بەرنامەی ئەتۆمی ئێران

بەرنامە ئەتۆمییەکەی ئێران کە لە ساڵی ١٩٥٠ دەستی پێکرد، لە ساڵی ١٩٧٤ بە دامەزراندنی ڕێکخراوی وزەی ئەتۆمی ئێران و واژووکردنی گرێبەستی دروستکردنی وێستگەی ئەتۆمی بوشێھر شێوەی جددی وەرگرت. ئێران لە ساڵی ١٩٥٨ بوو بە ئەندامی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی و لە ساڵی ١٩٦٨ پەیماننامەی قەدەغەکردنی چەکی ئەتۆمی (NPT)ی واژوو کرد و دوای دوو ساڵ لە مەجلیسی نیشتمانی پەسەندیی کرد.لە ٢٠ی شوباتی ٢٠٠٨، محەممەد خاتەمی، سەرۆکی ئەوکاتەی ئێران، ئامادەکردنی سووتەمەنی ئەتۆمی لەلایەن شارەزایانی ئێرانییەوە بۆ وێستگە ئەتۆمییەکانی ئێران ڕاگەیاند و لە نیسانی ٢٠٠٥، مەحموود ئەحمەدینەژاد، سەرۆکی ئەوکاتەی ئێران، ڕای گەیاند کە… ئێران سەرکەوتوو بوو لە پیتاندنی یۆرانیۆم بۆ سەدا ٣٫٥. لە ٢٦ی ڕەشەممەی ٢٠١٩، ئێران دروستکردنی داری سووتەمەنی ئەتۆمی پیتێنراوی ٢٠٪ و بارکردنی بۆ ناو ڕیاکتۆری توێژینەوەی ٥ مێگاوات لە تاران ڕاگەیاند. کەرەستە لەگەڵ بەردەوامی ھەواڵی چالاکییە ئەتۆمییەکان لە ئێران و دوای فراوانبوونی ناکۆکی نێوان ئێران و دامەزراوە نێودەوڵەتییەکانی وەک ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان کە بووە ھۆی دەرکردنی چەندین بڕیارنامەی دژ بە بەرنامەی ئەتۆمی و پیتاندنی ئێران. سزای بەرفراوان دژی ئێران لەلایەن نەتەوە یەکگرتووەکان، ئەمریکا، یەکێتی ئەورووپا، و وڵاتانی دیکەی جیھان جێبەجێکرا، ھەروەھا کەسایەتییەکانی بەشدار لە بەرنامە ئەتۆمییەکەی ئێران، وەک ئەردەشیر حوسێن پوور، مەسعوود عەلیمحەمەدی، مەجید شەھریاری، مستەفا ئەحمەدی ڕۆشان، داریوش ڕەزاینەژاد، و موحسین فەخریزادە و ڕەزا قەشگەیی کە شۆفێری ئەحمەدی ڕۆشان بوو تیرۆر کران.

