تورکستانی ڕۆژھەڵات

تورکستانی ڕۆژھەڵات
تورکستانی ڕۆژھەڵات
بەشێکە لە	چین
وڵات	چین
دابەشکاریی کارگێڕی	شینجیانگ
	لە ویکیدراوە دەستکاریی زانیارییەکان بکە

تورکستانی ڕۆژھەڵات (بە Uyghur: شەرقىي تۈركىستان) بەشێکە لە ناوچەی ئاسیای ناوەڕاست و دەکەوێتە ویلایەتی سین کیانگ لە چین زۆرێک لە گرنگترین و مێژووییترین شارەکانی جیهانە، کە بریتین لە کاشغەر، خێتن، یارکەند، تۆرفان، کووچە و ئووروومچی. مارکۆ پۆلۆ ساڵی ١٢٧٢ گەشتیاری بەناوبانگی ئیتالی چوو بۆ تورکستان. تورکستان ناوی کوردی ناوچەکەیە، چینییەکان زۆربەی ناوچەی ڕۆژاوا ( سین کیانگ ) بەکار ئەهێنن و ئۆیغوورەکان ناوی تورکی ئاڵتی شار ( شەش شار ) بەکار ئەهێنن.^[١]^[٢]

جوگرافیا

نەخشەی شارە گەورەکانی تورکستانی ڕۆژھەڵات

نێزیکی شاڕێ قەرە قۆرووم لە پارێزگای سین کیانگ (تورکستانی چین)

دەریاچەی تیان چی

کێوی قزل تاق

کێوی پامیر و کێوی مووستاق ئاتا

پارێزگای سەربەخۆی سین کیانگ(ئوغورستان) بەشێکە لە ناوچەی گەورەی چین کە دەکەوێتە باکووری ڕۆژاوای وڵاتەکەوە. شارەکانی پێشەنگی ئەو شارانە بریتین لە، کاشغەر، خێتن، ئاق سوو، یرکەند، تۆرفان، کووچە و ئووروومچی.

دانیشتووان

زۆربەی دانیشتووانی هەرێمەکە ئۆیغوورن و لە ئیسلامی سوننە پەیرەوی دەکن.

سیاسەت

لە ساڵی ١٩٤٩ەوە کە حکوومەتی ناوەندی چین ئەو ناوچانەیان داگیرکرد، بەو سیاسەتانەی ئاسایش بە ئامانجی زیادکردنی دەسەڵات لەسەر سنوورەکانی ئێستای ئۆکسینتال بۆ سەرکوتکردنی ئازادیخوازان و موسڵمانە ڕەسەنەکانی ئەم پارێزگا خۆسەرە، قوماشی نەژادی ناوچەکەی گۆڕی بە نیشتەجێکردنەوەی هان چینی کە ژمارەی دانیشتوانی بە بەردەوامی لە زیادبووندایە.^[٣]^[٤]

خۆپیشاندانی ئۆیغوورەکان لە واشینگتن دی سی

هیومان ڕایتس وۆچ راپۆرتی پێشێلکاری بەرفراوانی مافی موسوڵمانان لە هەرێمی خۆسەر جیانگیان چەند ڕێکخراوێکی مافی مرۆڤ لە مانگی ئابی ٢٠١٧ لە کۆبوونەوەی کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتووەکان دژی نەژادپەرستی لە ژنێڤ لەسەر موسوڵمانانی ئویغور و کەمایەتیە ڕەسەنەکانی دیکە لە پارێزگای سین کیانگ، لە کۆبوونەوەی کۆمیتەی نەتەوە یەکگرتووەکان دژی نەژادپەرستی لە ژنێڤ، دەڵێن: "ئەم موسوڵمانانە بە بەبەها و پێگەی سیاسی خۆیان لە دووبارە ڕاهێنان یان کامپی دەستبەسەرداگیراودا ڕادەگیرێت" نزیکەی ١٣ ملیۆن ئۆیغوور، کازاخ، تاجیک، پامیری و کەسانی دیکەی ڕەسەنی هەرێمەکە لە کەمپەکان بەبێ دادگایی کردن بەڕێوەدەبرن".^[٥]^[٦]^[٧]

