بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە
بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە بریتییە لە ھەڵسەنگاندنی ڕاستییەکان بۆ گەیشتن بە بڕیارێک و یەقینێک لەسەر بابەتەکان.[١] بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە بابەتێکی ئاڵۆزە و چەند پێناسەیەکی ھەیە کە بە شێوەیەکی گشتی ئەمانە لەخۆدەگرێت: ژیری، ژیربێژی، گومانکاری، ھەڵسەنگاندنی بێلایەنانە یان ھەڵسەنگاندنێکی زانستیی ڕاستەقینە و دروست بەشێوەیەکی بێ لایەنانە. ئەم جۆرە بیرکردنەوەیە خۆ ئاراستەکەر، خۆ ڕێککار، خۆ چاودێریکەر و خۆ ڕاستکەرەوەیە بەو واتایەی کە ھەموو ئەم ھەنگاوانە لەلایەن تاکەکەس خۆیەوە دەست پێشخەری بۆ دەکرێت و پابەندە لەسەر پێوەری توند بۆ نایابێتی و فەرمانی ژیرانە بۆ بەکارھێنانیان. بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە لەسەر گەیشتن بەم ئامانجانە کار دەکات: پەیوەندیی کاریگەر، توانای چارەسەری کێشە و زاڵبوون بەسەر خۆویستیی ڕەسەنی.[٢][٣]
مێژوو دەستکاری
یەکەمین و کۆنترین بەڵگەنامەکان لەسەر بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە وانەکانی سوقراتە، کە لەلایەن پلاتۆوە تۆمارکراوە. سوقرات ھەستا بە دانانی ئەو ڕاستییەی کە ناتوانرێت پشت بە دەسەڵات ببەسترێت دەربارەی زانیاری و دیدگەیەکی پتەو، پیشانی دا کە چەندین کەس ھەن لە دەسەڵات و پلەی بەرز، کەچی زۆر سەرلێشیواو و ناژیرن. پێداگیری دەکرد لەسەر گرنگیی پرسیارکردنی قووڵ کە وا دەکات تێروتەسەڵی بکەوێتە ناو بیرکردنەوە و تێڕامان پێش ئەوەی بڕیار بدەیت بیرۆکەکان پەسەند بکەیت.
سوقرات ھەستا بە دانانی کارنامەیەک بۆ بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە بەمەبەستی ھێنانەکایەی پرسیارگەلێک دەربارەی باوەڕ و لێکدانەوە باوەکان، بە وریای جیاکردنەوەی باوەڕە ژیر و ژیربێژییەکان لەو باوەڕانەی کە بەڵگەیەکی پێویست و قایلکەریان نییە یاخود خاوەنی بناغەیەکی بەجێ نین (ھەرچەند ئەو باوەڕە نادروستە: گونجاو بێت لەگەڵ خۆویستە ڕەسەنەکانمان، خزمەتی بەرژەوەندییە شاراوەکانمان بکات یان ئاسوودەمان بکات).
ئێتیمۆلۆژی دەستکاری
دەستەواژەی بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە، وشەی ڕەخنەگرانە (Critical) لە وشەی (Critic = kritikos = κριτικός) یۆنانییەوە وەرگیراوە و بە توانستی مێشک پێناسە دەکرێت بۆ زانیین و بڕیاردان و ھەبوونی توانای درک پێکردنی بابەتگەلێک. مێژووی وشەکە ھێندەی سەرچاوەی وشەکە خۆی کۆنە و دەگەرێتەوە بۆ سەردەمی سوقراتی فەیلەسووفی یۆنانی[٤] کە پێش ٢٥٠٠ ساڵ گەیشتە ئەنجامی ئەوەی کە خەڵکی ناتوانن بە یەقینەوە پاساو و سەلماندن بۆ بیربۆچونەکانیان بھێننەوە دەربارەی ڕێژە و توانستی زانینیان.