دامەزراوەی ئەتۆمی ئاراک

ئێران بانگەشەی ئەوەی کرد کە نزیکبوونەوەی ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ بەرنامەی ئەتۆمی ئەو وڵاتە سەرکەوتوو نابێت و پێویستە وڵاتانی ڕۆژاوا توانای ئەتۆمی ئێران قبوڵ بکەن. ئێران بەھۆی گەمارۆکانی پەیوەست بە بەرنامە ئەتۆمییەکەیەوە تووشی تێچووی گەورە بووە. بە وتەی سەرۆکی ڕێکخراوی وزەی ئەتۆمی ئێران، تێچووی بەرنامە ئەتۆمییەکەی ئێران حەوت ملیار و نیو دۆلار بووە. دواجار لە ساڵانی سەرەتای سەرۆکایەتیی حەسەن ڕۆحانی، لەگەڵ کۆتاییھاتنی مەلەفی ئەتۆمی ئێران کە ١٣ ساڵە لە ئەنجومەنی ئاسایشدا، و بەرنامە ئەتۆمییەکەی ئێران بەشێکی ڕاگیرا، بە داننان بە مافی ئێران بۆ دەوڵەمەندکردن بە ڕێژەیەکی دیاریکراو و ڕشتنی کۆنکرێت دڵی ڕیاکتۆری توێژینەوەی ئاوی قورس ئاراک. مەترسییەکانی تیشکی ئەتۆمی و بێدەنگی میدیاکان لە ناوخۆی ئێران بەشێکی دیکەی سەرنجی میدیای ڕەخنەگرانە بووە. ھەرچەندە کۆماری ئیسلامی ھەمیشە جەختی لەسەر سەلامەتی دامەزراوە و کەرەستە ئەتۆمییەکانی خۆی کردووەتەوە، بەڵام ژمارەیەک لە دامەزراوە ئەتۆمییەکانی ئێران، وەک دامەزراوەکانی پرۆسێسکردنی یۆرانیۆمی ئیسفەھان، لە گەڕەکی ناوچەی نیشتەجێبوون ھەڵکەوتوون و ئەمەش نیگەرانی لێکەوتووەتەوە. ھەروەھا ھێرش بۆ سەر دامەزراوە ئەتۆمییەکانی ئێران کراوە؛ لە یەکێک لە نموونەکاندا، لە ساڵی ١٤٠٠، دوای ھێرش و تێکدانی دابینکردنی کارەبای وێستگەی پیتاندنی یۆرانیۆمی نەتەنز، ئێران بە بەڕێوەبەری گشتیی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی ڕاگەیاندووە، "کردەوەیەکی لەم شێوەیە لە شوێنێکی ئەتۆمیدا مەترسی دزەکردنی ماددە تیشکدەرەکانی ھەڵدەگرێت". ." کەمێک دواتر، فێرێدون عەباسی سەرۆکی کۆمیسیۆنی وزەی پەرلەمان ڕایگەیاند کە لە ماوەی ١٥ ساڵی ڕابردوودا لەم بەروارەوە پێنج "تێکدەردانی گەورە" لە دامەزراوە ئەتۆمییەکانی نەتەنز ڕوویانداوە. بەپێی ڕاپۆرتی ئەسۆشێتد پرێس، " ڕافایل گرۆسی "، بەڕێوەبەری گشتی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی، لە ١١ی تشرینی دووەمی ساڵی ١٤٠٠ سەبارەت بە چاودێریکردنی بەرنامە ئەتۆمییەکەی ئێران ڕایگەیاندووە؛ "ئێمە لە ئاسمانێکی زۆر ھەوردا دەفڕین". ئێمە دەفڕین و دەتوانین لەسەر ئەم ڕێگایە بەردەوام بین، بەڵام بۆ ماوەیەکی زۆر نا!»

مێژوو

نموونەیەک لە ڕیکلامە میدیایییەکان سەبارەت بە بەرنامە ئەتۆمییەکەی ئێران لە پەنجاکانی سەدەی ڕابردوودا؛ ئەم ڕۆژنامەیە باسی ڕۆڵی ژنانی لە بەرنامەی ئەتۆمی ئێراندا کردووە.

