ئۆکسجین

ئۆکسجین یان ئۆکسیجن (بە ئینگلیزی: Oxygen) توخمێکی کیمیایییە بە ھێمای O و ژمارەی ئەتۆمی ٨ لەزانستی کیمیا پۆڵێن کراوە. ئەندامی گرووپی ھاڵۆجینەکانە لە خشتەی خولی، توخمێکی ناکانزای زۆر چالاکە و کارایەکی ئۆکسێنەریشە کە بە ئاسانی لەگەڵ زۆربەی توخمەکان و ھەروەھا پێکھاتەکانی تر دەئۆکسێت. دوای ھایدرۆجین و ھیلۆم ئۆکسجین سێیەم توخمی ھەرەزۆر و بەربڵاوە لە گەردووندا. بەھۆی پلەی گەرمی و فشاری فیزیکی دوو گەردی ئەم توخمە یەکیان گرتووە و گازێکی بێ ڕەنگ و بێ بۆنیان بەرھەم ھێناوە کە لە گەردووندا بە گازی ئۆکسجین ناسراوە. گازی ئۆکسجینی دیئەتۆمی لە ئێستادا بەڕێژەی ٢٠٬٩٥٪ لە کەشی ھەسارەی زەویدا ھەیە، ئەم ڕێژەیە بەدێژایی مێژووی زەوی بەردەوام گۆڕانکاری بەسەردا ھاتووە. ئۆکسجین نزیکەی نیوەی کڵپی زەوی لە شێوەی ئۆکسید دا پێک دەھێنێت.

فلۆراین → ئۆکسجین ← نایترۆجین - ↑ O ↓ S 8O خشتەی خولی
پیشاندان
گازی بێ ڕەنگ؛ شلەیەکی شینی کاڵ. بڵقەکانی ئۆکسجین سەردەکەون لەم وێنەی خوارەوە کە ئۆکسجینی شلە. ھێڵە شەبەنگییەکانی ئۆکسجین
تایبەتمەندییە گشتییەکان
ناو، ژمارە، ھێما	ئۆکسجین، 8، O
پۆلێنکردنی توخم	نا کانزا, chalcogen
کۆمەڵە، خول، خشتۆک	16، 2، p
گەردیلە بارستە	15.9994گ•مۆڵ−1
شێوگی ئەلیکترۆنی	1s2 2s2 2p4
ڕیزبوونی ئەلیکترۆنەکان بۆ ھەر بەرگێک	2, 6 (وێنە)
سیفاتە فیزیاییەکان
دۆخ	گاز
چڕی	(0 °س، 101.325 کیلۆ پاسکاڵ) 1.429 غ/ل
چڕی شل لە قۆناغی کوڵان	1.141 گ•سم−3
قۆناغی توانەوە	54.36 ک، -218.79 °س، -361.82 °ف
قۆناغی کوڵان	90.20 ک، -182.95 °س، -297.31 °ف
النقطة الحرجة	154.59 ک، 5.043 مێگا پاسکاڵ
پلەی گەرمای توانەوە	(O2) 0.444 کیلۆجول•مۆڵ−1
حرارة التبخر	(O2) 6.82 کیلۆجول•مۆڵ−1
السعة الحرارية	(25 °س) (O2) 29.378 جول•مۆڵ−1•کێلڤن−1
پەستانی ھەڵم
P (پاسکاڵ) 1 10 100 1 کیلۆ 10 کیلۆ 100 کیلۆ لە T (کێلڤن) 61 73 90
سیفاتە ئەتۆمییەکان
أرقام الأكسدة	2, 1, −1, −2
کارۆ سالیبێتی	3.44 (پێوەری بۆلینگ)
وزەکانی ئایۆناندن	یەکەم: 1313.9 کیلۆجول•مۆڵ−1
	دووەم: 3388.3 کیلۆجول•مۆڵ−1
	سێیەم: 5300.5 کیلۆجول•مۆڵ−1
نیوە تیرەی گەردیلە ھاوبەشی	66±2 بیکۆمەتر
نیوە تیرەی ڤان دێر والز	152 بیکۆمەتر
تایبەتمەندییەکانی تر
پێکھاتەی کریستاڵی	شەش پاڵویی
باری موگناتیسی	پارا موگناتیسی
گەیاندنی گەرمی	26.58x10-3 واط•متر−1•كلفن−1 (300 کێلڤن)
خێرایی دەنگ	(gas, 27 °C) 330 مەتر/چرکە
ژمارەی تۆمارکردن	7782-44-7
نەگۆڕترین ھاوتاکان
وتاری سەرەکی: ھاوتای ئۆکسجین
ھاوتاکان بوونی لە سروشت نیوە تەمەن جۆری تیشک ھێزی تیشک (مێگا ئەلیکترۆن ڤۆڵت) بەرھەمی تیشک 16O 99.76% 16O هاوتای نەگۆڕە لەگەڵ 8 نیوترۆن 17O 0.039% 17O هاوتای نەگۆڕە لەگەڵ 9 نیوترۆن 18O 0.201% 18O هاوتای نەگۆڕە لەگەڵ 10 نیوترۆن

