سەربازە جنۆکەییەکان

سەربازە جنۆکەییەکان یان کەتیبە جنۆکەییەکان ئاماژەیە بۆ ئەو سەربازانەی سوپا کە ناویان لە لیستی سەربازیدا ھاتووە، بەڵام لە ڕاستیدا لە خزمەتکردنی سەربازیدا نین، بە گشتی بۆ ئەوەی بەشێک لە مووچەی سەربازەکان بگوازنەوە بۆ لایەنێکی ناوخۆیی کاریگەر وەک ئەفسەرانی سوپا یان کەسانی دیکە. سەربازەکان دەتوانن بە یەکسانی سوودمەند بن لە پلانی گەندەڵی بە گەڕانەوە بۆ پیشە و ڕۆتینی مەدەنی خۆیان لە ھەمان کاتدا داھاتێکی پەراوێزخراو بەدەستبھێنن. بەڵام ئەو پراکتیزەیە ھێزی سەربازی لاواز دەکات و کاتێک سەرکردەکان چاوپۆشی لە سەربازە بەردەستەکان دەکەن، ئامادەی ھێرشە سەربازییەکان و شکستی گەورە دەبن. سەربازە جنۆکەییەکان لە عێراق و ئەفغانستان و وڵاتانی دیکەدا ئاماژەیان پێکراوە.

حاڵەتە مێژووییەکان

ڤێتنامی باشوور

ھەندێک لە ئەفسەرانی سوپای کۆماری ڤێتنام لە کاتی جەنگی ڤێتنامدا ئەو سەربازانەیان ھێشتەوە کە کوژراون یان چۆڵ بوون لە لیستەکانیاندا وەک «سەربازی جنۆکە». بەو پێیەی مانگانە یەکەکان بڕێکی دیاریکراوی برنجی بۆ ھەر سەربازێک تەرخان دەکرا، ئەمەش ڕێگەی بە ئەفسەرەکان دا برنجی زیادە بفرۆشن بۆ قازانجی خۆیان. ھەروەھا ئەفسەرانی ARVN ھەندێک جار ئەو مووچەیەیان دەدزی کە بۆ ئەم سەربازە نەبوون تەرخانکرابوو. ئەم گەندەڵییە ئەوەندە بەربڵاو بوو کە بووە ھۆی زیادەخەمڵاندنی بەرچاوی قەبارەی سوپا.

ڕووسیا

لە کاتی جەنگی جیھانی یەکەم و دووەم لە قەفقاز و سەردەمی نێوانیاندا، ھەواڵەکان باس لەوە دەکەن کە سەربازانی ڕووسیا لە لیستی مووچەی سوپادا ناویان ھاتووە، کە یان بوونیان نەبووە یان لە ئەرکە سەربازییەکانیان وازیان ھێناوە لە کاتێکدا ئەفسەرە فەرماندەکانیان گیرفانی خۆیان دەخستە گیرفانی پارەدان. ھەروەھا ھەواڵەکان باس لەوە دەکەن کە بە ھیچ شێوەیەک مووچەی سەربازەکان نەدراوە، لەلایەن فەرماندەکانیانەوە وەک کۆیلە کاردەکەن لە کاتێکدا ھەمان ئەم ئەفسەرانە مووچەی سەربازەکانیان دزیوە.

ئۆگاندا

تانگری و موێندا لە ساڵی ٢٠٠٦، لە لێکۆڵینەوەیەکدا لەسەر ھێزی بەرگری گەلی ئۆگاندا، سەربازە جنۆکەییەکانیان بە 30%ی ھێزەکەی دەخەمڵێنن. ھەوڵەکان بۆ دەستپێکردنی لێکۆڵینەوەکانی دژە گەندەڵی لەلایەن پشکنەری گشتی حکومەتەوە ڕێگەپێدراو نەبووە «چونکە بڕە پارەیەکی بەرچاو کە لە تەداروکاتە سەربازییە گەندەڵەکان و دیاردەی سەربازانی 'جنۆکە' بەدەست ھاتوون بۆ بنیاتنانی پشتیوانی سیاسی بۆ سەرۆک یوێری موسێڤینی لەبەردەستدا بوون».

عێراق

کەوتنی خێرای موسڵ.

