پارتی موساوات
پارتی موساوات (بە ئازەربایجانی: Müsavat Partiyası، لە عەرەبی: مساواة musāwāt، وەرگێڕانی وشەیی: یەکسانی) کۆنترین پارتی ڕامیارییە کە لە ئازەربایجاندا ھەیە. دەکرێ مێژووەکەی بەسەر سێ قۆناغدا دابەش بکرێت: موساواتی سەرەتایی، موساواتی دەربەدەری و موساواتی نوێ.
موساواتی سەرەتایی (١٩١١–١٩٢٣)
دەستکاری
موساوات لە ساڵی ١٩١١ لە باکوو وەک ڕێکخراوێکی نھێنی لەلایەن محەممەد ئەمین ڕەسوڵزادە و ماممەد عەلی ڕەسوڵزادە (ئامۆزاکەی) و عەباسگولو کازمزادە و تاغی ناجیئۆغڵو دامەزراوە. ناوی سەرەتایی پارتی موسەواتی دیموکراسی موسڵمان بوو. ئەندامانی یەکەم بریتی بوون لە ڤێلی میکایلۆغلو، سەید حوسێن سادیغ، عەبدوڕەحیم بەی، یوسف زیا بەی و سەید موسەوی بەی. ھەروەھا ئەندامانی سەرەتایی موساوات بریتی بوون لە سەرکردەی داھاتووی شیوعی کۆماری سۆسیالیستی سۆڤیەتی ئازەربایجان نەریمان ناریمانۆڤ.[١] ئەم دەستپێشخەرییە لەلایەن مام ئەمین ڕەسوڵزادەوە دەھات، کە ئەوکات لە ئەستەنبوڵ بە ئاوارەیی دەژیا.[٢]
موساوات لە ساڵانی سەرەتای پێش جەنگی جیھانیی یەکەمدا، ڕێکخراوێکی ژێرزەمینیی تاڕادەیەک بچووک و نھێنی بوو، زۆر ھاوشێوەی ھاوتاکانی لە سەرانسەری ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستدا، کار بۆ خۆشگوزەرانی و یەکێتیی ڕامیاریی جیھانیی موسڵمان و تورک زمان دەکرد[٣] ئەم بیرکردنەوە لە کۆتاییدا دەبێتە ھۆی کۆمەڵکووژی و دەرکردنی کریستیان و گرووپەکانی دیکە لە ئیمپراتۆرییەتیی عوسمانی. لانی کەم نیوەی پارتەکە باوەڕیان بە جیھانگەرایی ھەبوو، نیوەکەی دیکەش پێیان وابوو کە ئیمپراتۆرییەتیی یەکگرتووی تورک تەنیا بە جیا لە یۆنانی و ئاشووری و ئەرمەنی و گورجی و کریستیانەکانی دیکە و ئێزیدی دەتوانرێت بەدەستبھێنرێت. ئەمانە بەکۆمەڵ بە کۆمەڵکووژییەکانی عوسمانی کۆتایی ناسراون. ھەرچەندە موساوات پشتگیری لە بیروباوەڕی ئیسلامی دەکرد و دامەزرێنەرەکەی ھاوسۆزی بزووتنەوەی تورکی بوو، بەڵام ئەو پارتە لە جەنگی جیھانی یەکەمدا پشتگیری لە ڕژێمی تزاری دەکرد.[٤] سۆسیال دیموکراسەکانی ڕووسیا بناغەی موساواتیان بەو شێوەیە وەرگرت کە بە «زاراوەی ئیمپراتۆری و ڕۆژھەڵاتخوازانە، کە بە پۆلە ئایدیۆلۆژییە درێژخایەنەکانی دواکەوتوویی موسڵمانان و ناپاکی و کۆنەپەرستی ئایینی بەڕێوەدەبرێن»[٥] وەک ناپاکییەک لە ڕێژەی مێژوویی دەزانی.
