مەدخەلیزم

مەدخەلی یان مەدخەلیزم لە پەیوەندی لەگەڵ ڕەبیع مەدخەلی، یان پارتی (تجریح) وەرگیراوە لە وشەی (الجرح)، و ماناکەی بەپێی زانایانی فەرموودە: تانەدانی کەسێک، یان زیادەڕەوی لە گوێڕایەڵی بەو شتەی کە ئەوانی تر پێیان وایە زیادەڕەوییە لە بابەتی گوێڕایەڵی سوڵتان-دەسەڵاتدار.بزووتنەوەی مەدخەلیزم بزووتنەوەیەکی ئایینییە کە بنەما میتۆدۆلۆژییەکەی (مەنھەج) لەسەر بنەمای ڕەتکردنەوەی مەزھەبگەری و دابەشبوون و پارتایەتییە و بە تایبەتی لەناو ڕەوتە سەلەفییەکاندا پۆلێن کراوە، لە نێو ئەدەبیاتی دەستێوەردانی بنەڕەتی و بیروباوەڕی ئەواندا، ڕێگەپێنەدراوی تەواوی دژایەتیکردنی فەرمانڕەوا یان سەرۆک، و دەرنەبڕینی ئامۆژگاری بۆی لەبەردەم خەڵکدا، ئەمە لە بنەڕەتدا یەکێکە لە بنەماکانی بیروباوەڕی ئەھلی سوننەت و جەماعەت، و پێشێلکردنی ئەم بنەمایە بە دوورکەوتنەوە لە فەرمانڕەوای موسڵمان دادەنرێت - لە عەقیدەی ئەواندا.

١٥ بەرگ لە بەرھەمەکانی ڕەبیعی مەدخەلی

ڕەوتی مەدخەلی لە ڕەوتی تر جیا دەکرێتەوە، بەوەی وا دەزانێت کە کۆمەڵگەی موسڵمان دەوڵەت و دەسەڵاتە وەک ئەوەی پێغەمبەری خودا باسی کردووە، و لەم پرەنسیپ و خاڵەوە ھێرش دەکاتە سەر ئەو گرووپە ئیسلامی و پارتییانە کە ڕاپەڕین لە سەرۆکی وڵات بە شتێکی ڕێگەپێدراوی دەبینن چونکە دژی چەمکی جەماعەتە - بە بۆچوونی ئەوان - و پاشان بۆچوون لەسەر خەواریج و داھنراوچی لە ئایینەکەدا، واجبە دوژمنایەتی و بەرەنگاربوونەوەیان لەگەڵدا بکەن، و کوشتنیان دروستە. ئامانجی سەرەکی مەدخەلییەکان کۆتایی ھێنانی دووبەرەکی و دوورکەوتنەوە لە فیتنە لەناو میللەت بە گردبوونەوە لە دەوری سەرۆکەکەی، لەکاتێکدا نەیارانی بزووتنەوەی مەدخەلی وەڵام دەدەنەوە کە ھیچ پارێزەرێکی شەرعی نییە چونکە حاکم بەبێ ئەوەی یاسای خودا پەیڕەو بکات کە حوکمڕانی بە ئایین ناکات و ئەوان بەپێی قسەکانی پێغەمبەر «وإن أمِّرَ علیْکم عبدٌ حبشیٌّ مجدَّعٌ فاسمعوا لَھُ وأطیعوا ما أقامَ لَکم کتابَ اللَّھِ» و لە ڕیوایەتی دیکەدا «ما قادَکم بِکتابِ اللَّە».