پلانی ئێران لە ساڵی ١٩٧٤دا بریتی بوو لە لۆکاڵیکردنی سووتەمەنی تەواو و دابینکردنی ٢٣ ھەزار مێگاوات کارەبا لە ڕێگەی ٢٢ وێستگەی ئەتۆمی لە ماوەی بیست ساڵدا. دوای تاقیکردنەوەی ئەتۆمی ھیندستان لە مانگی ئایاری ساڵی ١٩٧٤، شا بڕیاریدا کە ئێران توانای بەرھەمھێنانی چەکی ئەتۆمی ھەبێت و لەگەڵ کۆمپانیاکانی وەک فراماتۆم لە فەرەنسا، کرافتڤێرک یونیون لە ئەڵمانیای ڕۆژاوا و وێستینگھاوس لە ئەمریکاوە کەوتە دانوستان. لە ساڵی ١٩٧٤ گرێبەست لەگەڵ فەرەنسا و ئەمریکا و ئەڵمانیای ڕۆژاوا بۆ ڕیاکتۆری ئەتۆمی واژوو کرا. لە ھەمان کاتدا ئەمریکا پرۆگرامی ئەتۆم بۆ ئاشتی دەستپێکرد، لەو ماوەیەدا ڕیاکتۆرێکی بچووکی ئەتۆمی کە لەلایەن ماشێن و فۆندری ئەمریکییەوە دروست کرابوو، بە مەبەستی توێژینەوە گەیاندرایە زانکۆی تاران و زانکۆی میتیش ڕەزامەندی دەربڕی لەسەر فێرکردنی خوێندکارانی ئێرانی لە بواری ئەندازیاری ئەتۆمیدا و فیزیای ئەتۆمی. لە ماوەی گرێبەستە واژووکراوەکاندا، فەرەنسا ڕاسپێردرا بۆ دابینکردنی ٥، ئەڵمانیای ڕۆژاوا ٢ و ئەمریکا ٦ ڕیاکتۆری ئەتۆمی بۆ ئێران. ھەروەھا لە ساڵی ١٩٧٤ فەرەنسا گەرەنتی دابینکردنی یۆرانیۆمی پیتێنکراوی پێویستی بۆ ڕیاکتۆرە ئەتۆمییەکانی ئێران دا. ئێران ١٠٪ی پشکی کۆمپانیای ئۆرۆدیڤ (کۆمپانیایەک کە لە ساڵی ١٩٧٣ دامەزرا بۆ دروستکردنی وێستگەی گەورەی پیتێنراوی یۆرانیۆم بە کەڵک وەرگرتن لە بڵاوبوونەوەی غاز) کە پێشتر خاوەندارێتی سوید بوو لە شاری تریکاستین، کڕی. پایتەختی ئۆرۆدیێڤ لە بەلجیکا و فەرەنسا و ئیتاڵیا و ئیسپانیاوە ھاتووە. لە ماوەی ئەم گرێبەستەدا ئۆرۆدیڤ بڕیاریدا نزیکەی ٢٧٠ تۆن یۆرانیۆمی پیتێنراو تا ٣٫٦٧٪ (ڕێژەی پێویست بۆ بەرھەمھێنانی کارەبا) بۆ ئێران دابین بکات. ھەروەھا گرێبەستی درێژخایەن بۆ دابینکردنی سووتەمەنی ئەتۆمی یۆرانیۆم لەگەڵ فەرەنسا، ئەڵمانیای ڕۆژاوا و ئەمریکا واژوو کرا. ڕێککەوتننامەی ھاوکاری ئەتۆمی دوولایەنە لەگەڵ بەلجیکا، کەنەدا، فەرەنسا، ئیتاڵیا، ئەمریکا و ئەڵمانیای ڕۆژاوا واژوو کرا. بەپێی ڕاپۆرتی نیویۆرک تایمز، شای ئێران بە دوای تەکنۆلۆژیای ئەتۆمیدا دەگەڕا، نەک تەنیا یەک یان دوو ڕیاکتۆر بۆ بەرھەمھێنانی کارەبا، بەڵکو تەواوی مەودای ئامێر و تەکنیکە زانستییەکان و زانستە ئەتۆمییەکان کە پێویست بوو بۆ بەدیھێنانی پلانەکانی محەممەد ڕەزا پەھلەوی بۆ گۆڕینی وڵاتەکەی بۆ ھێزێکی پیشەسازی مۆدێرن و لەم ڕووەوە ژمارەیەکی زۆر لە خوێندکارانی ئێرانی ڕەوانەی ئەو وڵاتانە کرد بۆ ڕاھێنان لە پسپۆڕییە جۆراوجۆرەکانی ئەتۆمی. لە