بەرنامەی موساوات کە بانگەوازی بۆ جەماوەری ئازەربایجان کرد و پارتەکەی لە ھاوسۆزی موسڵمانانی دەرەوەی وڵات دڵنیا کردەوە، ئەم ئامانجانەی ڕاگەیاند:[٦]
- یەکڕیزی ھەموو گەلانی موسڵمان بەبێ ڕەچاوکردنی نەتەوە و ڕێباز.
- گێڕانەوەی سەربەخۆیی سەرجەم گەلانی موسڵمان.
- درێژکردنەوەی یارمەتی دارایی و ڕەوشتی بۆ سەرجەم گەلانی موسڵمان کە خەبات بۆ سەربەخۆیی خۆیان دەکەن.
- ھاوکاری ھەموو گەل و وڵاتە موسڵمانەکان بکەن لە ھێرش و لە بەرگریدا.
- لەناوبردنی ئەو بەربەستانەی کە ڕێگرن لە بڵاوبوونەوەی ئەو بیرۆکانەی سەرەوە.
- دامەزراندنی پەیوەندی لەگەڵ ئەو پارتانەی کە تێدەکۆشن بۆ پێشکەوتنی موسڵمانان.
- دامەزراندنی، بەپێی پێویستی، پەیوەندی و ئاڵوگۆڕی بیروڕا لەگەڵ لایەنە بیانییەکان کە خۆشگوزەرانی مرۆڤایەتی وەک ئامانجیان.
- چڕکردنەوەی خەبات بۆ بوونی ھەموو موسڵمانان و گەشەپێدانی بازرگانی و بازرگانی و ژیانی ئابوورییان بەگشتی.[٦]
لەم ماوەیەدا پارتی موساوات پشتگیری لە ھەندێک بیرۆکەی پان ئیسلامی و تورکی کرد.[٧][٨][٩][١٠][١١] توخمێکی پان تورکی لە بیروباوەڕی موساواتدا ڕەنگدانەوەی بیرۆکە ڕۆمانییەکانی شۆڕشی گەنجانی تورک بوو لە ئیمپراتۆریەتیی عوسمانیدا. دامەزرێنەرانی ئەم بیروباوەڕە بریتی بوون لە ڕۆشنبیرانی ئازەربایجانی ئیمپراتۆرییەتی ڕووسیا، عەلی بەی حوسێنزادە و ئەحمەد-بەی ئاگاییڤ (لە تورکیا بە ئەحمەد ئاغائۆغڵو ناسراوە)، کە بەرھەمە وێژەیییەکانیان یەکێتیی زمانەوانی گەلانی تورک زمان وەک فاکتەرێک بۆ ڕابوونی نەتەوەیی لە نەتەوە جیاوازەکان کە لە ئیمپراتۆرییەتی ڕووسیادا نیشتەجێن.
پارتە مێنشێڤی و شۆڕشگێڕە کۆمەڵایەتییەکانی باکۆ کە ھەردووکیان تا ڕادەیەکی زۆر پشتیان بە پشتیوانی کادیرە ھەڵبژێردراوەکانی گورجستان و ئەرمەنی و جوولەکە بەستبوو، ھەروەھا بە کرێکارە نەتەوەیییەکانی ڕووسیا، لە مێژ بوو موسڵمانانیان بە «بێھێز» و «نائاگا» ناوزەد کردبوو.[٣] بۆ ئەوان و ھەروەھا بۆ بەلشەفییەکان و دیموکراسە دەستوورییەکان و دێنیکینەکان، موساوات بە شێوەیەکی دیفۆڵت دۆستی درۆی سۆشیال دیموکراسی بوو، تەنیا پارتێکی «بەک و خان»ی فیۆداڵی بوو. ئەم تۆمەتانە، کە ناوەندی شێوازێکی پارانۆیایین لە ڕامیاری سۆسیال-دیموکراسیدا، لە وێژەی مێژووییدا زۆر لە سەرچاوەی خۆیان بەرگەیان گرتووە.[٣] بەڵام ئەم فۆڕمە لە ھەڵوێستە گرووپە باڵادەستە موسڵمانەکانیش لە سۆشیال دیموکراسە سەرەکییەکانی ڕووسیا دوورخستەوە، چونکە ڕامیاری گۆڕانی موساوات و دروشمە پۆپۆلیستییەکان دەستی کرد بە وەرگرتنی بانگەوازێکی گەورەتر لە نێو بینەرانی کرێکاری موسڵماندا. سەرکردەکانی موساوات تا ڕادەیەکی زۆر کەسانی پیشەیی خوێندەواری باشی پلە باڵاکانی کۆمەڵگەی ئازەری بوون، ئەندامانی بەکۆمەڵەکەی کە زۆربەیان لە نێوان ساڵانی ١٩١٧ و ١٩١٩ دامەزراون، لە پۆلی خوارەوەی موسڵمانانی کەم خوێندەواری باکوو پێکھاتبوو.[٣]