پێناسەکان دەستکاری
بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە بە چەند شێوەیەک پێناسەکراوە:
- «ڕێکاری وێنا کردن، جێبەجێکردن، شیکردنەوە، پێکەوەڕێکخستن و ھەڵسەنگاندنی زانیاری بە شێوازێکی چالاکانە و بە بەھرەیی بۆ گەیشتن بە وەڵام و دەرەنجامێک.»[٥]
- «بیرکردنەوەیەکی ڕێکوپێک کە ڕوون، ژیرانە و مەودا فراوان بێت کە پشت بەستراو بێت بە بەڵگە.»
- «ھەبوونی پابەندێتی بە بەکارھێنانی ژیربێژی بۆ شێوەکردنی بیروباوەڕەکانمان.»[٦]
- «ھەبوونی بەھرە و ویست بۆ بەژداریکردن لە چالاکییە گومانکارییەکان.»[٧]
- «خەمڵاندنێکی پشت بەستوو بە ھەڵسەنگاندنێکی تاقیکاریی ورد.»[٨]
ھەندێک لە نووسەر و ڕوناکبیرەکانی سەر بە بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە ئەم پێناسە باوانەیان فراوانتر و قوڵتر کردووەتەوە بە زیادکردنی: داھێنەری، خەیاڵ کردن، دۆزینەوە، ڕەنگدانەوە، ھاوسۆزی، بەژداریکردنی زانیاری، بیردۆزی فێمنیستی «مافخوازیی ژنان»، بابەتی بوون و نادیاری. بەڵام لە لایەکی دییەوە ھەندێک پێناسە لەم چەمکانە بەدەرن.[٩]
ئەرکەکان دەستکاری
- بەڵگە بەپێی ڕاستی.
- بەھرەیی مەودایی: بۆ جیاکردنەوە و دابڕاندنی کێشەکە لە مەودای بابەتەکە.
- بابەت و پێوەری پەیوەست بۆ بڕیاردانێکی دروست.
- شێواز و ڕێی کردەیی بۆ شێوەکردنی بڕیارەکان.
- بیردۆزی کردەیی بۆ تێگەیشتن لە کێشەکە و پرسیارە بەردەستەکە.
سەرەڕای ھەبوونی بیرکردنەوەیەکی ڕەخنەگرانەی بەھێز، بەڵام تاک دەبێت بتوانێت ڕووبەروی کێشە و بڕیارەکان ببێتەوە بەسوودبینن لەم بەھرە باسکراوانە. بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە تەنھا بنیاتنەری ژیربێژی نییە بەڵکو پێوەرێکی فراوانی ڕوناکبیری و ڕۆشنبیری دەھێنێتە کایەوە وەک: ڕوونی، ڕاستگۆی، وردی، قوڵی، فراوانی، گرنگی و دادپەروەری.[١٠]
بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە دەبێتە ھۆی پێگەیاندنی ئەم توانایانە:
- ناساندنی کێشەکان بۆ دۆزینەوەی ڕێگەچارەی گونجاو و کردەیی بۆ ڕووبەروبوونەوەی ئەو کێشانە.
- تێگەیشتن لە گرنگی پێشینەیی و ڕیزبەندی ھەنگاوەکان بۆ چارەسەری کێشەکان.
- کۆکردنەوە و ڕێک کرنی زانیاری پەیوەست بە کێشەکەوە.
- دیاریکردنی گریمانە و نرخە نەناسراوەکان.
- بەکارھێنان و تێگەیشتنی زمان بە وردی و ڕوونی.
- لێکدانەوەی زانیارییە دراوەکان بۆ ھەڵسەنگاندنی بەڵگە و مشتومڕەکان.
- ناساندنی بوون و نەبوونی پەیوەندی ژیربێژیانە لەنێوان پێشنیارکراوەکان دا.
- شێوەکردنی دەرئەنجام و گشتگیرکردنی دڵنیاکەرەوە.
- خستنە ژێر تاقیکردنەوەی دەرئەنجام و گشتگیرکردنە بەدەست ھاتووەکان.
- دروستکردنەوەی شێوە باوەڕێک کە بەندبێت لەسەر ئەزموونێکی فراوانتر.
- دابینکردنی بڕیاری ورد دەربارەی بابەتی دیاریکراو و جۆرێتی ژیانی ڕۆژانە.
