{display:none;color:#33aa33;margin-right:0.3em}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</span>
• (بزبان انگریزی). Brill Online. الوسیط |نام خانوادگی= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |سال= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |ویراستار٢= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |دانشنامھ= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |نام= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |ویراستار٣= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |مقالھ= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |ویراستار١= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |ویراستار٥= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |ناشر= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |ویرایش= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |پیوند مقالھ= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |پیوند بایگانی= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |ویراستار٤= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |زبان= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |تاریخ بایگانی= تم تجاھلە (معاونت); مفقود أو فارغ |title= (معاونت)<span class="mw-reference-text" id="mw-reference-text-cite_note-ToolAutoGenRef12-4">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output .citation q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output .id-lock-free a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:left .1em center}.mw-parser-output .id-lock-limited a,.mw-parser-output .id-lock-registration a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:left .1em center}.mw-parser-output .id-lock-subscription a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:left .1em center}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-ws-icon a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/12px-Wikisource-logo.svg.png")no-repeat;background-position:left .1em center}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-maint{display:none;color:#33aa33;margin-right:0.3em}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</span>
• (بزبان انگریزی). الوسیط |نشانی مقالھ= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |نام= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |نام خانوادگی= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |پیوند نویسندھ= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |مقالھ= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |تاریخ بازبینی= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |سال= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |دانشنامھ= تم تجاھلە (معاونت); الوسیط |زبان= تم تجاھلە (معاونت); مفقود أو فارغ |title= (معاونت)<span class="mw-reference-text" id="mw-reference-text-cite_note-ToolAutoGenRef12-4">.mw-parser-output cite.citation{font-style:inherit}.mw-parser-output .citation q{quotes:"\"""\"""'""'"}.mw-parser-output .id-lock-free a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-free a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/65/Lock-green.svg/9px-Lock-green.svg.png")no-repeat;background-position:left .1em center}.mw-parser-output .id-lock-limited a,.mw-parser-output .id-lock-registration a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-limited a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-registration a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Lock-gray-alt-2.svg/9px-Lock-gray-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:left .1em center}.mw-parser-output .id-lock-subscription a,.mw-parser-output .citation .cs1-lock-subscription a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/aa/Lock-red-alt-2.svg/9px-Lock-red-alt-2.svg.png")no-repeat;background-position:left .1em center}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration{color:#555}.mw-parser-output .cs1-subscription span,.mw-parser-output .cs1-registration span{border-bottom:1px dotted;cursor:help}.mw-parser-output .cs1-ws-icon a{background:url("//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/4c/Wikisource-logo.svg/12px-Wikisource-logo.svg.png")no-repeat;background-position:left .1em center}.mw-parser-output code.cs1-code{color:inherit;background:inherit;border:inherit;padding:inherit}.mw-parser-output .cs1-hidden-error{display:none;font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-visible-error{font-size:100%}.mw-parser-output .cs1-maint{display:none;color:#33aa33;margin-right:0.3em}.mw-parser-output .cs1-subscription,.mw-parser-output .cs1-registration,.mw-parser-output .cs1-format{font-size:95%}.mw-parser-output .cs1-kern-left,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-left{padding-left:0.2em}.mw-parser-output .cs1-kern-right,.mw-parser-output .cs1-kern-wl-right{padding-right:0.2em}</span>
• مێژووی مەغۆلەکان و ئەلخانەکان و تیموریدەکان لە زانکۆی خورازمی.
• ئیسلامیکردنی مەغۆلەکان لە ئینسایکلۆپیدیای بریتانیکادا.
• مێژووی مەغۆلەکان لە زانکۆی کۆڵۆمبیا.
• سەرھەڵدانی مەغۆلەکان لە زانکۆی ویسکۆنسێن.
• لە Chagatai Khanate, زانکۆی کالگاری.