ناکۆکیی تورکستانی ڕۆژھەڵات
چەوساندنەوەی موسڵمانان لە چین دەگەڕێتەوە بۆ ئەو چەوساندنەوە و ئەشکەنجەدان و جیاکارییەی کە بەرامبەر بە موسڵمانان لە ناوچە جیاجیاکانی چیندا کراوە. ئەم چەوسانەوە و فشارە بەشێوەیەکی سەرەکی بەسەر هەرێمی سەربەخۆی سین کیانگ دا دەکارێت کە ئۆیغووری سوننەی تێیدا دەژی.[١]
| ناکۆکیی تورکستانی ڕۆژھەڵات | |
|---|---|
.svg) | |
| وڵات | چین |
| جێ | شینجیانگ |
| تاوانبار | شی ژنپنگ |
حکوومەتی چین کە چەندین ساڵە سیاسەتی جیاکاری و فشاری هەبوو بۆ گۆڕینی سیاسەتی خۆی بەرامبەر موسڵمانان، چەندین ساڵە بە شێوەیەکی توند موسڵمانان دەستگیر دەکات و لێکۆڵینەوە لە بیری ئایینی و سیاسی دەکات کە چەندین ساڵە گۆڕانکاری کەلتووری و یەکخستنەوەی زۆرەملێ یە دژ بە ئۆیغوور و کازاخ و گروپەکانی موسڵمانی دیکەی ئەو وڵاتە.
حکوومەتی چین دژایەتی هەر جۆرە مەشقێکی ئایینی وەک نوێژ و ڕۆژوو گرتن و هەروەها چاودێری حیجابی ئیسلامی و جل و بەرگی بەرزی ڕیش و خۆبەدوورگرتن لە خواردنەوەی مەی یان خوێندنەوەی کتێب و وتار لەسەر ئیسلام دەکات و دەکات بە نموونەی نمایشکردنی مانیفێستە ئایینی و فەرهەنگییەکان و لە پۆلێنی ڕەفتاری " توندڕەو " دا و بە توندی دژایەتیان دەکات. ئەنجامەکە هەر ماوە حکوومەتی چین هەوڵی داوە بە تیرۆریست ناوی لێبنن.
ئۆیغوورەکان دوو جار لە بەدەستهێنانەوەی سەربەخۆیی خۆیان لە ساڵی ١٩٣٣ و ١٩٤٤ دا خۆیان بە "کۆماری یەکەمی ڕۆژهەڵاتی تورکستان" ناوبرد بەڵام چین سەربەخۆیی کۆماری تورکستانەکانی ڕۆژهەڵاتی تێکشکاند.
دووەم کۆماری سەربەخۆی ڕۆژهەڵاتی تورکستان دا هەمان چارەنووسی چەشت. لەگەڵ ئەوەشدا ئەم جارە ناکۆکی لە نێوان کۆمەڵگەی ئویغوردا دروست بوو کە بەشێک لە پرۆ - سۆڤیەت و بەشێکیش لایەنگری تورک بوون و لەم ناکۆکیانەدا ئەوە چین بوو کە دەسەڵاتی هەرێمی ئۆیغووری گرتە دەست و لە ساڵی ١٩٤٩ەوە بە مستەکۆڵێکی ئاسنین حوکمی دەکرد.
حکوومەتی ناوەندی چین بانگەشەی ئەوە دەکات کە دەستی نادیاری تورکیا و ڕووسیا، کە دەیەوێت کاریگەری لەسەر بەشێک لەو شتە بکات کە چین بە دەستی خۆی ی بزانێت بە پێچەوانەوە ، ئۆیغووریەکان، بە سەیرکردنی شارستانییەت و ڕابردوو و جیاوازی دراماتیکی نێوان شێوازی ژیان و داب و نەریت و بیروباوەڕیان لەگەڵ چین، و ئەوەی کە چین بە بۆچوونی ئەوان ، حکوومەتێکە لە ڕابردووە زۆر دوورو دوورەکەی دا خاکەکەیانی بە لادا بردووە، پێی باشە خۆیان لە نیری چین دوور کەنەوە، کە هەوڵی لەناوبردنی ناسنامەی مێژوویی و نەژادیخۆیان دەدەن، تەنانەت لە بەرامبەر دڵدانەوەی ڕووسیا و تورکیا. خۆیان لە دەست مێشک شوشتن و کەمپە کرێکارییە ناچارەکان ئازاد بکەن بۆ ئەوەی بە کەرامەتی مرۆڤەوە بژین.