موساواتی نوێ (لە ساڵی ١٩٨٩ەوە)
دەستکاریزیندووبوونەوەی موساوات لە ئازەربایجان لە ساڵی ١٩٨٩ ھات، لە سەردەمی دووەم سەربەخۆیی ئازەربایجان. کۆمەڵێک لە ڕۆشنبیران «پارتی موساواتی نوێی دیموکراسی نیشتمانی ئازەربایجان»یان دروست کرد. دواتر ئەو گرووپە «ناوەندی نۆژەنکردنەوەی پارتی موساوەت»یان پێکھێنا و لەلایەن موساواتی دەربەدەرەوە دانی پێدا ناسێندرا. لە ساڵی ١٩٩٢ نوێنەرانی موساواتی نوێ و موساواتی دەربەدەری لە «کۆنگرەی سێیەمی موساوات» کۆبوونەوە و بە فەرمی پارتەکەیان بە ناوی پارتی موساوات دامەزراندەوە. یەکێک لە سەرکردەکانی بەرەی جەماوەری، عیسا گامبار بە سەرۆکی بەرەی جەماوەری ھەڵبژێردرا. تا ساڵی ٢٠١٣ تا ئێستاش سەرکردەی دەمێنێتەوە، پێکھاتەی پارتەکە لە «باشقان» (سەرۆک)، «دیوان» (دەستەی کارگێڕی) و «مەخلیس» (کۆنگرە) پێکدێت.
موساوات لە ساڵی ١٩٩٣ەوە لە ئۆپۆزسیۆنی پارتی دەسەڵاتداری ئازەربایجانی نوێ بووە. بەھۆی دابەشبوونی نێوان باڵە ناسیۆنالیستەکەی و لیبڕاڵەکەی، ئەو پارتە لە کۆنگرەی تشرینی یەکەمی ١٩٩٧دا نەیتوانی بەرنامەیەکی یەکگرتوو پەسەند بکات.[١٢] لە ھەڵبژاردنە کانی ٢٠٠٠/٢٠٠١ ئەم پارتە ٤٫٩٪ی دەنگی جەماوەری بەدەستھێنا و لە کۆی ١٢٥ ئەسکەمیل دوو کورسی ھێنا. وەک کاندیدی پارتەکە، عیسا قەمبار سەرکردەکەی لە ھەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتی کۆماری تورکیا لە ١٥ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٣دا ١٢٫٢٪ی دەنگی جەماوەری بەدەستھێنا. لە ھەڵبژاردنی پەرلەمانی ٦ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٥دا، پەیوەندی بە ھاوپەیمانی ئازادییەوە کرد و لەناو ھاوپەیمانیدا پێنج ئەسکەمیل بەدەستھێنا. ھەروەھا موساوات بە ناڕەزایەتییەکانی دژی میریی ئازەربایجان ناسراوە وەک ئەوەی لە ١٦ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٣ ڕوویدا، دوای ئەوەی عیسا قەمبار لە ھەڵبژاردنەکەدا دۆڕابوو[١٣] ھەروەھا لە ١٢ی ئازاری ٢٠١١[١٤]
کاتێک موساوات داوای ئەندامێتی لە پارتی لیبراڵ دیموکرات و چاکسازی ئەورووپا (ELDR، ئێستا پارتی ھاوپەیمانی لیبراڵ و دیموکراسەکان بۆ ئەورووپا، ALDE) پێشکەش کرد، ھەندێک لە ئەندامان بیروباوەڕی موساواتیان بە ناتەبایی لەگەڵ لیبرالیزمی ڕۆژاوا زانی. تەنانەت نەسیب نەسیبلی ئەندامی دەستەی کارگێڕی دەستی لەکارکێشایەوە و ڕای گەیاند کە پارتەکە پابەندە بە ناسیۆنالیزمی تورکییەوە نەک لیبرالیزم. سەرەڕای ئەوەش، لە کۆتاییدا موساوات لە ELDR وەرگیرا.[١٥]
پارتەکە بانگەشەی کردووە کە میریی ئازەربایجان لەلایەن سیاسەتمەدارانی پێشەنگی کورد، تالیش، ئەرمەنی یان نەتەوەکانی دیکەی بەڕەچەڵەک نا تورکەوە دەستی بەسەردا گیراوە.[١٦]
سەرچاوەکان
دەستکاری- ^ van Schendel، Willem (2001). Identity Politics in Central Asia and the Muslim World. I.B.Tauris. ISBN 1-86064-261-6.