بوونی سەرباز و کەتیبەی جنۆکە وەک ھۆکارێکی سەرەکی بۆ زنجیرەی داڕمانی خێرا و کارەساتبار و شکستەکانی سوپای عێراق لەلایەن داعشەوە لە سەرەتای ھێرشەکانی ٢٠١٣–٢٠١٤دا ھاتووە. حاڵەتەکانی دابەشکردنی مووچەی ئەفسەر و سەربازانی سوپا لە بەرامبەر ئەوەی ناچار نەبن خۆیان نیشان بدەن بە سەربازی و کار و مەشق و ڕاھێنانەکان بەڵگەدارن. پاشان سەربازەکان ئازادن لە گەڕانەوە بۆ پیشە و ڕۆتینی مەدەنی خۆیان، بەڵام دەبێت جار جار بگەڕێنەوە بۆ نوێکردنەوەی بڕوانامەی جۆراوجۆر لە ژێر پاراستنی ئەفسەرەکەی. ھەروەھا ئەم پراکتیزەیە ئەگەری خانەنشینبوونی سەربازانی عێراقی دوای ١٠ ساڵ لە خزمەتکردنی جنۆکەیی لەو شێوەیە بۆ سەربازانی عێراقی ڕەخساند. سەربازی لە سەردەمی ئیدارەی نوری مالیکی سەرۆکوەزیرانی عێراقدا بە گەندەڵی ناسراو بوو، مالیکی تا ٨ی ئەیلولی ٢٠١٤ وەزیری کاروباری ئاسایشی نیشتمانی و وەزیری ناوخۆ و سەرۆکوەزیرانی عێراق بوو، کاتێک داعش چالاکییەکانی لە یەکەمدا زیادکرد بەشێک لە شەڕی ٢٠١٣–٢٠١٧ لە عێراق، سوپای عێراق بە چەندین شکستی سەرنجڕاکێشدا تێپەڕی، لەنێویاندا ھێرشی حوزەیرانی ٢٠١٤ بۆ باکووری عێراق کە داڕمانی کارەساتبارانەی سوپا لەو ناوچەیە و کەوتنی موسڵ، کە سوپاکەی داعش ١٥٠٠ چەکداری داعشی تێدابوو زیاتر لە ٦٠ ھەزار سەربازی عێراقی تێکشکاند. ئەمەش بەخشی بە جێنشینی حەیدەر عەبادی، سەرۆکوەزیرانی عێراق بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەم گەندەڵییە. دوای لێکۆڵینەوە، عەبادی لە کۆتاییەکانی تشرینی دووەمی ٢٠١٤ بە ئاشکرا دۆزینەوەی ٥٠ ھەزار سەربازی جنۆکەی ڕاگەیاند، بۆ زیانێکی ساڵانە بە ٣٦٠ ملیۆن دۆلاری ئەمریکی بە گریمانەکردنی تێکڕای مووچەی مانگانە ٦٠٠ دۆلار. ھەندێک پێشنیاریان کردووە کە زیانەکە دەتوانێت ٣ ھێندە گەورەتر بێت. عەبادی دەیان ئەفسەری خانەنشین کردووە کە تۆمەتبارن بە گەندەڵی و پلەبەرزکردنەوەی ئەفسەرە لاوەکییەکانیان لەسەر بنەمای دڵسۆزی نەک شایستەیی.

ئەفغانستان

ئەفغانییەکان کە بە فڕۆکەیەکی ئەمریکی بۆینگ سی-١٧ هەڵدێن لە کاتی کەوتنی کابول، ١٥ی ئابی ٢٠٢١. داڕمانی خێرای هێزە حکومییەکان کە ڕووبەڕووی تاڵیبانی داهاتوو بوون، بەشێکی دەگەڕێتەوە بۆ سەربازە جنۆکەییە بەربڵاوەکان، نزمی ئەخلاقی سەربازی و هۆکاری دیکە. ئەو داڕمانە بووە هۆی کۆچی ئەفغانییەکان.