دیئۆکسجین بەرپرسە لە بەرھەمھێنانی ئەو وزەیەی کە لە کرداری سووتاندا دروست دەبێت و بوونی ھەیە لە کرداری ھەناسەداندا لەھەموو خانە ئایرۆبیکەکان (ئایرۆبیکس مۆبایڵ) و لە زۆرێک لە چینە سەرەکییەکانی گەردیلە ئەندامییەکانی زیندەوەران ڕۆڵی ھەیە، وەک پرۆتین، ترشە نوکیلییەکان، کاربۆھیدرات و چەورییەکان، ھەروەھا لە پێکھاتە سەرەکییە نائەندامییەکانی توێکڵی ئاژەڵ و ددان و ئێسک زۆربەی زۆری زیندەوەرەکان. ھەروەھا وەک پشکێکی سەرەکی لە پێکھاتەی ئاودا ھەیە، ئۆکسجین پێکھێنەری سەرەکی فۆرمەکانی ژیانە. ئۆکسجین بە بەردەوامی لە کەشوھەوای زەویدا بەھۆی فۆتۆسینتزیزەوە دروست دەبێت، کە وزەی تیشکی خۆر بەکار دەھێنێت بۆ بەرھەمھێنانی ئۆکسجین لە ئاو و دووانەئۆکسیدی کاربۆن. ئۆکسجین توخمێکی زۆر چاڵاکە لە کارلێکە کیمیایییەکان ئەم توانایەی وایکردووە بەردەوام وەک توخمێکی ئازاد لە ھەوادا بمێنێتەوە بێ ئەوەی پشت ببەستێت بە خۆ زۆرکردن لەڕێگای کارلێکە فۆتۆتیکتیکییەکانی زیندەوەران. ئۆکسجین جۆرێکی تری ھەیە (allotrope) کە لەکاتی ئێستادا ھەر بە ئۆزۆن (O3) دەناسرێت وەک ئەوەی توخمێکی تر بێت، ئەم جۆرەی بەھۆی بەھێزییەکەی لە ھەڵمژینی تیشکی یو ڤی بی لە چینی سەرەوەی ئۆزۆن یارمەتی پاراستنی چینی بایۆسفیر دەدات لە تیشکی سەرووی وەنەوشەیی. بەڵام ئۆزۆنی ئێستا لەبەشی خوارەوەی بەھۆی زۆربوونی بەرھەمی پیسی مرۆڤ و دووکەڵی کارگەکانی توانا ڕەسەنەکەی لە دەستداوە. ئۆکسجین ساڵی ١٦٠٤ لەلایەن مایکڵ سێندیۆگیۆس قەتیس کراوە، ھەروەھا لە ١٧٧٣ ئەو توخمە بە سەربەخۆیی لەلایەن کارل ویلھێلم شیلێ لە زانکۆی ئۆپسالای سوێدی وەک گازێکی سەربەخۆ ھەڵگیراوە، ھەروەھا لە ١٧٧٤ جۆزێف قەشەلی لە ویلچایەر ئۆکسجینی کۆکردووەتەوە و توێژینەوەکانی بڵاوکردووەتەوە بۆیە جۆزێف قەشەلی بە دۆزەرەوەی ئۆکسجین دادەنرێت. لە بڵاوکراوەکەیدا بە " ھەوایەکی داڕماو " ناودێری کرد و وەک توخمێکی کیمیایی نەیناسی. بەڵام لە ساڵی ١٧٧٧ Antoine Lavoisier ئۆکسجینی کۆکردەوە و وەک توخمێکی کیمیایی ناسییەوە و ئەو ڕۆڵەشی بە دروستی لە سووتاندا دیاری کرد. ئۆکسجین بەگشتی بەکاردەھێنرێت لە بەرھەمھێنانی پۆڵا و پلاستیک و چنین و برینەوەی پۆڵا و ئاسنەکانی تر، پاڵنەری ڕۆکێت، چارەسەر بە ئۆکسجین و سیستەمی پاڵپشتی ژیان لە فڕۆکە و ژێردەریایی و فڕینی ئاسمانی و مەلەکردن.

