جێنشینی پێغەمبەر محەممەد
جێنشینی پێغەمبەر محەممەد پرسێکی سەرەکییە کە لە سەدەی یەکەمی مێژووی ئیسلامیدا کۆمەڵگەی موسڵمانان بۆ چەند دابەشبوونێک دابەش کرد و دیارترینیان لەنێو ئەو مەزھەبانەدا لقە شیعەکان و سوننەکانی ئیسلام بوون. ئیسلامی سوننە پێداگری دەکات کە ئەبوبەکر جێنشینی شەرعی پێغەمبەر محەممەد بووە لەسەر بنەمای ھەڵبژاردن. ئیسلامی شیعە پێی وایە عەلی کوڕی ئەبووتاڵیب جێنشینی دیاریکراوی پێغەمبەر محەممەد بووە.
بۆچوونە جیاوازەکان سەبارەت بە جێنشینی بە پلەی یەکەم لەسەر بنەمای لێکدانەوەی جیاوازی ڕووداوەکانی سەرەتای مێژووی ئیسلامی و ھەروەھا بۆ فەرموودەکان. سوننەکان پێیان وایە کە محەممەد جێنشینی دانەناوە و لەبری ئەوە مەبەستی ئەوە بووە کە کۆمەڵگەی موسڵمانان لە نێوان خۆیاندا سەرکردەیەک ھەڵبژێرن. ئەوان حوکمی ئەبوبەکر کە لە سەقیفە ھەڵبژێردرابوو و دەسەڵاتی جێنشینەکانی کە پێکەوە بە خەلیفەکانی ڕاشدین ناودەبرێن. لە لایەکی دیکەوە شیعەی دوازدە ئیمام پێیان وایە عەلی پێشتر لەلایەن محەممەدەوە وەک میراتگری خۆی کاندید کرابوو، دیارترینیان لە کاتی ڕووداوی غەدیر خومدا بوو، ئەمەش دوای دابەزینی ئایەتی ٥:٦٧ی[١] دەقی ئایینی ناوەندی ئیسلام کە قورئانە. ئەو دەسەڵاتدارانەی دوای محەممەد کەوتن بە ناشەرعی دەڕوانن. بەڵکو جێنشینی حەقی پێغەمبەر محەممەد پێی وایە عەلی و یازدە ئیمامی دەستنیشانکراوی ڕەچەڵەکی ئەو بن. لە بیروباوەڕی دوازدەی شیعەدا دوا ئیمامی ئەم ئیمامانە مەھدی، لە ساڵی ٢٦٠ی کۆچی (٨٧٤ی زایینی) چووە ناو جادووگەری، بەھۆی دوژمنایەتی دوژمنەکانی ناچار بووە.[٢] ھاتنی مەھدی لەلایەن زۆربەی موسڵمانانەوە چاوەڕوان دەکرێت، ھەرچەندە مەزھەبە جیاوازەکان بۆچوونی جیاوازیان لەبارەیەوە ھەیە.
مێژوونووسان دەستکاری
زۆربەی مێژووی ئیسلامی بە شێوەی زارەکی گواستراوەتەوە تا دوای سەرھەڵدانی خەلافەتی عەباسی.[٣] بەرھەمە مێژوویییەکانی نووسەرانی دواتری موسڵمان بریتین لە ژیاننامەی نەریتی محەممەد و ئەو وەرگێڕانانەی کە دەگەڕێندرێنەوە بۆ ئەو سیرە و ئەدەبی فەرموودە کە زانیاری زیاتر لەسەر ژیانی محەممەد دەدەن. سەرەتاییترین سیرە (ژیاننامەی محەممەد) کە لە ژیاندا مابێت، سیرەت ڕەسوڵڵلا (ژیانی پێغەمبەری خودا)ە لەلایەن ئیبن ئیسحاقەوە. ھەرچەندە بەرھەمە ڕەسەنەکە لەدەستچووە، بەڵام بەشێکی لە کتێبەکانی ئیبن ھیشام و تەبەری دا ماونەتەوە. زۆرێک لە زانایان ئەم ژیاننامەیانە قبوڵ دەکەن. زانایانی ڕۆژاوایی مۆدێرن بە وریایییەوە لە مێژووە کلاسیکییەکانی ئیسلامی نزیک دەبنەوە و کەمتر لە زانایانی ئیسلامی سوننە متمانەیان بە بەرھەمی مێژوونووسانی عەباسی ھەیە.
کۆکردنەوەی فەرموودەکان بریتین لە تۆماری نەریت یان وتەی پێغەمبەر. پەرەسەندنی فەرموودە توخمێکی چارەنووسساز لە سێ سەدەی یەکەمی مێژووی ئیسلامییە. زانایانی سەرەتایی ڕۆژاوا متمانەیان بە گێڕانەوە و ڕاپۆرتەکانی دواتر نەبوو، وەک ھەڵبەستراو سەیریان دەکرد. قەیتانی گێڕانەوەی ڕاپۆرتە مێژوویییەکان بۆ ئیبن عەبباس و عائیشەی بە زۆربەی بە وەھمیی زانی، ئەو گێڕانەوەیانەی بە باشتر دەزانی کە بەبێ فەرموودەناسی لەلایەن مێژوونووسە سەرەتایییەکانی وەک ئیبن ئیسحاقەوە باسکراون. مادێلۆنگ ڕەتکردنەوەی بێ جیاوازی ھەموو ئەو شتانەی کە لە «سەرچاوە سەرەتایییەکان» دا نەخراونەتە ڕوو، لەبری ئەوە حوکم لەسەر گێڕانەوەکانی دواتر لە چوارچێوەی مێژوو و گونجان لەگەڵ ڕووداو و ژمارەکاندا داوە.
