ویکیپیدیا

کەتەلۆنییەکان

کەتەلۆنییەکان (بە کەتەلۆنی، فەرەنسی و ئۆسیتی: catalans، بە ئیسپانی: catalanes، ئیتاڵی: catalani) گرووپێکی نەتەوەیی ڕۆمانسین[١][٢][٣] خەڵکی کەتەلۆنیان و بە زمانی کەتەلۆنی قسە دەکەن.[٤] جۆری فەرمی ئێستای «کەتەلۆنییەکان» ھاووڵاتیانی کەتەلۆنیان کە کۆمەڵگەیەکی سەربەخۆیە لە ئیسپانیا[٥] و دانیشتووانی ناوچەی مێژوویی ڕۆسیلۆنن لە باشووری فەرەنسا،[٦] ھەروەھا پێی دەوترێت باکووری کەتەلۆنیا[٧][٨][٩] و پەیس کەتەلۆنی (Pays Catalan) بە فەرەنسی.[١٠][١١]

کەتەلۆنییەکان
لقیinhabitant، Spaniards، Romance people
زمانەکانی ئاخاوتنزمانی کەتەلانی
ناونراوە لەدوایکەتەلۆنیا
دابەشکاریی کارگێڕیکەتەلۆنیا، Pyrénées-Orientales، سەردینیا
وڵاتی بنەڕەتئیسپانیا، فەڕەنسا، ئەندۆرا، ئیتالیا

ھەروەھا ھەندێک لە نووسەران وشەی «کەتەلۆنییەکان» درێژ دەکەنەوە بۆ ئەوەی ھەموو ئەو کەسانە بگرێتەوە کە خەڵکی ئەو ناوچانەن کە زمانی کەتەلۆنی تێیدا قسە دەکرێت، ئەوانیش ئەوانەی خەڵکی ئەندۆرا و ڤالێنسیا و دوورگەکانی بالیاریک و ڕۆژھەڵاتی ئەراگۆن و ڕۆسیلۆن و شاری ئەلگیرۆ لە سەردینیان.[١٢][١٣][١٤]

حکوومەتی کەتەلۆنیا بەردەوام ڕاپرسی لەسەر دانیشتووانەکەی دەکات سەبارەت بە «ھەستی سەربەخۆیی»، تا مانگی تەممووزی ٢٠١٩ ئەنجامەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە ٤٦٫٧٪ی کەتەلۆنییەکان و خەڵکانی دیکەی کە لە کەتەلۆنیا دەژین، ئارەزووی سەربەخۆیی لە ئیسپانیا دەکەن، کە ١٫٣٪ کەمترە لە ساڵانی پێشوو.[١٥]