مێژوو

تاقیکردنەوە سەرەتایییەکان

یەکێک لە یەکەم تاقیکردنەوە زانراوەکان لەسەر پەیوەندی نێوان سووتان و ھەوا لەلایەن نووسەری یۆنانی سەدەی دووی زاینی فیلۆ بێزانتی ئەنجام دراوە. چەندین سەدە دواتر لیۆناردۆ داڤینچی لەسەر کارەکانی فیلۆ بنیاتنرا بە چاودێری کردنی ئەوەی کە بەشێک لە ھەوا لەکاتی سووتان و ھەناسەدا بەکاردەھێنرێت. لە کۆتایی سەدەی حەڤدەدا ڕۆبێرت بۆیل سەلماندی کە ھەوا بۆ سووتان پێویستە. ھەروەھا کیمیاگەر (جۆن مایۆ) ی ئینگلیزی (١٦٤١–١٦٧٩) پوختەی ئەم کارەی کرد بە نیشاندانی ئەو ئاگرە تەنیا پێویستی بە بەشێک لە ھەوا ھەیە کە ناوی لینا Spiritus nitroaereus 7 لە تاقیکردنەوەیەکدا ئەوەی بۆ دەرکەوت کە دانانی مۆمێکی داگیرساو لە ناو دەفرێکی داخراوی پڕ ئاودا، بووە ھۆی ئەوەی ئاوەکە بەرز بێتەوە و هەروەها بەر لە کوژاندنەوەی ئاگرەکە توانی جێگۆرکێ بە ڕێژە و قەبارەی هەواکە بکات بە یەک لەسەر چواردەی قەبارەی ھەواکە. مەیاو بینی کە کاتێک گەرم دەبێت دژەمۆنی لە کێشدا زیاد بووە، ھەروەھا ئەوەی بینی کە پێویستە نایترۆئارۆیس لەگەڵی تێکەڵ بێت. ٧] ھەروەھا پێی وابوو کە سییەکان نایترۆئارێۆس لە ھەوا جیا دەکاتەوە و دەیپەڕێتەوە ناو خوێنو و گەرمی ئاژەڵ و جووڵەی ماسولکەکان لە کاردانەوەی نیترۆئارێوس بە ھەندێک ماددە لە لەشدا دروست دەبێت. ٧] ھەژماری ئەم و تاقیکاری و بیرۆکەکانی تر لە ساڵی ١٦٦٨ لە کارەکەیدا چاپ و بڵاو کراونەتەوە تراکتۆس دولە لە بەشی "De respiratione" دووجار لە مێژووی زەوییدا خەستی ئۆکسجین گەیشتووەتە ئەوپەڕی ڕادە - بەڵام تا ئێستا ھیچ ڕوونکردنەوەیەکی ئەوتۆ لەبارەی ئەو دووجار خستبوونەوەیە نەبووە. ئێستا و پاش پەرەپێدانی ڕێگایەکی نوێ، زاناکان بوارێکی باشیان بۆ لەباربووە، تا چاوێکی زانستیانە بە مێژووی زەویدا بخشێنن.