توێژینەوە دەستکاری
ئێدوارد م. گلەیزەر پێشنیاری کرد کە توانای بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە لە سێ بەش پێکدێت:
- توانای بیرکردنەوە بە شێوەیەکی وریایانە دەربارەی ئەو کێشە و بابەتانەی تووشی ئەزموونی یەکێک دەبێت.
- زانینی شێوازەکانی ناوەڕۆکی بەدواداچوون و ژیربێژی.
- چەند بەھرەیەک بۆ جێبەجێکردنی ئەو شێوازانە.
ئامانجی بەرنامە پەروەردەیییەکان گەشەسەندنی بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانەیە لە منداڵان و فێرخوازە پێگەیشتووەکان، چ بە شێوەی تاکەکەسی یان بە شێوەی کۆمەڵە بن بۆ فێربوون دەربارەی چۆنیەتی چارەسەرکردنی کێشەکان، بڕیاردان و بەکارھێنانی ئەو سێ خاڵە سەرەکییەی لەسەرەوە باسکراوە. پرۆژەی بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە لە تاقیگەی زانستی مرۆڤایەتی لەندەن بەشدارە لە لێکۆڵینەوەی زانستی بەمەبەستی ھەڵسەنگاندنی سیستەمە پەروەردەیییە گەورەکان کە چۆن ھان و پشتگیری بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە دەکەن لە ناوەندەکانی فێرکردن.[١١]
سەرچاوەکان دەستکاری
- ^ Edward M. Glaser. "Defining Critical Thinking". The International Center for the Assessment of Higher Order Thinking (ICAT, US)/Critical Thinking Community. Archived from the original on 27ی Aprilی 2019. Retrieved 2017-03-22.
{{cite web}}: Check date values in:|archive-date=(help) - ^ "Piaget's Stages of Cognitive Development". www.telacommunications.com (بە ئینگلیزی). Archived from the original on 9ی Mayی 2019. Retrieved 2018-04-03.
{{cite web}}: Check date values in:|archive-date=(help) - ^ "It's a Fine Line Between Narcissism and Egocentrism". Psychology Today (بە ئینگلیزی). Retrieved 2018-04-03.[بەستەری مردوو]
- ^ "A Brief History of the Idea of Critical Thinking". www.criticalthinking.org (بە ئینگلیزی). Archived from the original on 27ی Aprilی 2019. Retrieved 2018-03-14.
{{cite web}}: Check date values in:|archive-date=(help) - ^ Elkins, James R. "The Critical Thinking Movement: Alternating Currents in One Teacher's Thinking". myweb.wvnet.edu. Archived from the original on 13ی Juneی 2018. Retrieved 23 March 2014.
{{cite web}}: Check date values in:|archive-date=(help) ١٣ی حوزەیرانی ٢٠١٨ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە. - ^ "Critical Thinking Index Page". Archived from the original on 27ی Aprilی 2019. Retrieved 27ی Aprilی 2019.
{{cite web}}: Check date values in:|access-date=و|archive-date=(help) - ^ "Defining Critical Thinking". Archived from the original on 27ی Aprilی 2019. Retrieved 27ی Aprilی 2019.
{{cite web}}: Check date values in:|access-date=و|archive-date=(help) - ^ Brown, Lesley. (ed.) The New Shorter Oxford English Dictionary (1993) p. 551.
- ^ "Lexical Investigations: Critical Thinking - Everything After Z by Dictionary.com". Everything After Z by Dictionary.com (بە ئینگلیزی). ٢٠١٣-٠٦-٢٥. Retrieved 2018-04-03.
- ^ "Socrates". Biography (بە ئینگلیزی). Archived from the original on 28ی Marchی 2019. Retrieved 2018-04-03.
{{cite web}}: Check date values in:|archive-date=(help) - ^ Facione, Peter A. (2011). "Critical Thinking: What It is and Why It Counts". insightassessment.com. p. ٢٦. Archived from the original (PDF) on 29 July 2013. Retrieved 4 August 2012. ٢٩ی تەممووزی ٢٠١٣ لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
بەستەرە دەرەکییەکان دەستکاری
| کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە تێدایە. |
| ویکیوتە، وتەی پەیوەندیداری بە بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە تێدایە. |