تاکە سەرچاوەی ھاوچەرخ کتێبی سلێم کوڕی قەیس (کیتاب السقیفە) لە نووسینی سلێم کوڕی قەیس. ئەم کۆمەڵە فەرموودە و ڕاپۆرتە مێژوویییە لە سەدەی یەکەمی ساڵنامەی ئیسلامیدا ڕووداوەکانی پەیوەست بە جێنشینی بە وردی دەگێڕێتەوە.[٤] بەڵام گومانەکان سەبارەت بە متمانەپێکراوی ئەو کۆمەڵەیە ھەبووە، ھەندێک پێیان وایە کە دروستکراوێک بوو دواتر بووە بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە زووترین باسکردنی دەقەکە تەنیا لە سەدەی یازدەھەمدا دەردەکەوێت.[٥]
سەرچاوەکان دەستکاری
- ^ يَٰٓأَيُّهَا ٱلرَّسُولُ بَلِّغْ مَآ أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ وَإِن لَّمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُۥ وَٱللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ ٱلنَّاسِ إِنَّ ٱللَّهَ لَا يَهْدِى ٱلْقَوْمَ ٱلْكَٰفِرِينَ (المائدة: ٦٧) هه‌رچی له خواوه هاتووه، ده‌بێ رابگه‌یه‌نرێ: {يا أيها الرسول بلغ ما أنزل إليك من ربك} ئه‌ی په‌یامبه‌ر! () هه‌ر فه‌رمان وبریارێك له‌لایه‌ن په‌وه‌ردگارته‌وه بۆت هاتووه، بێ دوودڵی و ترس له‌هیچ كه‌سێ رایگه‌یه‌نه {وإن لم تفعل فما بلغت رسالته} خۆئه‌گه‌ر وات نه‌كرد، چاك بزانه كه به‌ته‌واوی په‌یامه‌كه‌ی خوات نه‌گه‌یاندووه، خاتوونه عائیشه ده‌ڵێت: ئه‌ر پێغه‌مبه‌ر بیتوانایه ئایه‌تێك له‌قورئان بشارێته‌وه، ئه‌وا ئایه‌تی: (و تخفى فى نفسك ماالله مبديه وتخشى الناس والله أحق أن تخشاة ..) ده‌شارده‌وه. بوخاریی وموسلیم. {والله يعصمك من الناس} دڵنیاشبه خوا له‌ئازارو پیلانی ئه‌و خه‌ڵكه ده‌تپارێزێ، هه‌ر كه بیانه‌وێ دووچاری به‌ڵایه‌كت بكه‌ن، له‌وباره‌وه خاتوو عائیشه -خوا لێی ڕازی بێت- ده‌ڵێت: په‌یامبه‌ر () هه‌میشه پاسه‌وانی هه‌بوو، هه‌تا ئایه‌تی (والله يعصمك من الناس)ی بۆهات، ئه‌وسا فه‌رمووی: خه‌ڵكینه! ئیتر ئێوه بچن به‌لای كارتانه‌وه، چونكه من خوا ده‌مپاریزێ. متفق علیه. {إن الله لا يهدى القوم الكافرين} بێگومان خوای گه‌وره هیدایه‌ت و ڕێنوێنی هۆزو گه‌لی بێ باوه‌ڕان ناكات، به‌ڵێ پێغه‌مبه‌ر () بێ كه‌م و زیاد پڕبه‌پڕ شه‌ریعه‌ت و به‌رنامه‌كه‌ی خوای گه‌یاندو هاوه‌ڵانیشی كرده‌شایه‌د، له (حجه الوداع) دا نزیكه‌ی (144) هه‌زار كه‌س له‌هاوه‌ڵان گوێ بیستی بوون كه فه‌رمووی: خه‌ڵكینه! ئێوه كه پرسیاری منتان لێده‌كرێت، چ ده‌ڵێن؟ گوتیان: (نَشْهَدُ أنكَ قَدْ بَلّغْتَ وأَدّيْتَ ونَصَحْتَ). ئه‌وجا ئه‌ویش په‌نجه‌ی بۆ ئاسمان به‌رزه‌وه‌كرد و فه‌رمووی: (اللهمّ هَلْ بلغتُ؟ اللهم هل بلغت) موسلیم.
- ^ پێشەکییەک بۆ ئیسلامی شیعە. چاپخانەی زانکۆی یێڵ. ISBN 978-0-85398-200-5.
- ^ یانواری, ڤانسینا (1985). نەریتی زارەکی وەک مێژوو. جەیمس کۆری بڵاوکەرەوە. ISBN 978-0-85255-007-6.
- ^ Sachedina, Abdulaziz Abdulhussein; Sachedina, Associate Professor of Religious Studies Abdulaziz Abdulhussein (1981-01-01). Islamic Messianism: The Idea of Mahdi in Twelver Shi'ism (بە ئینگلیزی). SUNY Press. ISBN 978-0-87395-442-6.
- ^ https://spectrum.library.concordia.ca/id/eprint/976817/