توێژەرانی بواری گیۆگرافی ناوی "Great Oxidation Event" لەو دووجار خستبوونەوەی ئۆکسجین دەنێن، کە پێش نزیکەی ٢٫٤ ملیارد ساڵ و ٧٥٠ ملیۆن ساڵ ڕوویانداوە و گۆڕانکاریان بەسەر ئەتمۆسفیری زەوییدا ھێناوە.

لەمیانەی لێکۆڵینەوەکانیاندا "Robert Frei" و ھاوەڵەکانی لە زانکۆی کۆپنھاگن کەڤری نیشتووی بە ئاسن دەوڵەمەندی زیاتر لە سێ ملیارد ساڵ تەمەن لە چەند شوێنکی جیاوازی سەرزەمیندا پشکنی. تیمی لێکۆڵینەوە پێکھاتەی "Chrom Isotope"یان لە بەرددا شیکارکرد و دواتر بۆیان دەرکەوت، کە "Isotope" پێھکاتەی ئۆکسجینی ئەتمۆسفیر نیشان دەدەن.

پەیوەندی نیشاندانەوە توێژەران بەم شێوەیە ڕوونی دەکەنەوھ: ئەگەر پێکھاتەی ئۆکسجینی ھەوا بەرزبێتەوە، ئەوا مەنگەنیزی ناو بەرد بۆ ئۆکسیدی مەنگەنیز دەگۆڕدرێت. لێرەدا ئەلکترۆنەکانی ناو ئەتۆمی کرۆمە بەرامبەری ناو کەڤری نیشتووەکان بۆ مەنگیز دەچن. ئەوجا ئەتۆمە داڕماوەکان ئاسانتر ئەکسەدە دەکەن، لە ئاوی باراندا دەتوێنەوە و بەرەوو چینە نزمەکانی زەوی دەڕۆن. ئەم دیاردەیەش لە "Isotope"ی "Chrom-53"دا زیاترە وەک لە "Chrom-52". ھەربۆیە شێوازی "Isotope"ی ڕێگایەکە بۆ زانینی ئاستی خەستی ئۆکسجینی ھەوا لەو کاتەی، کە کەڤری نیشتووە بە ئاسن دە‌وڵەمەندەکان لە بەردەکاندا سەقامگیربوون.

توێژەران لەسەر ڕووپەری گۆڤاری "Nature"دا بڵاویانکردووەتەوە، کە ئەنجامە کۆکراوەکان لەسەرتاسەری جیھان و دواتر شیکارکردنەوەیان زۆر سەرسووڕھێنەرن. پێش ١٫٩ ملیارد ساڵ لەمەوبەر خەستی ئۆکسجین دابەزییوە و زۆر لەناکاو بۆ ڕێژەیەی، کە زۆر کەمتربووە لەوەی پێش یەکەمین "Great Oxidation Event". ئاستەکەش گەیشتووەتە یەک لەسەر سەدی خەستی ئۆکسجینی ئێستای ئەتمۆسفیر لە نزیکەی لە ٢١٪. لێرەوە توێژەران بۆیان دەرکەوتووە، کە یەکەمین "Great Oxidation Event" ھیچ بەرزبوونەوەیەکی خەستی ئۆکسجینی لە ئەتمۆسفیردا دروست نەکردووە.

"Robert Frei" پێیوایە، کە زۆری ئۆکسجین بووەتە ئەوەی، کە زیندەوەرەکان زیاتر دووەم ئۆکسیدی کاربۆن ھەڵبمژن. دەرئەنجام ئەتمۆسفیری زەوی ڕووی لەساردبوونەوە کردووە، چونکە خەستی گازە قەتیسمەبووەکان بەرەوو کەمبوونەوە ڕۆیشتوون. توێژەری دانیمارکی ناوبراو لەدرێژەی پەیڤەکانیدا دەڵێت: "ئێمە ھیوادەخوازین، کە ئەنجامەکانی لێکۆڵینەوەکەمان ڕێگاخۆشکەرێک بێت، بۆ زیاتر تێگەیشتن، لە ئاڵۆزی گۆڕانکاری کەشی زەوی."