مێژووی میزۆپۆتامیا
میزۆپۆتامیا (یۆنانی کۆن: Μεσοποταμία، بە ڕۆمانی: Mesopotamíā; سریانی کلاسیک: ܒܝܬ ܢܗܪ̈ܝܢ، lit. 'Bēṯ Nahrēn') بە مانای "نێوان ڕووبارەکان". کۆنترین دەرکەوتنی زانراوی ناوی میزۆپۆتامیا دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی چوارەمی پێش زایین ، کاتێک بەکارهێنرا بۆ دیاریکردنی ناوچەی نێوان فورات و دیجلە . وادیارە ئەم ناوە لە زاراوەیەک وەرگێڕدرابێت کە پێشتر لە ناوچەکەدا هەبووە، لەوانەیە بە ئارامی بێت، وادیارە بە مانای ئەو خاکەی کەوتووەتە نێوان ڕووبارەکانی (فورات و دیجلە)، کە ئێستا عێراقە. [١] . [١]
دواتر و بە مانای فراوانتر، ئەم ناوچە مێژووییە نەک تەنها ناوچەی عێراقی ئێستای گرتەوە، بەڵکو بەشێک لە ئێران، سوریا و تورکیای ئێستاشی گرتەوە [١][٢][٣][٤]دەشتەکانی دراوسێی ڕۆژئاوای فورات و بەشی ڕۆژئاوای چیاکانی زاگرۆس هەروەها زۆرجار لەژێر دەستەواژەی فراوانتری میزۆپۆتامیا دانراون. [٦][٧][٨] جیاوازییەکی تر بەزۆری لە نێوان میزۆپۆتامیای سەروو یان باکوور و میزۆپۆتامیای خواروو یان باشوور دەکرێت. [٩]
میزۆپۆتامیاى سەرەوە ناوچەی نێوان فورات و دیجلەیە لە سەرچاوەکانیانەوە تا بەغداد . [٢] میزۆپۆتامیاى خواروو ئەو ناوچەیە لە بەغداوە تا کەنداوی فارس . [٣] لە بەکارهێنانی زانستی مۆدێرن دا، زۆرجار زاراوەی میزۆپۆتامیا واتایەکی کرۆنۆلۆژیشی هەیە. بەزۆری بۆ دیاریکردنی ناوچەکە بەکاردێت تا ئەو کاتەی موسڵمانانی عەرەب لە سەدەی حەوتەمی زایینیدا فەتحی دەکەن، ناوی عەرەبی وەک سوریا، جزیرە و عێراق بۆ وەسفکردنی ناوچەکە لە دوای ئەو بەروارەوە بەکاردەهێنرێت. [٤] [٥]
دەتوانرێت دوو جۆر لە کرۆنۆلۆژی جیا بکرێتەوە: کرۆنۆلۆژیای ڕێژەیی و کرۆنۆلۆژیای ڕەها . یەکەمیان ڕێکوپێکی قۆناغەکان و قۆناغەکان و کولتوورەکان و حوکمڕانییەکان دادەمەزرێنێت، لە کاتێکدا دووەمیان تەمەنی ڕەهایان دادەمەزرێنێت کە بە ساڵ دەربڕدراوە. لە شوێنەوارناسیدا، کرۆنۆلۆژیای ڕێژەیی بە وردی هەڵکەندنی شوێنە شوێنەوارییەکان و بنیاتنانەوەی چینایەتییان دامەزراون – ئەو ڕێزبەندییەی کە چینەکان تێیدا نیشتن. بەگشتی پاشماوەی نوێتر لەسەر مادەی کۆن دەنیشێتەوە. کرۆنۆلۆژیای ڕەها بە پاشماوەی مێژوو، یان ئەو چینانەی کە تێیدا دەدۆزرێتەوە، لە ڕێگەی شێوازەکانی مێژووی ڕەهاوە دادەمەزرێن. ئەم شێوازانە بریتین لە مێژووی ڕادیۆکاربۆن و تۆماری نووسراو کە دەتوانێت ناوی ساڵەکان یان بەرواری ساڵنامە بدات.
مانگی بەپیت لە نێوان کۆتایی دوایین سەردەمی سەهۆڵبەندان (نزیکەی ١٠ هەزار پێش زایین) و سەرەتای مێژوودا چەندین کولتووری جیاواز و گەشەسەندوو تێیدا نیشتەجێ بوو. یەکێک لە کۆنترین شوێنە ناسراوەکانی سەردەمی بەردینە نوێیەکان لە میزۆپۆتامیا جارمۆیە کە لە دەوروبەری ساڵی ٧٠٠٠ پێش زایین نیشتەجێ بووە و بە شێوەیەکی بەرفراوان هاوچەرخە لەگەڵ ئەریحا (لە لێڤانت ) و چاتاڵهۆیوک (لە ئەنادۆڵ ). هەروەها شوێنەکانی تری سەرەتایی سەردەمی بەردینە نوێیەکان، وەک سامەرا و تێل حەلەف لە باکووری میزۆپۆتامیا بوون؛ نیشتەجێبوونی دواتر لە باشووری میزۆپۆتامیا پێویستی بە شێوازی ئاڵۆزی ئاودێری هەبوو. یەکەم لەوانە ئێریدو بوو کە لە سەردەمی کولتوری سەردەمی ئوبەیددا لەلایەن جووتیارانەوە نیشتەجێ بوو کە کولتوری سامەرانیان لەگەڵ خۆیان هێنا لە باکوورەوە.
کۆفە بە نەخش و ڕازاندنەوەی ئەندازەیی ئەبستراکت دەڕازێنرایەوە، بەتایبەتی لە کولتوری حەلەفدا ، کە بە فیگەری بەپیتی گڵیش ناسراوە، کە بە هێڵ نەخشێنرابوو. گڵ لە هەموو دەوروبەریدا بوو و مادەی سەرەکی؛ زۆرجار فیگەرە مۆدێل کراوەکان بە ڕازاندنەوەی ڕەش ڕەنگ دەکران. گۆزەی بە وردی دروستکراو و بۆیاخکراو، بەتایبەتی کۆزە و قاپ، بازرگانییان پێوە دەکرا. وەک بۆیاخ، گڵەکانی ئۆکسیدی ئاسنی تێدابوو بە پلەی جیاواز شل دەکرانەوە یان کانزای جۆراوجۆر تێکەڵ دەکران بۆ بەرهەمهێنانی ڕەنگی جیاواز.
سەرچاوەکان
دەستکاری| کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە مێژووی میزۆپۆتامیا تێدایە. |