دامەزراندن

دوای ئازادکردنی کوێت لە ساڵی ١٩٩١ لە وڵاتانی کەنداوی عەرەبی و جەزائیر دەرکەوت و ھەندێک جاریش پێیان دەوترێت ئەلجامییە لەسەر شێخ محەمەد ئەممان ئەلجامی چونکە لە ھەندێک بابەتدا ھاوشێوەی ڕێبازەکەین، بەتایبەتی کە ڕەبیعی مەدخەلی یەکێک بوو لە باشترین قوتابییەکانی، بزووتنەوەکە لە بنەڕەتدا کاردانەوەیەک بوو دژی ئیخوان موسلیمین و بزووتنەوەی بەئاگاھاتنەوەی سعوودیەی ڕکابەر وە بزووتنەوەی قوتبی . سەید قوتب، سەرۆکی ئەم بزووتنەوەیە بوو، کە لەلایەن مەدخەلی و بزووتنەوەکەیەوە بە لادەر دادەنرێت، سەرەتای بزووتنەوەی مەدخەلییەکان لە سەرەتای نەوەدەکاندا، دەسەڵاتدارەکانی سعوودیە و میسر ئەو گرووپەیان وەک توخمە توندڕەوەکانی بزووتنەوەی ئیسلامیی فراوانترینیان دانرا، لەم ماوەیەدا ژمارەیەک لە تێکۆشەرە توندڕەوەکان(الراديكاليين) بوون بە مەدخەلی، بە تایبەتی لە قەڵای سەلەفیی بورەیدە لە کوێت، بزووتنەوەی مەدخەلیزم لە دەوری تاکەکان سەریھەڵدا کە لە ساڵی ١٩٨١ دا لەگەڵ سەلەفیزمە سەرەکییەکان "السائدة"جیادەبنەوە بەھۆی ھاتنە ناوەوەی زۆرێکیان بۆ ناو گۆڕەپانی ڕامیاری. دوای ئەوەی ئەندامانی پلە باڵای دامەزراوەی ئایینی سعودیە بەگشتی ئەو بزووتنەوەیەیان شەرمەزار کرد، ھەروەھا موفتی گەورەی سعودیە و سەرۆکی لیژنەی ھەمیشەیی عەبدولعەزیز بن عەبدوڵڵا ئەلشێخ ڕەخنەی لە ڕەبیعی مەدخەلی گرت بە تایبەتی، بزووتنەوەکە بنکەی پشتیوانی خۆی لە ناوخۆی وڵاتەکەی لەدەستدا، ئەو لایەنگرانەی کە لە ناوەوەی سعودیە ماونەتەوە، کرێکاری بیانی بە ڕەچەڵەک ڕۆژئاوایی و سعودییە ڕەسەنەکانی ڕەبیعی مەدخەلی ، کوێتییەکان و یەمەنییەکانن، ھەروەھا ڕەبیعی مەدخەلی تۆڕێکی سەرتاسەری بۆ قوتابییەکانی و بەرەوپێشبردنی کارەکانی و چاودێریکردنی چالاکییەکانی ئەو پیاوە ئایینیانەی کە ڕکابەری دەکەن و ھەرچەندە کۆمەڵەی زیندووکردنەوەی میراتی ئیسلامی لە کوێت ژمارەیان لە مەدخەلییەکان زیاترە، بەڵام خاوەنی تۆڕێکی نێودەوڵەتی فراوانن لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست, ئەوروپا و باشووری ڕۆژھەڵاتی ئاسیا، سەرەڕای لەدەستدانی شوێنکەوتووەکانی لە وڵاتەکەیدا، بەڵام بزووتنەوەکە تا سەرەتای ساڵانی ٢٠١٠ لە دەرەوەی وڵات لقەکانی کردبۆوە و مەدخەلییەکان لە ڕۆژئاوای کازاخستان شوێنکەوتوویان بەدەستھێناوە، لەوێ لەلایەن دەسەڵاتی کازاخستان و ئیسلامییەکانی دیکەوە بە گومانەوە سەیری دەکرێن.بەبێ گوێدانە ئەم دەستکەوتانە، ھێشتا شرۆڤەکارانی ڕۆژئاواییەکان دەڵێن کە بزووتنەوەکە ئێستا بە پلەی یەکەم بە دیاردەیەکی ئەورووپی دەناسێنن. شیکاران مەزەندەیان کردووە کە مەدخەلییەکان و ھاوپەیمانەکانیان کەمێک زیاتر لە نیوەی بزووتنەوەی سەلەفییەکانی ھۆڵەندا پێکدەھێنن.