- ^ (بە ئازەربایجانی)Orujlu، Maryam (2001). Müsavat Partiyası: Ölkədə və Mühacirətdə, 1911–1992 (بە ئازەربایجانی). Baku: Azerneshr. لە ڕەسەنەکە لە ١٠ی ئایاری ٢٠٠٩ ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٢ی ئابی ٢٠٢٢ ھێنراوە.
M.A. Resuloğlu (1962). "Müsavat Partisinin kuruluşu", Müsavat bülteni, 14, İstanbul, 10
{{cite book}}: زیاتر لە یەک دانە لە|ناونیشانی ئەرشیڤ=و|archive-url=دیاری کراوە (یارمەتی) - ^ ئ ا ب پ Smith، Michael G. (April 2001). «Anatomy of a Rumour: Murder Scandal, the Musavat Party and Narratives of the Russian Revolution in Baku, 1917–1920». Journal of Contemporary History. 36 (2): 216–218. doi:10.1177/002200940103600202. S2CID 159744435.
- ^ Mostashari، Firouzeh (2006). On the Religious Frontier: Tsarist Russia and Islam in the Caucasus. I.B.Tauris. p. 144. ISBN 1-85043-771-8.
- ^ Brower، Daniel (Fall 1996). «Russian Roads to Mecca: Religious Toleration and Muslim Pilgrimage in the Russian Empire». Slavic Review. 55 (3): 567–584. doi:10.2307/2502001. JSTOR 2502001.
- ^ ئ ا Гусейнов، Мирза Давуд (1927). «1: Программа и тактика». Тюркская демократическая партия федералистов "Мусават" в прошлом и настоящем (بە ڕووسی). Baku.
{{cite book}}: ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: location missing publisher (بەستەر) - ^ Jacob M. Landau, Pan-Turkism: From Irredentism to Cooperation, p. 55.
- ^ «Musavat Party (Azerbaijan)». www.crwflags.com.
- ^ Aviel Roshwald, Ethnic Nationalism and the Fall of Empires, p. 100.
- ^ Neil Middleton and Phil O'Keefe, Disaster and Development: The Politics of Humanitarian Aid, p. 132.
- ^ Michael P. Croissant , The Armenian-Azerbaijan Conflict: Causes and Implications, p. 14.
- ^ Elin Suleymanov (1998). Azerbaijan in 1997. M.E. Sharpe. p. 348.
{{cite book}}:|work=چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی) - ^ Müsavat Partiyasinin Tarixi June 25, 2007 لە وەیبەک مەشین، ئەرشیڤ کراوە.
- ^ Barry، Ellen (March 12, 2011). «Azerbaijani Protesters Are Arrested». The New York Times.
{{cite news}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|date=(یارمەتی) - ^ Rashad Shirinov (2015). An analysis of counter-hegemony: challenges of political opposition in Azerbaijan. Routledge. p. 177.
{{cite book}}:|work=چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی) - ^ Svante Cornell, Azerbaijan Since Independence (M.E. Sharpe, 2011), p. 261.
| کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە پارتی موساوات تێدایە. |