زەندییەکان
زەندییەکان بنەماڵەیەکی کوردی لەک[١][٢][٣] بوون کە لە ساڵانی ١٧٥٠ تا ١٧٩٤ لە ئێران حوکمیان دەکرد.[٤][٥] بۆ یەکەمجار کەریم خانی زەند توانی لە دوای ھەڵوەشاندنەوەی پادشایی ئەفشارییەکان ئاسایش بھێنێتەوە وڵات و حکوومەتێکی بەھێز پێک بھێنێت، پایتەختی زەندییەکان شیراز بوو.
| دەوڵەتی زەند ناسراو: ئیمپراتۆریەتیی زەند |
||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
|
||||||
 |
||||||
| پایتەخت | شیراز | |||||
| زمانە فەرمییەکان | فارسی | |||||
| دەوڵەت | پاشایەتی | |||||
.svg)
زەندییەکان لە یەکێک لە ھۆزەکانی کوردی فەیلی کە لە ناوچەی باشووری ئێران نیشتەجێ بوون. لە ساڵی ١٧٣١ی زایینی نادر شا لە ناوچەکانی خۆیان دەریانکرد بۆ خۆراسان. زەندییەکان بە سەرۆکایەتی کەریم خانی زەند گەڕانەوە بۆ باشوور. کەریم خان (١٧٥٠–١٧٧٩ز) دەستی بەسەر ناوچەکانی باشووری ئێراندا گرت، دواتر پێی دەگوترا وەکیل. دوای فەتحکردنی مازەندەران (١٧٥٩ز) و پاشان ئازەربایجان (١٧٦٢ز) دەبێتە خاوەنی ناوچەیەکی فراوان لە ئێران جگە لە ناوچەی خۆراسان، و گەمارۆی بەسرەی دا تا ئەو کاتەی کەسە دیارەکانی ناوچەکە دەچن بۆ لای سەرکردە سدیق خان و داوای سەلامەتییەکان لێدەکەن، بەڵام ھاتە ناو شارەکە و چەند ڕۆژێک کاری تێیدا شتانێکی دەگوت کە ھەرگیز نەبیسترابوو ھەرگیز، سووکایەتی بە ھاوەڵانی محەممەد دەکرد لەسەر مینبەرەکان. لەم ماوەیەدا سەرکردە محەممەد خانی زەند سەریھەڵدا، کە سنوورەکانی ڕۆژاوای ئێرانی پاراست و لە شەڕێکدا سوپای عوسمانی تێکشکاند و فەرماندەی سوپای عوسمانی ناچارکرد بۆ کەرکوک بکشێتەوە، دوای ئەوە فەرماندە تورکەکە نەیتوانی بەردەوام بێت شەڕەکەی و ناچار بوو بگەڕێتەوە بارەگاکەی لە جۆلان. وڵاتەکەی گەیاندە لوتکەی ئابووری (گەشەسەندنی بازرگانی لەگەڵ ھیندستان، کۆنترۆڵکردنی داھاتی باج، پەرەپێدانی سیستەمی ئاودێری) و پایتەختەکەی (شیراز) کردە ناوەندێکی ڕۆشنبیری گرنگ. دوای مردنی وڵات کەوتە ئاژاوە. شەڕەکان تا ڕووخانی دوایین زەند لە ساڵی ١٧٩٤ی زایینی لە کرمان لەسەر دەستی قاجاڕەکان و ئەوانەی دوای ئەوان لە ئێراندا بەردەوام بوون.