زەمینەی مێژوویی دەستکاری

لە ساڵی ١٥٠٠ پێش زایین ئەو ناوچەیەی کە ئێستا بە پلەی یەکەم بە کەتەلۆنیا ناسراوە، لەگەڵ ھەموو نیمچە دوورگەی ئیبیریا، خەڵکی پرۆتۆ-سێلتیکی لێ نیشتەجێ بوون کە ڕێوڕەسمی سووتاندنی مردووەکانیان لەگەڵ خۆیان ھێنابووە ناوچەکە. زۆربەی شاخەکانی پیرینیس لەو کاتەدا لەلایەن گەلانی پەیوەندیدار بە باسکی مۆدێرنەوە نیشتەجێ بوون و ئەمڕۆ زۆرێک لە ناوی شارۆچکەکانی پیرینی ڕۆژاوای کەتەلۆنیا دەتوانرێت ببەسترێتەوە بە ئەفسانەزانی باسکەوە. ئەم گرووپانە کەوتنە ژێر دەسەڵاتی گرووپە داگیرکەرە جیاوازەکان کە لە یۆنانییەکانەوە دەستیان پێکرد، دوای جەنگەکانی پونیک، ڕۆمەکان ھاتنە ناوچەکە وەک ھێزی باڵادەست لە کەنارەکانی ڕۆژھەڵاتی ئیبیریا، لەنێویاندا بەشێک لە کەتەلۆنیا، تا ساڵی ٢٠٦ پێش زایین. ھۆزە جیاوازەکانی جێرمانی دوای نزیکەی شەش سەدە لە دەسەڵاتی ڕۆمییەکان گەیشتنە ئەوێ، کە ناوچەکەی بە تەواوی گۆڕیبوو بۆ پارێزگایەکی ڕۆمانی. ئەمەش تا ساڵی ٧١٨ بەردەوام بوو کاتێک عەرەبە موسڵمانەکان دەستیان بەسەر ناوچەکەدا گرت بۆ ئەوەی بە پیرینیسدا تێپەڕن بۆ ناو خاکی فەرەنسا. بە یارمەتی فرانکەکان، سنوورێکی وشکانی دروست کرا کە لەم سەردەمەدا بە شێوەیەکی گشتی بە کەتەلۆنیای کۆن ناسراوە (کە پێکدێت لە پارێزگاکانی ناوچەی بارسێلۆنا، ئۆساسۆنا، پارێزگای پالارس، پارێزگای ڕۆسێلۆ، پارێزگای ئیمپوریس، پارێزگای سەردینیا و پارێزگای ئورگێل). باشووری کەتەلۆنیای نوێ بۆ ماوەی نزیکەی ٤–٥ سەدە لەژێر دەسەڵاتی عەرەب/موسڵمانەکاندا بوو. فرانکەکان لە دیوەکەی تری پیرینیس سوپای سەرەکی ھێرشبەرە موسڵمانەکانیان ڕاگرت کە لە شەڕی تۆرز لە ساڵی ٧٣٢دا تا ناوەڕاستی فەرەنسا ھاتبووە ناوەوە. پاشان دەسەڵاتی فرانکەکان بەسەر زۆربەی کەتەلۆنیای ئێستادا درێژ بووەوە. شەڕە گەورەکان لەگەڵ موسڵمانان لە مانگی ئازار لە بارسێلۆنا دەستی پێکرد کە بووە ھۆی دەستپێکردنی ڕێکۆنکیستا لەلایەن ھێزەکانی کەتەلۆنیاوە بەسەر زۆربەی کەتەلۆنیا تا ساڵی ٨٠١. لەگەڵ سەقامگیربوونی سنووری نێوان کایەی موسڵمان و فرانکەکان، بارسێلۆنا دەبێتە ناوەندێکی گرنگ بۆ ھێزە مەسیحییەکان لە نیمچە دوورگەی ئیبیریا.

 
شەڕی پویگ لە نووسینی ئەندرۆ مارشال دی ساکس، کە سەرکەوتنی مەسیحییەکان بە یارمەتی ساینت جۆرج نیشان دەدات

جوگرافیا دەستکاری

زۆرینەی ڕەھای کەتەلۆنییەکان لە کۆمەڵگەی ئۆتۆنۆمی کەتەلۆنیا، لە بەشی باکووری ڕۆژھەڵاتی ئیسپانیا نیشتەجێن. بەلایەنی کەمەوە ١٠٠ ھەزار کەسی کەتەلۆنی لە پایس کەتەلۆنی لە بەشەکەی فەڕەنسا دەژین. ژمارەیەکی نادیار لە کەتەلۆنییەکان لە سەردەمی کۆلۆنیالیزمی ئیسپانیادا کۆچیان کرد بۆ ئەمریکا و لە ساڵانی دوای شەڕی ناوخۆی ئیسپانیا بۆ فەرەنسا.[١٦]

ڕۆشنبیری و کۆمەڵگا دەستکاری

 
کاستێلییەکانی کەتەلۆنیا، بە دروستکردنی تاوەرە مرۆیییەکان ناسراون کە لە ساڵی ١٧١٢ەوە بەشێکە لە کولتوری کەتەلۆنیا و لەلایەن یوونێسکۆوە ناسێندراوە

