عەراقی عەجەم
عەراق عەجەم ناوی مێژوویی ناوچەیەک لە ناوەندی ئێرانە کە لە ڕۆژاواوە بەرەو چیای زاگرۆس و لە ڕۆژھەڵاتەوە بەرەو بیابان و لە باکوورەوە بەرەو چیای ئەلبۆرز دەڕوات. ئیسفەھان و شەھرڕەی و ئەراک و قەزوین و قوم شارە گەورەکانی ئەم ناوچەیە بوون؛ و شێوازی عێراقی لە شیعری فارسیدا دەگەڕێتەوە بۆ ئەم ناوچەیە. لە کتێبی بەڵگەنامەکانی ناوی کەنداوی فارسدا، لە تەوەری ناوەکانی خاکی ئێراندا ھاتووە کە لە قۆناغە مێژوویییەکانی پێش ئیسلامدا، ناوەڕاستی ئێران بە عێراقی ناودەبرا، ھەندێکیش ناوی ئەم ناوچەیەیان ناوە ئەراک و بە کورتکراوەی… وشەی ئێران؛ بە واتای ئێرانی بچووک دێت. جوگرافیناس و نووسەرانی موسڵمان ئەم وشەیەیان بە عەرەبی کرد و بە پشتبەستن بە یاساکانی بەعەرەبکردن، کیان گۆڕی بۆ ق و بە ناوی ئەراک و ئەراک تۆماریان کرد، ھەروەھا دەشتەکانی ناوچەی ڕۆژاوای زاگرۆس، کە ھاوتایە لەگەڵ زەوییە تەختەکان (فەلات) عێراق (جگە لە… کوردستان) پێی دەگوترا «عێراقی عەرەبی» کە ھاوتایە لەگەڵ ناوچەی بابلی کۆن. کاتێک ئارییەکان لە باکووری ساردی ڕووسیا (سیبیریا) کۆچیان کرد بۆ خاکی ئێران، یەکێک لە ھۆزەکانیان بە ناوی میدەکان کە بەھێزترین ھۆزی ئارییەکان بوون، لە ناوچەکانی ڕۆژاوای ئێرانی ئێستا نیشتەجێ بوون. ئەم خەڵکە جەنگاوەر و ئاژەڵدار بوون و ئەو خاکە نوێیەیان کە سەوز و گەرم بوو، بە بەھەشتی خەونەکانیان دۆزییەوە. دواتر مرۆڤە شێتەکان شانشینی ماد یان مەحیان لە ڕۆژاوای ئێران دامەزراند، وڵاتی ماد یان مەح لە ناوچەیەک پێکھاتووە کە بریتی بوون لە ئاراک، ڕەی و ئیسفەھانی ئێستا، کە دواتر ناوی دەوڵەتی شاخ یان جەبەل، و دوای ئەوە ئاراج عەجەم.
ناونانی دەستکاری
مانای عێراق، زەوی تەخت، نزیک لە دەریا، کەناری ڕووبارێک یان دەریا، و وا بیر دەکرێتەوە کە لە وشەی فارسی ئیراە یان ئێرانشارەوە وەرگیراوە و یاقوت حەمەوی پێی وایە کە ھەمان بابلە. وشەی عەجەم وشەیەکی عەرەبییە، واتە کەسێک کە ناتوانێت بە زمانی عەرەبی قسە بکات یان کەسێک کە بە لەھجەیەکەوە بە عەرەبی قسە بکات. چونکە لە سەرەتای ئیسلام و ھەروەھا لە چوار سەدەی یەکەمی کۆچی دا زۆربەی ئەوانەی کاریگەر و ئامادە بوون لە حکوومەتی ئیسلامیدا و عەرەب نەبوون، ئێرانی بوون؛ بۆیە وشەی عەجەم بۆ ئێرانییەکان بەکاردێت. یاقوت حەمەوی لە کتێبی مەجام ئەلبێلدان (بەرگی یەکەم). ٢، ل٩٩) سنوورەکانی عەجەم عێراق دەدات کە ھەمان ناوچەکانی ناوەڕاستی ئێرانی ئێستایە. دەڵێ کە دەستەواژەی عێراق عەجەم یەکەمیان ھەڵەیە و دووەمیان نوێیە؛ واتە زاراوەیەکی نوێ بووە لە سەردەمی یاقوت حەموی کە لە سەرەتای سەدەی حەوتەمدا ژیاوە. یاقوت دەڵێت کە وشەی عێراق عەجەم لە دوای سەلجوقەکانەوە ھاتووەتە کار و ناوچەکانی ناوەڕاستی ئێران لە پێنج سەدەی یەکەمی کۆچی دا بە شاخ ناسراون. ئەو دیاردەیەی کە لە وشەی ``عەجەم عێراق''دا دەبینرێت، یەکسانی و ھاوشێوەییی ناوچەکانی ناوەڕاستی ئێرانە بە عێراقی عەرەبی، واتە عێراقی ئێستا، یان بە گوتەی یاقوت حەمەوی، بابل.
جوگرافیا دەستکاری
لە سەردەمی قاجاردا ئەم ناوچەیە بەیەکێک لە ناوچە و پارێزگاکانی دەسەڵاتدار دادەنرا. ئەم زنجیرە چیایییە لە باکوورەوە بەرەو ھەمەدان و مەلایر و ساوە و لە ڕۆژھەڵاتەوە قوم و کاشان و لە باشوورەوە بەرەو مەحاڵات و کامرە و جەپولاق و لە ڕۆژاواوە بەرەو بۆروجێرد و نەھاوەند دەڕوات. ناوەندی ئەم قەزایە سوڵتان ئاباد بووە و ڕووبەرەکەی ٢١ ھەزار و ٦٠٠ کیلۆمەتر چوارگۆشە بووە.
سەرچاوەکان دەستکاری
- ماکدۆناڵد کینەر، جۆن. 1813. وەسفکردنی جوگرافیای ئیمپراتۆریەتی فارس، لەگەڵ نەخشەیەک (بە ئینگلیزی)، لەندەن.
- "Irak-i-Ajami". 1911 Encyclopædia Britannica.
- داڕێژە:یادکرد دانشنامھ
- نفیسی، سعید، بابک خرمدین، دلاور آذربایجان، بە اھتمام عبدالکریم جریزە دار، انتشارات اساطیر، تھران،
- داڕێژە:یادکرد دانشنامھ
- Lockhart, L (1991). "DJIBĀL". Encyclopaedia of Islam. Vol. vol. ۲ (2nd ed.). Leiden: E. J. Brill. p. 534. ISBN 90-04-07026-5.
{{cite book}}:|volume=has extra text (help)