لە ساڵی ٢٠١٦دا، لانیکەم ٤٠%ی ناوەکانی ناو ڕیزبەندی سوپای نیشتمانی ئەفغانستان لە پارێزگای هێلمەند بوونیان نەبووە. ڕاپۆرتێکی ساڵی ٢٠١٦ی پشکنەری گشتی تایبەت بۆ ئاوەدانکردنەوەی ئەفغانستان دەڵێت، “نە ئەمریکا و نە هاوپەیمانە ئەفغانییەکانی نازانن لە ڕاستیدا چەند سەرباز و پۆلیسی ئەفغانستان بوونیان هەیە، چەندیان لە ڕاستیدا ئامادەن بۆ ئەرک، یان بە درێژکردنەوەی سروشتی ڕاستەقینەی تواناکانی ئۆپەراسیۆنەکانیان”. ئەفسەرەکان مووچە و بەشەخۆراکیان بۆ سەربازە جنۆکەییەکان وەرگرت، کە یەکێک بوو لە دیاردە سەرەکییەکانی گەندەڵی ئیندێمیک لە ئەفغانستان. لە هێلمەند، بنکەیەک کە ١٠٠ سەربازی تێدابوو، تەنیا ٥٠ سەرباز مابووەوە؛ نیوەکەی تر فەرمانیان پێکرا بگەڕێنەوە ماڵەوە لە کاتێکدا ئەفسەری فەرماندە مووچەکانیان دەخستە گیرفانیانەوە. کاتێک هێرش کرایە سەر بنکەیەکی دیکە کە بە فەرمی ٣٠٠ سەرباز بوو، لە ڕاستیدا تەنیا ١٥ سەرباز ئامادە بوون. ئەفسەرەکان نەیانتوانی ڕاپۆرتی وازهێنان و مردن یان ڕۆشتنی سەربازەکانیان بدەن، بۆ ئەوەی شکستەکان بشارنەوە و دەرماڵەی سەربازە جنۆکەییەکان بخەنە گیرفانیانەوە. لەم نێوەندەدا، سەربازە ڕاستەقینەکان لە بنکە گوندنشینە دابڕاوەکان و هێڵی پێشەوە ڕووبەڕووی مۆڕاڵێکی نزم و بارودۆخی ژیانی سەخت بوونەتەوە، لەگەڵ خۆراکی خراپ وەک برنج و چای سادە. ئەو سەربازانەی سەرقاڵی قاچاخکردنی ماددە هۆشبەرەکان بوون بۆ داهاتی زیاتر و بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان، کە دەتوانرێت ڕاپۆرت بکرێت بۆ هێزە دوژمنکارەکان و دەست بە هێرش بکەن کاتێک سەربازەکان هێشتا لە ژێر کاریگەری ئەو ماددە هۆشبەرانەدان. ستافی دەوریەی سنوور کە یەکەیەکی شەڕکەر نین، ناچار بوون بۆشاییەکان پڕبکەنەوە و لەکاتی پێویستدا بەرگری لە پێگەکان بکەن. لە کاتێکدا هێزی سەربازی و هێرشە ئاسمانییەکانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی بە سەرۆکایەتی ئەمریکا سوودی سەربازی یەکلاکەرەوەی دابین کرد، بەڵام بۆ بەهێزکردنی هێزە سەربازییەکانی ئەفغانستان، چارەسەری ئابووری و کۆمەڵایەتی درێژخایەن پێویست بوو. لە سەرەتای ساڵی ٢٠١٩دا لانیکەم ٤٢ هەزار سەربازپپی جنۆکە لە لیستی مووچەپپی سوپای ئەفغانستان دوورخرانەوە. تا ماوەیەکی کەم پێش دەستبەسەرداگرتنی ئەفغانستان لە ١٥ی ئابی ٢٠٢١ لەلایەن تاڵیبانەوە، هێزە چەکدارەکانی ئەفغانستان لەسەر کاغەز سوپایەکی ٣٠٠ هەزار سەربازی ڕاهێنراو بوون کە لەلایەن هێزی ئاسمانی]] ئەفغانستانەوە پاڵپشتی دەکران، کە لە دوو دەیەی پێشوودا بە هەوڵەکانی ئەمریکا و ناتۆ دروستکرابوون. لە ماوەی چەند هەفتەیەکدا لەلایەن هێزێکی زۆر بچووکتری تاڵیبانەوە شکستی هێنا، زۆربەی پایتەختەکانی پارێزگاکان بە بەرخۆدانێکی کەم یان هیچ بەرگرییەکەوە کەوتنە خوارەوە. خالید پایندە، وەزیری دارایی پێشووی ئەفغانستان، لە ساڵی ٢٠٢١، دوای داڕمانی حکومەتی ئەفغانستان، ڕایگەیاند، زۆربەی ئەو ٣٠٠ هەزار سەرباز و پۆلیسەی لە ڕیزبەندی حکومەتدا بوونیان نەبووە، و ڕەنگە ژمارەی فەرمیی ئەفغانستان شەش هێندەی ژمارەی ڕاستەقینەی ئەفغانستان گەورەتر بووبێت و پێشنیار کراوە وەک 50,000 سەرباز، یان نزیکەی +٨٠%ی سەربازە جنۆکەییەکان و گەندەڵییەکی بەرفراوان لە سەربازیدا هۆکارێکی سەرەکی بوو بۆ داڕمانی خێرای حکومەتی ئەفغانستان دوای کشانەوەی ئەمریکا.