ماسیا یان ماس تایبەتمەندییەکی دیارخراوی لادێ و گوندەکان کەتەلۆنیایە و خانووی گەورە، زەوی، ئاژەڵ و خێزانێکی فراوان لەخۆدەگرێت، بەڵام ئەم نەریتە لە دابەزیندایە چونکە خێزانی مۆدێرنی تاڕادەیەکی زۆر جێگەی خێزانە ماسیاکانی گرتووەتەوە، وەک لە ئەوانەی کە ئێستا لە ڕۆژاوا و ئەورووپادا ھەیە. کەتەلۆنییەکان لە ئیسپانیا بە فەرمی وەک «نەتەوە» ناسراون و پلەیەکی بەرزی سەربەخۆیی سیاسی و کلتوورییان ھەیە،[١٧] ئەمەش بووەتە ھۆی بەھێزکردنی ناسنامەی کەتەلۆنی.[١٨][١٩]

زمان دەستکاری

قسەکەرێکی کەتەلۆنی لە شاری مایۆرکا

زمانی کەتەلۆنی زمانێکی ڕۆمانسییە، نزیکترین زمانە لە زمانی ئۆسیتی، ھەروەھا چەندین تایبەتمەندی ھاوبەشی لەگەڵ زمانەکانی تری ڕۆمانسی وەک ئیسپانی، فەڕەنسی، پرتوگالی، ئەراگۆنی و ئیتاڵی. کۆمەڵێک جۆری زمانەوانی ھەن کە بە زاراوەی کەتەلۆنی دادەنرێت، لەنێویاندا، گرووپێکی زارە کە زۆرترین قسەکەریان ھەیە، ئەویش کەتەلۆنی ناوەڕاستە.

میوزیک دەستکاری

میوزیک و گۆرانی کەتەلۆنی یەکێکە لە کۆنترین نەریتە ھونەرییەکان لە ئەورووپا.[٢٠]

ئایین دەستکاری

ئایینی باو لە کەتەلۆنیا، ئایینی ڕۆمانی کاسۆلیکییە. بەڵام لە ماوەی مێژووی ئەم دوایییەدا کەتەلۆنیا چەندین شەپۆلی بێ ئایینی بەسەردا ھات.