مێژوو
دەستکاریکەریم خانی زەند
دەستکاریئەم شانشینە لەلایەن کەریم خانی زەند سەرۆکی ھۆزی زەند کە یەکێکە لە خێڵەکانی لەک و تیرەیەکە لە خەڵکی لوڕ، نادر شا ھۆزی زەند لە ماڵی خۆیان لە چیاکانی زاگرۆس گواستەوە بۆ دەشتەکانی خۆرھەڵاتی خۆراسان. دوای مردنی نادر ھۆزی زەند بە ڕێنوێنی کەریم خان گەڕانەوە بۆ خاکی ڕەسەنی خۆیان. دوای دانانی عادلشا وەک پاشا، خان و سەربازەکانی لە سوپا لادەدەن و عەلی مورادخانی بەختیاری و ئەبولفەتحخان حەوت لەنگ کە دوو سەرۆک ھۆزی دیکەی ناوچەکەن، پەیوەندییان پێوە دەکەن بۆ ئەوەی ببنە نەیارێکی دیار، بەڵام لە بەرامبەردا ژمارەیەک نەیاری تریان بینی. ئەبولفەتحخان بەرپرسێکی باڵاتر بوو، کەریم خان بوو بە فەرماندەی سوپا و عەلی مورادخانیش فەرمانڕەوا.[٦][٧][٨][٩][١٠][١١]
کەریم خان شیرازی بە پایتەختی خۆی ناساند و لە ساڵی ١٧٧٨ تاران بوو بە پایتەختی دووەم. توانی بەشی ناوەڕاست و باشووری ئێران بخانە ژێر ڕکێفی خۆیەوە. کەریم خان بۆ شەرعیەتدان بە فەرمانڕەوایەتییەکەی لە ساڵی ١٧٥٧ منداڵی شا ئیسماعیلی سێیەم، نەوەى دوا پاشای سەفەوی، لەسەر تەختی پاشایەتی دانا، ئیسماعیل تەنیا پاشایەکی ھێمایی بوو، لە کاتێکدا ھەموو دەسەڵاتێک لە دەستی کەریم خاندا چڕبووەوە. کەریم خان خۆی وەک فەرماندەی سەربازی ھەڵبژارد، عەلی مورادخانیش فەرمانڕەوای شارستانی بوو. ھەر زوو کەریم خان توانی ھاوبەشەکەی و پاشا بوکەڵەییەکان لەناو ببات و لە ساڵی ١٧٦٠ بنەماڵەی فەرمانڕەوای خۆی دامەزراند. ڕەتیکردەوە نازناوی پاشا پەسەند بکات، و خۆی بە «وەکیل ئەلڕەعییە» (پارێزەری گەل) ناوبرد.
تا ساڵی ١٧٦٠ کەریم خان ھەموو ڕکابەرەکانی شکست پێھێنا و دەستی بەسەر ھەموو ئێراندا گرت، جگە لە خۆراسان لە باکووری ڕۆژھەڵاتی وڵات کە شاھرۆخ میرزا فەرمانڕەوایەتی دەکرد. ھەڵمەتە دەرەکییەکانی لە دژی ئازاد خان لە ئازەربایجان و دژی عوسمانییەکان لە میزۆپۆتامیا، ھەردوو وڵاتی ئازەربایجان و پارێزگای بەسرەیان خستە ژێر دەسەڵاتی خۆی. بەڵام لە ھەڵمەتەکانی دژی دووژمنە سوێندخواردووەکەی محەممەد حەسەن خانی قاجار، سەرۆکی ھۆزی قاجار قۆینلۆ، خۆی لە ھەڵمەتەکانی خۆی بەدوور نەگرت. لە کۆتا شەڕیدا محەممەد حەسەن لەلایەن کەریم خانەوە تێکشکێندرا و ھەردوو کوڕەکەی ئاغا محەممەدخان و حوسێن قولیخانی قاجار وەک بارمتە ھێنرانە شیراز.
لەنێو ئاسەوارەکانی کەریم خان لە شیراز قەڵای کەریم خانی زەند و بازاڕی وەکیل و ژمارەیەک مزگەوت و باخچە. ھەروەھا دروستکردنی کۆشکێکی لە شاری تاران کە پایتەختی داھاتووی شانشینی قاجارە.
پاشەکشە و داڕمان
دەستکاریکوشتنی کەریم خان لە ساڵی ١٧٧٩ زەوییەکانی کردە بەر ھەڕەشەی دووژمنەکانی. کوڕ و جێنشینەکەی بەناوی ئەبولفەتح، فەرمانڕەوایەکی ناکارامە بوو کە لەژێر کاریگەری مامی (و فەرماندەی کەریم خان)، زەکی خان بوو. ھەروەھا فەرمانڕەواکانی دیکە وەک عەلی موراد و جەعفەر خان پێیان باش بوو ڕامیارییەکان کەریم خان پەیڕەو بکەن و زۆری نەخایاند وڵاتەکە لە ھەموو لایەکەوە ھێرشی کرایە سەر.
دووژمنانی سوێندخواردووی زەندییەکان، سەرکردەکانی قاجار، بە سەرۆکایەتی بارمتەی پێشوو بەناوی ئاغا محەممەد خان، لە دژی شانشینی کەوتوو پێشڕەوییان دەکرد. دواجار کوڕەزای کەریم خان لووتف عەلی خان، لە ساڵی ١٧٨٩ خۆی بە پاشای نوێ ناساند، زۆربەی سەردەمی دەسەڵاتەکەی (کە تا ساڵی ١٧٩٤ بەردەوام بوو) لە زۆربەیاندا شەڕی دژی قاجارخان دەکرد. لە کۆتاییدا لە قەڵای بام بە دیل گیرا و بە شێوەیەکی دڕندانە کوژرا، ئەمەش بە شێوەیەکی کاریگەر کۆتایی بە بوونی شانشینی زەندی ھێنا.