ڕۆژی ھەینی ٢٤ی ئابی ٢٠١٢ ، ئیسلامییە دڵسۆزەکانی محەمەد بن ھادی مەدخەلی، یەکێک لە سەرکردەکانی بزووتنەوەکە و برای ڕەبیعی مەدخەلی ، بە ئامێری بیناسازی و بولدۆزەر مەزارگە سۆفییەکانیان لە شاری زلیتن لە لیبیا ڕووخاند، ئەم کردەوەیە لەلایەن ٢٢ ڕێکخراوی ناحکومی و ھەروەھا باڵاترین بەرپرسی ئایینی لە حکومەتی دوای جەنگی لیبیا و بەڕێوەبەری گشتیی یونسکۆ، ئیرینا بۆکۆڤا ئیدانە کرا. دوای شەڕەکە دەسەڵاتدارانی لیبیا سکاڵایەکیان لەسەر دەسەڵاتدارانی سعوودیە کرد سەبارەت بە محەمەد بن ھادی مەدخەلی کە مامۆستایە لە زانکۆی ئیسلامی مەدینە. دوا پچڕانی نێوان مەدخەلییەکان و ڕەوتی سەرەکی سەلەفیزمە ڕەسەنەکان کاردانەوە بوو بەرامبەر بە بەھاری عەرەبی. لە کاتێکدا زۆربەی سەلەفییە بناژۆخوازەکان سەرەتا دژی ھەردوو شەڕی ناوخۆی لیبیا و شەڕی ناوخۆی سوریا بوون، لە کۆتاییدا پشتگیری خۆیان لە ئۆپۆزسیۆنی ھەردوو وڵاتەکەدا وەستاند بەھۆی توندوتیژییە توندەکانی ڕژێمی قەزافی و ئەسەد. بناژۆخوازە سەرەکییەکانی مەدخەلییەکان ھێرشیان کردە سەر ئەم ھەڵوێستانە، بەڵام ڕەبیعی مەدخەلی داوای لە شوێنکەوتووانی کرد کە شەڕی قەزافی بکەن لە لیبیا بەھۆی دوژمنایەتی قەزافی لەگەڵ سعودیە. لە سەرەتای ساڵی ٢٠١٩ەوە ، مەدخەلیەکان بەردەوام بوون لە وەرگرتنی پشتیوانی لە حکومەتی سعودیە و دۆزی ھاوبەشیان لەگەڵ خەلیفە حەفتەر لە لیبیا دۆزیەوە کە بە "بەھێزترین سەرکردەی جەنگی لە لیبیا" وەسف کراوە، لە کاتی شەڕی ناوخۆی دووەمی لیبیا . زۆرجار مەدخەلییەکان خۆیان دەبینی کە پشتگیری لە بەشە ڕامیارییەکانی ئۆپۆزسیۆن دەکەن لە لیبیا. ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ فەتواکانی ڕەبیعی مەدخەلی و محەمەدی کوڕی ھادی مەدخەلی و زانایانی سەلەفی دیکە کە بەڕواڵەت دژ بەیەکن. یەکێک لە ڕوونکردنەوەکانی ئەم فەتوا جیاوازانە ئەوەیە کە مەدخلییەکان بەھۆی پرەنسیپی سەلەفیی گوێڕایەڵی دەسەڵاتی باڵای ئیسلامین، ھەر بەشێکی ڕامیاریی(کوتلەیەکی سیاسی) دەسەڵاتی زیاتر بەدەست بھێنێت، ھاوپەیمانی دەکەن.

پشتگیری لە سەنتەری بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر لە ئەمریکا

ناوەندی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر لە ئەمریکا لێکۆڵینەوەی لە بژاردەی پشتیوانی لە ڕەبیعی مەدخەلی کرد بۆ شەڕی جیھادیزمی سەلەفی و ئامانجیش ئەوەیە کە ئەگەر لە کورتخایەندا ڕق و کینە لە جیھادیزمی سەلەفی بەدی بھێنرێت، ئەوا ڕق و کینە لە سەلەفییەت بە گشتی زیاتر دەبێت.

چەند پەرتووکێک کە تێیدا وەسف کراون

• پۆلێنکردنی مرۆڤەکان لە نێوان گریمانە و دڵنیایی، لەلایەن بەکر کوڕی عەبدوڵڵا ئەبوزەید.
• ھاوەڵیەتی ئەھلی سوننەت لەگەڵ ئەھلی سوننەت، لەلایەن عەبد ئەلموحسین ئەلعەبباد.
• پەرتووکێک کە ٦٠ ھەڵە لە بیروباوەڕی تێدا کۆکراوەتەوە، لەلایەن محەمەد سەعید ڕەسلان.
• ئاشکراکردنێکی ڕوون لەسەر تاریکی ڕەبیعی مەدخەلی.