حکوومەتی چین زۆر چالاک بووە لە شکاندنی موسڵمانانی ئۆیغوور، بۆیە لە ٩٣٨ قوتابخانەی زمانی عەرەبی کە لە ساڵی ١٩٨٩ دا دامەزرابوون ، دوا قوتابخانەی گروپەکە لە ساڵی ١٩٩٦ دا لەلایەن حکوومەتی چینەوە داخرا. لە ساڵی ٢٠٠٥ دا ٣٧ خوێندکار بەهۆی فێربوونی ئیسلام لە پۆلەکانی ئیسلامی دا دەستگیرکران و خوێندکاران لە زانکۆکان دوورخرایەوە بۆ کاری ئایینی. ئەو کارمەندانەی نوێژ دەکەن لە کار دوورخراوەنەوە، هەروەها ئیمامەکانی ڕۆژی هەینی لە ٢٣ هەزار مزگەوتی ئەو ناوچەیە ناچارن ناو و ژمارەی مزگەوتەکانیان بۆ بەرپرسانی حکومی ڕاپۆڕت بکەن ڕاشکان، موسڵمانانی ئۆیغوور زیاتر فشاریان لەسەر دروست دەکرێت بۆ خواردنەوەی خواردنەوە کحولیەکان و خواردن لە ڕۆژانی ڕەمەزاندا ڕێکخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی پێی وایە لە ساڵی ١٩٨٥ەوە ٥،٠٠٠ ئۆیغووری بە تاوانی سەربەخۆیی لە سێدارە دران.[٢][٣][٤][٥]
لەم ساڵانەی دواییدا سیاسەتی حکوومەت بە چاودێرییەکی فراوانی ئۆیغوورەکان و زیادکردنی دەستگیرکردن و سیستەمی " دووبارە پەروەردەکردنەوە یان کەمپی ئاوەدانکردنەوە " تەرخان کراوە، کە ژمارەی دانیشتووانی بە نزیکەیی زیاتر لە ١٠ ملیۆن ئۆیغوور و شوێنکەوتوانی گروپە کەمایەتییە موسوڵمانەکانی دیکە دەخەمڵێنرێ.[٦][٧][٨][٩]
سەرچاوەکان
دەستکاری
- ^ «Wayback Machine» (PDF). web.archive.org. ٢٤ی ئایاری ٢٠١٠. لە ڕەسەنەکە (PDF) لە ١١ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٧ ئەرشیڤ کراوە. لە ٤ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ «نزاع تركستان الشرقية - ويكيبيديا». ar.wikipedia.org (بە عەرەبی). لە ٤ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ «نزاع تركستان الشرقية - ويكيبيديا». ar.wikipedia.org (بە عەرەبی). لە ٤ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ «Faith flourishes in an arid wasteland». South China Morning Post (بە ئینگلیزی). Invalid Date. لە ٤ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
{{cite web}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|ڕێکەوت=(یارمەتی) - ^ «If China Is Anti-Islam, Why Are These Chinese Muslims Enjoying a Faith Revival?». Time (بە ئینگلیزی). لە ٤ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ «'Absolutely No Mercy': Leaked Files Expose How China Organized Mass Detentions of Muslims - The New York Times». web.archive.org. ٨ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٠. لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە لە ٨ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٠. لە ٤ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: bot: original URL status unknown (بەستەر) - ^ «نزاع تركستان الشرقية - ويكيبيديا». ar.wikipedia.org (بە عەرەبی). لە ٤ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ Shih، Gerry. «'Permanent cure': Inside the re-education camps China is using to brainwash Muslims». Business Insider (بە ئینگلیزیی ئەمەریکایی). لە ٤ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
- ^ «"Eradicating Ideological Viruses"». Human Rights Watch (بە ئینگلیزی). ٩ی ئەیلوولی ٢٠١٨. لە ٤ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.