ژیری

ژیری بە گەلێک تایبەتمەندی و لێھاتوویییەوە ئەناسرێت: مەنتیقی بوون و بە بەڵگەوە قسەکردن، تێگەیشتوویی، خۆئاگایی، زوو شت فێربوون، ناسینی کوڵوکۆ و ھەستەکانی دەروون و زاڵ بوون بەسەریاندا، ئاوەزین، بەبەرنامە بوون، داھێنەر بوون، بە ھەڵسەنگاندنەوە بیرکردنەوە و، چارەسەر دۆزینەوە بۆ پرس و گرفتەکان.

ژیری زۆرتر لە ئینساندا لێکۆڵینەوەی لەسەر ئەکرێ بەڵام لە گیانلەبەرانی تریشا ھەیە.

ژیریی دەستکرد بریتییە لە ژیریەتی لە مەکینەکاندا (زیاتر سیستمە کۆمپیوترییەکان) کە بە بەکارھێنانی نەرمامێر و ڕەقامێری تایبەتەوە پێک ئەھێنرێت.

وشەڕەتناسی

ژیر لە ڕیشەی پرۆتۆئێرانیی *jī-ra- بە مانای گورج و گۆڵ و چالاکە. وشەکانی زیرەک و زرینگ -یش ھەر لەم ڕیشەنە. لە کوردیی باکووریدا ژیرەک -یشی پێ دەوترێ کە زۆر نزیکە بە زیرەکەوە. لە زازاکیدا بووە بە چێر. لە ھەورامیدا ھەر وەک ناوەندی ھەر ژیرە.^[١]

پێناسەکان

لە بابەت پێناسەی ژیرییەوە مشتومڕ زورە.^[٢] ساڵی ١٩٩٤ لە داخویانییەکدا لە ژێر ناوی Mainstream Science on Intelligence کە لە واڵ ستریت ژورناڵدا بڵاو بووەوە و ٥٢ لێکۆڵەر ئیمزایان کرد، ژیری ئاوەھا پێناسە کرابوو:^[٣]

«توانستێکی زەینیی زۆر گشتی کە، وێڕای شتانی تر، تواناییی ئاوەزان، داڕشتنی پلان و بەرنامە، چارەسەرکردنی پرس و کێشەکان، بیرکردنەوە بە شێوەی دەرھەست، تێگەیشتن لە ھزر و ئەندێشەگەلی دژوار، گورج فێربوون و، پەند گرتن لە ئەزموون و بەسەرھاتەکانیش ئەگرێتەوە. تەنیا ڕاھاتن بە کتێب نییە، یا لێزانییەکی زانستگاییی بەرتەسک، یا زرینگی لە تێست لێداندا. بەڵکوو ڕەنگدانەوەی لێھاتوویییەکی بەربڵاوتر و قووڵترە کە ڕێمان بۆ خۆش ئەکا تا زانیاری لەمەڕ دەوروبەرمانەوە وە چنگ بخەین، خۆمان تێ بگەیەنین، شتەکان لەگەڵ ئەقڵا وە خوێندن بێنین، یا کارێ کە ئەبێ بکرێت دەسنیشان بکەین.»

ساڵی ١٩٩٥یش لێژنەی کاروباری زانستیی ئەنجومەنی دەروونناسانی ئەمریکا ڕاپۆرتێکی لە ژێر ناوی Intelligence: Knowns and Unknowns -دا بڵاو کردەوە کە تێیدا ھاتبوو:^[٤]

«تواناییگەلێک وەک: لە ھزر و ئەندێشەی ئاڵۆز تێگەیشتن، بە شێوەی کاریگەر خۆ لەگەڵ ژینگەدا ڕێکخستن، لە ئەزموون و بەسەرھات پەند گرتن، بە شێوازە جۆراوجۆرەکانی ئاوەزانەوە خۆ سەرقاڵ کردن، بە تێفکرین و بیرکردنەوە بەسەر کۆسپەکاندا سەرکەوتن، لە تاکێکەوە بۆ تاکێکی تر جیاوازییان ھەیە. گەرچی ئەم جیاوازییانە ئەتوانن بنچینەیی بن بەڵام ھیچکات بەتەواوی پاوەجێ نابن. واتە: پێرفۆرمانسی زەینیی کەسێکی دیاریکراو لە ڕێکەوتە جیاجیاکان و لە بوارە جیاجیاکاندا و کاتێ کە بە پێوانەگەلی جیاجیا بپێورێت، ئەگۆڕێت.

تێگەیشتەگەلێ کەوا بە ناو ژیرییەوە ئەکەونە بەر باس ھەوڵێکن بۆ ڕوونکردنەوە و ڕێکوپێککردنی ئەم کۆمەڵە دیاردە ئاڵۆزکاوە. ئەگەرچی لە بڕێ شوێنا بابەتەکان بەباشی ڕوون بوونەتەوە، بەڵام ھێشتا ھیچ تێگەیشتەیەکی وا کە وەڵامی گشت پرسیارەکان باتەوە و جێی پەسەندی ھەمووان بێ شێوەی نەگرتووە. ھەر بۆیە، کاتێ لەم دواییە لە بیست و چوار تیۆریستی سەرامە و بەناوبانگ داوا کرا ژیری بناسێنن، بیست و چوار پێناسەی تا ڕادەیەک جیاوازیان پێشکەش کرد.»