ساڵی ١٩٧٦ شا دەستی بە دانوستان کرد لەگەڵ ژمارەیەک کۆمپانیای ئەڵمانیای ڕۆژاوا بۆ بەدەستھێنانی تەکنەلۆژیا بۆ دووبارە بەکارھێنانەوەی یۆرانیۆمی پیتێنراو و پلۆتۆنیۆم. ھەروەھا ئێران لە ساڵی ١٩٦٠ خانەی گەرمی لە ئەمریکا وەرگرتووە بۆ جیاکردنەوەی پلۆتۆنیۆم لە توخمە سووتەمەنییە بەکارھێنراوەکانی ڕیاکتۆر. دروستکردنی ٢ وێستگەی گەورەی کارەبای ئەتۆمی لەلایەن کۆمپانیای کرافتوێرک یونیون ئەی جی (لقێکی کۆمپانیای سیمێنس)ی ئەڵمانیای ڕۆژاوا لە ناوەڕاستی حەفتاکانی سەدەی ڕابردووەوە دەستیپێکرد، کە ٦٠ کم لە بوشێرەوە دوورە. ھەروەھا کۆمپانیا فەرەنسییەکە ھەستا بە دروستکردنی وێستگەیەکی تری کارەبا لە شاری دەرخۆین لە نزیک ئەھواز. دوای ئەوەی سەید ڕوحوڵڵا خومەینی ھاتە سەر دەسەڵات، ھەموو گرێبەستە ئەتۆمی و سەربازییەکان لەگەڵ حکوومەتەکانی ئەورووپا و ئەمریکا، چ لە ئێرانەوە یان لە کۆمپانیا بیانییەکانەوە، لەژێر فشار و سزاکانی ئەمریکادا ھەڵوەشێنرانەوە و ژمارەیەکی زۆر لە ئەندازیارانی ئەتۆمی و ھێزی پسپۆڕی ئێرانی وڵاتەکەیان بەجێھێشت. ماوەیەک دواتر حکوومەتی ئێران دەستبەرداری بڕیارەکەی بوو و بڕیاریدا جارێکی دیکە تەکنەلۆژیای ئەتۆمی بەدەستبھێنێت. بەڵام ھەوڵەکان بۆ دانوستان لەگەڵ ئەڵمانیای ڕۆژاوا و فەرەنسا بێھودە بوون. کۆماری ئیسلامی بڕیاریدا ئەڵمانیای ڕۆژاوا ناچار بکات بە سکاڵاکردن لێیان درێژە بە بنیاتنانی وێستگەی ئەتۆمی بوشێھر بدات، بەڵام لەگەڵ دەستپێکردنی شەڕی ئێران و عێراق و بۆردومانی وێستگەی کارەبای بوشێھری ئەڵمانیای ڕۆژاوا، ئەڵمانیای ڕۆژاوا لەو پرۆژەیە کشایەوە. کۆماری ئیسلامی داوای ھاوکاری لە کۆمپانیای ENACE ئەرژەنتین (Empresa Nuclear Argentina de Centrales Eléctricas S. A) کرد. پاشان کۆماری ئیسلامی داوای ھاوکاری تەکنیکی لە چین کرد، بەڵام چین داوای ئێرانی ڕەتکردەوە و ئێران لەگەڵ کۆمپانیای ھەناردەکردنی ئەتۆمسترۆی ڕووسیدا کەوتە دانوستان. لەگەڵ جەختکردنەوە لەوەی کە ڕووسیا بەردەوام دەبێت لە دروستکردنی وێستگەیەکی ئەتۆمی لەسەر بنەمای تەکنەلۆژیای ئەڵمانیای ڕۆژاوا، ئەم کۆمپانیایە چەندین جار وادەی تەواوبوونی پڕۆژەی دروستکردنی وێستگەی کارەبای بە ھۆکاری جیاواز دواخست. ھەروەھا کۆمپانیای ئینڤاپی ئەرجەنتینی کاری دروستکردنی ڕیاکتۆرێکی ئەتۆمی دیکەی لە تاران ئەنجامدا. ھەروەھا ئێران ھاوکاری تەکنیکی لە کۆریای باکوور و تۆڕی ژێرزەمینیی عەبدولقادرخان لە پاکستان وەرگرتووە، لەو ماوەیەدا ئێران بە نھێنی چەندین ڕیاکتۆری ئەتۆمی پیسبووی لەم تۆڕە وەرگرتووە.