کۆتایی سەدەی بیستەم

لە کۆتایی شەڕی ناوخۆی چین لە ساڵی ١٩٤٩ دا بە دانی دەوڵەتی دابەشکراوی سەنجان لە نێوان هێزەکانی پارتی نەتەوەیی چین و جوداخوازەکانی کۆماری تورکستانی ڕۆژهەڵات، سەرکردایەتی کۆمۆنیستی چینی هەردوو حکوومەتیان ڕازی کرد بە خۆبەدەستەوەدان و ڕازی بوون بە پەیوەندیکردن بە حکوومەتی کۆماری گەلی چینەوە، هەروەها دانوستانیان کرد لەسەر دامەزراندنی حکومەتی هەرێمی کۆمۆنیستی لە ینینگ و دێهوا. لە ١ی ئۆکتۆبەری ساڵی ١٩٥٥ دا، ماو زێدۆنگ، ڕێبەری کۆماری گەلی چین، سینجانی بە "هەرێمی سەربەخۆی ئۆیغوور" ناوبرد.^[٨] دروستکردنی ناسنامەیەکی ئیگوری پەیوەست بە هەرێم، نیگەران بوو لەوەی کە ناسنامەی ئۆیغووری خۆماڵی یان ناوخۆیی لەسەر بنەمای ناوچەکانی نیشتەجێبوونیان گۆڕیوە هەرچەندە یەکێتی سۆڤیەت لە سەرەتادا هەوڵی دا بڵاوکراوە مێژووییەکان ی تەواوکراو بە بەرنامەکانی خوێندن بۆ پاڵپشتی لە ڕیوایەتە مێژووییەکەی ئۆیغووری دوور خراوتەوە ، بەڵام پرۆگرامی خوێندنی ئۆیغووری زیندوو کرد دوای ئەوەی کێشەی سۆڤیەت - چینی لە دەیەی ١٩٦٠ دا وەک بەشێک لە جەنگە ئایدیۆلۆژییەکەی دژ بە چین.^[٩]

سەرچاوەکان

^ «The Times & The Sunday Times». web.archive.org. ٢٢ی ئایاری ٢٠٢٠. لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە لە ٢ی نیسانی ٢٠١٧. لە ٤ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: bot: original URL status unknown (بەستەر)
^ «China's "War on Terror": September 11 and Uighur Separatism | Foreign Affairs». web.archive.org. ١١ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٤. لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە لە ١١ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٤. لە ٤ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: bot: original URL status unknown (بەستەر)
^ سلیمی، حسین (2009-01-20). «ملاحظات امنیتی- سیاسی چین در آسیای مرکزی (2005- 1991)». مطالعات اوراسیای مرکزی. 1 (2). ISSN 2008-0867.{{cite journal}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر)
^ Welle (www.dw.com)، Deutsche. «ناآرامی در غرب چین حدود ۱۰۰ کشته برجای گذاشت | DW | 03.08.2014». DW.COM (بە فارسی). لە ٤ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
^ Welle (www.dw.com)، Deutsche. ««نسل‌کشی فرهنگی» اویغورها توسط حکومت چین | DW | 19.09.2018». DW.COM (بە Dari). لە ٥ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
^ «قدردانی مسلمانان اویغور از حمایت‌های ترکیه | TRT Persian». www.trt.net.tr (بە فارسی). لە ٥ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
^ «تظاهرات مردم قونیه علیه سرکوب تُرک‌های اویغور توسط چین». www.aa.com.tr. لە ٥ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.
^ «إنشاء «Psychology Press» - ويكيبيديا». ar.wikipedia.org (بە عەرەبی). لە ٥ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.^{[بەستەری مردوو]}
^ «دار بريل للنشر»، ويكيبيديا (بە عەرەبی)، 2021-05-04، لە 2021-07-05 ھێنراوە

[1] «The Times & The Sunday Times». web.archive.org. ٢٢ی ئایاری ٢٠٢٠. لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە لە ٢ی نیسانی ٢٠١٧. لە ٤ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: bot: original URL status unknown (بەستەر)

[2] «China's "War on Terror": September 11 and Uighur Separatism | Foreign Affairs». web.archive.org. ١١ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٤. لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە لە ١١ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٤. لە ٤ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.{{cite web}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: bot: original URL status unknown (بەستەر)

[3] سلیمی، حسین (2009-01-20). «ملاحظات امنیتی- سیاسی چین در آسیای مرکزی (2005- 1991)». مطالعات اوراسیای مرکزی. 1 (2). ISSN 2008-0867.{{cite journal}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر)

[4] Welle (www.dw.com)، Deutsche. «ناآرامی در غرب چین حدود ۱۰۰ کشته برجای گذاشت | DW | 03.08.2014». DW.COM (بە فارسی). لە ٤ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.

[5] Welle (www.dw.com)، Deutsche. ««نسل‌کشی فرهنگی» اویغورها توسط حکومت چین | DW | 19.09.2018». DW.COM (بە Dari). لە ٥ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.

[6] «قدردانی مسلمانان اویغور از حمایت‌های ترکیه | TRT Persian». www.trt.net.tr (بە فارسی). لە ٥ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.

[7] «تظاهرات مردم قونیه علیه سرکوب تُرک‌های اویغور توسط چین». www.aa.com.tr. لە ٥ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.

[8] «إنشاء «Psychology Press» - ويكيبيديا». ar.wikipedia.org (بە عەرەبی). لە ٥ی تەممووزی ٢٠٢١ ھێنراوە.^{[بەستەری مردوو]}

[9] «دار بريل للنشر»، ويكيبيديا (بە عەرەبی)، 2021-05-04، لە 2021-07-05 ھێنراوە

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]

[٦]

[٧]

[٨]

[٩]