ھەوارد گاردنەریش کە یەکێک لە ناوە دیارەکانە لە لێکۆڵینەوە لە بابەت ژیرییەوە ئەڵێ:^[٥]

«لە ئینساندا، لێوەشاوەیییەک کە لە ژیریەتییەوە سەرچاوە بگرێ ئەبێ کۆمەڵێک لێزانی و وەستایی لە شیکردنەوەی پرسەکان و چارکردنی گیروگرفتەکاندا بە دوای خۆیدا بێنێ — کە بە ھۆیەوە ئینسان بتوانێ بۆ چارکردنی ئەو تەنگوچەڵەمە و دژوارییانەی دێنە سەر ڕێگەی دەست بە کار بێ و، لە کاتی گونجاودا بەرھەمێ بخولقێنێ کە بە کار بێت — ھەروەھا ئەبێ ئامادەیی بۆ دۆزینەوە یان تەنانەت خولقاندنی گیروگرفتیش بە دوای خۆیدا بێنێ — کە بە ھۆیەوە بنەڕەتێک دامەزرێ بۆ دەستخستنی ناسیاری و مەعریفەتی تازە.»

ئەمانەش ببینە

سەرچاوەکان

^ نانەوازادە، عەلی (٢٠٢١). فەرھەنگی ڕیشەی وشەی کوردی. Vol. بەرگی چوار. لاپەڕە ٢٩٤.{{cite book}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر)
^ S. Legg؛ M. Hutter (٢٠٠٧). A Collection of Definitions of Intelligence. Vol. ١٥٧. لاپەڕە ١٧–٢٤. ژپنک ٩٧٨١٥٨٦٠٣٧٥٨١. {{cite book}}: پارامەتری نەناسراوی |booktitle= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)
^ Gottfredson، Linda S. (١٩٩٧). «Mainstream Science on Intelligence (editorial)» (PDF). Intelligence. ٢٤: ١٣–٢٣. doi:١٠.١٠١٦/s٠١٦٠-٢٨٩٦(٩٧)٩٠٠١١-٨. ISSN ٠١٦٠-٢٨٩٦. لە ٢٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٤ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە (PDF). {{cite journal}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
^ Neisser، Ulrich؛ Boodoo، Gwyneth؛ Bouchard، Thomas J.؛ Boykin، A. Wade؛ Brody، Nathan؛ Ceci، Stephen J.؛ Halpern، Diane F.؛ Loehlin، John C.؛ Perloff، Robert؛ Sternberg، Robert J.؛ Urbina، Susana (١٩٩٦). «Intelligence: Knowns and unknowns» (PDF). American Psychologist. ٥١ (2): ٧٧–١٠١. doi:١٠.١٠٣٧/٠٠٠٣-٠٦٦x.٥١.٢.٧٧. ISSN ٠٠٠٣-٠٦٦X. لە ٢٨ی ئازاری ٢٠١٦ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە (PDF). لە ٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٤ ھێنراوە. {{cite journal}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)
^ Frames of mind: The theory of multiple intelligences. New York: Basic Books. ١٩٩٣. ژپنک ٩٧٨-٠-٤٦٥-٠٢٥١٠-٧. OCLC ٢٢١٩٣٢٤٧٩. {{cite book}}: پارامەتری نەناسراوی |authormask= چاوپۆشیی لێ کرا (|author-mask= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)

[1] نانەوازادە، عەلی (٢٠٢١). فەرھەنگی ڕیشەی وشەی کوردی. Vol. بەرگی چوار. لاپەڕە ٢٩٤.{{cite book}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر)

[2] S. Legg؛ M. Hutter (٢٠٠٧). A Collection of Definitions of Intelligence. Vol. ١٥٧. لاپەڕە ١٧–٢٤. ژپنک ٩٧٨١٥٨٦٠٣٧٥٨١. {{cite book}}: پارامەتری نەناسراوی |booktitle= چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)

[3] Gottfredson، Linda S. (١٩٩٧). «Mainstream Science on Intelligence (editorial)» (PDF). Intelligence. ٢٤: ١٣–٢٣. doi:١٠.١٠١٦/s٠١٦٠-٢٨٩٦(٩٧)٩٠٠١١-٨. ISSN ٠١٦٠-٢٨٩٦. لە ٢٢ی کانوونی یەکەمی ٢٠١٤ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە (PDF). {{cite journal}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)

[4] Neisser، Ulrich؛ Boodoo، Gwyneth؛ Bouchard، Thomas J.؛ Boykin، A. Wade؛ Brody، Nathan؛ Ceci، Stephen J.؛ Halpern، Diane F.؛ Loehlin، John C.؛ Perloff، Robert؛ Sternberg، Robert J.؛ Urbina، Susana (١٩٩٦). «Intelligence: Knowns and unknowns» (PDF). American Psychologist. ٥١ (2): ٧٧–١٠١. doi:١٠.١٠٣٧/٠٠٠٣-٠٦٦x.٥١.٢.٧٧. ISSN ٠٠٠٣-٠٦٦X. لە ٢٨ی ئازاری ٢٠١٦ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە (PDF). لە ٩ی تشرینی یەکەمی ٢٠١٤ ھێنراوە. {{cite journal}}: |ref=harv نادروستە (یارمەتی)

[5] Frames of mind: The theory of multiple intelligences. New York: Basic Books. ١٩٩٣. ژپنک ٩٧٨-٠-٤٦٥-٠٢٥١٠-٧. OCLC ٢٢١٩٣٢٤٧٩. {{cite book}}: پارامەتری نەناسراوی |authormask= چاوپۆشیی لێ کرا (|author-mask= پێشنیار کراوە) (یارمەتی)

[١]

[٢]

[٣]

[٤]

[٥]