گرنگییەکی شوێنەکەیان لە ڕووی ڕامیارییەوە زەندییەکان و بەتایبەت کەریم خان ئاماژە بەوە کردووە کە خۆیان بە «و ھەموو ڕەعیەتەکان» (واتە: پارێزەری گەل) ناودەبرد نەک پاشا. جگە لە بەھای پڕوپاگەندەیی ئاشکرای نازناوەکە، دەکرا ڕەنگدانەوەی داواکارییە جەماوەرییەکانی ئەو سەردەمەش بووبێت، کە چاوەڕوانی فەرمانڕەوای خاوەن مەیلی جەماوەری بوون نەک سەرکردایەتی ڕەھای پاشاکان کە بە تەواوی پەیوەندییان بە واقیعی گەلەوە پچڕاوە، وەک شانشینی سەفەوی کە پێش ئەوان بوون.
سەرکرە و فەرمانڕەواکانی زەند
دەستکاریکەریم خانی زەند (دامەزرێنەری دەوڵەتی زەند)١٧٥١-١٧٧٩
محەمەد عەلی خان زەند ١٧٧٩ وەک فەرماندەی سپا
سدیق خانی زەند ١٧٧٩-١٧٨٢
عەلی موراد خان زەند ١٧٨٢-١٧٨٥
جەعفەر خان ١٧٨٥-١٧٨٩
لوتف عەلی خان ١٧٨٩-١٧٩٤
ئایین
دەستکاریکەریم خان هاوشێوەی زۆرێک لە سەرۆک هۆزەکان لە پابەندبوونە ئاینییەکانیدا زۆر مامناوەند بوو، هەرچەندە پشتگیری لە داب و نەریتی شیعەکان دەکرد و لە دانیشتنی شیعەکاندا بەشداربووە، شوێنکەوتووانی شیعەش لە سەردەمی دەوڵەتی زەندی پەرەی سەندوە.
سەرچاوەکان
دەستکاری- ^ Tucker، Ernest (2020). «Karīm Khān Zand». Encyclopaedia of Islam, THREE. Brill Online.
The Zands were a branch of the Laks, a subgroup of the northern Lurs, who spoke Luri, a Western Iranian language.
- ^ «ZAND DYNASTY». iranicaonline.org (بە ئینگلیزی). Encyclopædia Iranica. لە ٢٤ی ئازاری ٢٠١٧ ھێنراوە.
The founder of the dynasty was Moḥammad Karim Khan b. Ināq Khan (...) of the Bagala branch of the Zand, a pastoral tribe of the Lak branch of Lors (perhaps originally Kurds; see Minorsky, p. 616) (...)
- ^ ...the bulk of the evidence points to their being one of the northern Lur or Lak tribes, who may originally have been immigrants of Kurdish origin., Peter Avery, William Bayne Fisher, Gavin Hambly, Charles Melville (ed.), The Cambridge History of Iran: From Nadir Shah to the Islamic Republic, Cambridge University Press, 1991, ISBN 978-0-521-20095-0, p. 64.
- ^ http://books.google.com/books?id=y6BCAAAAIAAJ&q=%22A+fourth+pretender+was+Karim+Khan,+son+of+Aymak+of+the+Zand%22&dq=%22A+fourth+pretender+was+Karim+Khan,+son+of+Aymak+of+the+Zand%22&hl=en&ei=b_RKTr-IK4jqmAWpmNHuBw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CC0Q6AEwAA
- ^ http://books.google.com/books?id=sl4PIeyWriUC&pg=PA308&dq=%22Karim+Khan+Zand,+the+founder+of+the+Kurdish+Zand+dynasty%22&hl=en&ei=QftKTviXOLD2mAWLiPSICA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCwQ6AEwAA#v=onepage&q=%22Karim%20Khan%20Zand%2C%20the%20founder%20of%20the%20Kurdish%20Zand%20dynasty%22&f=false
- ^ https://web.archive.org/web/20210929160607/https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-3/*-COM_33039
- ^ https://web.archive.org/web/20211102203354/https://www.iranicaonline.org/articles/zand-dynasty
- ^ https://web.archive.org/web/20211001045722/https://books.google.com/books?id=H20Xt157iYUC&pg=PA64
- ^ https://web.archive.org/web/20210930004421/https://books.google.com/books?id=XYlGS3s3zTQC&pg=PR39
- ^ https://web.archive.org/web/20060221110309/http://www.iranologie.com/history/history13.html
- ^ https://web.archive.org/web/20160303170301/http://www.farhangsara.com/history_afshar.htm
 | ئەم مێژوو وتارە کۆلکەیەکە. دەتوانیت بە فراوانکردنی یارمەتیی ویکیپیدیا بدەیت. |
| کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە زەندییەکان تێدایە. |