ئەمانەش ببینە دەستکاری

بەستەرە دەرەکییەکان دەستکاری

سەرچاوەکان دەستکاری

  1. ^ Guelke, Adrian; Tournon, Jean (2012). 9783866495876 The Study of Ethnicity and Politics: Recent Analytical Developments. Barbara Budrich Publishers. p. 23. To make things as concrete as possible, let us consider a well recognized ethnic group, say: the Catalan one. {{cite book}}: Check |url= value (help)[بەستەری مردوو]
  2. ^ Cole, Jeffrey (2011). Ethnic Groups of Europe: An Encyclopedia. ABC-CLIO. p. 67. ISBN 978-0-313-30984-7. As a relatively wealthy, peaceful and generally successful ethnic-national unit, Catalans have often sought to be a model for conflictive zones in Europe
  3. ^ Miller, Henry; Miller, Kate (1996). "Language Policy and Identity: the case of Catalonia". International Studies in Sociology of Education. 6: 113–128. doi:10.1080/0962021960060106.
  4. ^ Minahan, James (2000). One Europe, Many Nations: A Historical Dictionary of European National Groups. Greenwood Publishing Group. p. 156. ISBN 0-313-30984-1. Archived from the original on 16 January 2023. Retrieved 10 July 2018. The Catalans are a Romance people
  5. ^ Article 7 of Catalonia's Statute of Autonomy of 2006: "Gaudeixen de la condició política de catalans o ciutadans de Catalunya els ciutadans espanyols que tenen veïnatge administratiu a Catalunya."
  6. ^ "France's Catalans want more regional autonomy". www.aljazeera.com. Archived from the original on 26 October 2018. Retrieved 2018-10-26.
  7. ^ Arfin, Ferne (2011-07-26). "Catalan culture in France and Spain: Homage to both Catalonias". Daily Telegraph. ISSN 0307-1235. Archived from the original on 12 January 2022. Retrieved 2018-10-26.
  8. ^ "Stock Photo - Border sign between France and Spain". Alamy. Archived from the original on 6 December 2018. Retrieved 2018-10-26.
  9. ^ Sauvy, Alfred (July 1980). "Les pays catalans. La population de Catalunya nord". Population (French Edition) (بە فەڕەنسی). 35 (4/5): 972–973. doi:10.2307/1532373. ISSN 0032-4663. JSTOR 1532373. Archived from the original on 20 February 2021. Retrieved 26 October 2018.
  10. ^ Trelawny, Petroc (2012-11-24). "The French who see Barcelona as their capital". BBC News. Archived from the original on 29 June 2018. Retrieved 2018-08-14.
  11. ^ Minder, Raphael (8 September 2016). "'Don't Erase Us': French Catalans Fear Losing More Than a Region's Name". The New York Times. Archived from the original on 8 February 2017. Retrieved 2018-08-14.
  12. ^ "Catalan" (بە كاتالۆنی). Institut d'Estudis Catalans dictionary. Archived from the original on 26 January 2021. Retrieved 17 August 2019. Relative to or belonging to the Catalan Countries or their inhabitants
  13. ^ "Catalan" (بە كاتالۆنی). Gran Enciclopèdia Catalana. Archived from the original on 8 August 2019. Retrieved 17 August 2019. Inhabitant or natural of Catalonia or the Catalan Countries.
  14. ^ Danver, Steven L. (2013). Native Peoples of the World: An Encyclopedia of Groups, Cultures and Contemporary Issues. Routledge. p. 278. ISBN 978-1-317-46400-6. Archived from the original on 11 March 2023. Retrieved 16 October 2020. The majority of Catalans (5.9 million) live in the northeast of Spain in the administrative regions of Catalonia and Valencia.
  15. ^ "El 46,7% de catalanes quiere que Cataluña sea independiente, un 1,3% menos que en un sondeo anterior, según el CEO". www.europapress.es. 2018-07-20. Archived from the original on 30 July 2019. Retrieved 2019-07-30.
  16. ^ El exilio cultural de la Guerra Civil, 1936-1939. Abellán, José Luis. , Balcells, José María. , Pérez Bowie, José Antonio. , Universidad de Salamanca. , Universidad de León. (1st ed.). Salamanca, España: Ediciones Universidad Salamanca. 2001. ISBN 8478009604. OCLC 48474208.{{cite book}}: CS1 maint: others (link)
  17. ^ "First article of the Statute of Autonomy of Catalonia. "Catalonia, as a nationality, exercises its self-government constituted as an autonomous community..."". Gencat.cat. Archived from the original on 28 May 2008. Retrieved 13 September 2013.
  18. ^ Gayford, Martin (2006-03-25). "From earth to eternity". Daily Telegraph. ISSN 0307-1235. Archived from the original on 12 January 2022. Retrieved 2018-08-14.
  19. ^ Hughes, Robert (1993). Barcelona (First Vintage books ed.). New York: Vintage Books. ISBN 0-679-74383-9. OCLC 26502930.
  20. ^ Garrigosa i Massana, Joaquim (2003). Els manuscrits musicals a Catalunya fins al segle XIII: l'evolució de la notació musical (1st ed.). Lleida: Institut d'Estudis Ilerdencs. ISBN 8489943745. OCLC 60328821.
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/w/index.php?title=کەتەلۆنییەکان&oldid=1201565»