موحەممەد ئەحمەد (مەھدی)
محەممەد ئەحمەد بن عەبدوڵا (بە بە عەرەبی: محمد أحمد ابن عبد الله: ابن محمد أحمد عبد اللە؛ ١٢ی ئابی ١٨٤٤، ٢٢ی حوزەیرانی ١٨٨٥) سەرکردەیەکی ئایینی سوفی 'نوب'ی بوو لە ڕیزبەندی 'سامانییە' لە سودان کە لە گەنجێتیدا ئیسلامی سوننیی خوێندوە. لە ساڵی ١٨٨١دا، بانگەشەی ئەوەی کرد کە مەھدییە. ئەو سەرکردایەتی جەنگێکی سەرکەوتووی کرد دژ بە دەسەڵاتی سەربازی عوسمانی-میسری لە سودان و سەرکەوتنی بەرچاوی بەسەر بەریتانییەکاندا بەدەستھێنا، لە گەمارۆی خەرتووم. ئەو دەوڵەتێکی گەورەی ئیسلامی دامەزراند کە لە دەریای سوورەوە تا ئەفریقای ناوەڕاست درێژەی کێشا، و بزووتنەوەیەکی دامەزراند و دوای سەدەیەک لە سودان کاریگەر بوو.[١]
| محەممەد ئەحمەد | |||||
|---|---|---|---|---|---|
 وێنەیەکی کێشراوی موحەممەد ئەحمەد | |||||
| Ruler of Sudan | |||||
| فەرمانڕەوایی | 1881–1885 | ||||
| جێگر | عەبدوڵاھی ئیبن محەممەد 'خەلیفە' | ||||
| |||||
| لەدایکبوون | 12ی ئابی 1844 Labab Island, Turkish Sudan | ||||
| مردن | ٢٢ی حوزەیرانی ١٨٨٥ (٤٠ ساڵ ژیاوە) خەرتووم، سودانی مەھدی | ||||
| ناشتن | ئۆمدورمان، سودان | ||||
لە ڕاگەیاندنی سودانی مەھدییەوە لە حوزەیرانی ١٨٨١ەوە تا ١٨٩٨، ژمارەیەکی زۆر لە لایەنگرانی مەھدی، ئەنسەرەکان، زۆرێک لە تیۆلۆجی و سیاسی دامەزراند.[٢] دوای مردنی چاوەڕواننەکراوی محەممەد ئەحمەد لە ٢٢ی حوزەیرانی ١٨٨٥، جێگری سەرکردەکەی بەناوی عەبدوڵاھی ئیبن محەممەد دەستی بەسەر بەڕێوەبردنی دەوڵەتی مەھدی نوێدا گرت.
دوای مردنی ئەحمەد، عەبدوڵاھی وەک خەلیفە فەرمانڕەوایی کرد، بەڵام حوکمڕانی ئۆتۆکراتی و ڕاستەوخۆ ھێزی سەربازی بەریتانی بەکاردەھێنا، دەوڵەتی مەھدی وێران کرد دوای داگیرکاری ئینگلیزی-میسری لە سودان لە ساڵی ١٨٩٩. سەرەڕای ئەوەش، مەھدی ھێشتا کەسایەتییەکی ڕێزلێنراوە لە مێژووی سودان. لە کۆتایییەکانی سەدەی بیستەمدا، یەکێک لە نەوەکانی بەناوی سادیق مەھدی، دوو جار وەک سەرۆک وەزیرانی سودان خزمەتی کردووە (١٩٦٦ و ١٩٨٦). ئەو خوازیاری سیاسەتێکی دیموکراتییانە بوو.[١]
ژیانی سەرەتایی
دەستکاریمحەممەد ئەحمەد لە ١٢ی ئابی ١٨٤٤ لە دوورگەی لاباب لە دۆنگۆلا لە باکووری سودان لە خێزانێکی نزم و عەرەبی 'نووبی' کە دروستکەری بەلەم بوون لەدایکبووە. ئەوان لە پێغەمبەری ئیسلامی محەممەدەوە لەڕێی ھێڵی حەسەن نەوەی خۆیەوە گوایە بنەچەیان ھەیە.[٣] کاتێک محەممەد ئەحمەد ھێشتا منداڵ بوو، خێزانەکە گواسترانەوە بۆ شارۆچکەی کاراری، باکووری عومەرمان. لێرەدا باوکی، عەبدوڵا، توانی بڕێکی گونجاو لە دار بدۆزێتەوە بۆ بازرگانی سەرکەوتووی دروستکردنی بەلەم.
ڕاگەیاندنی مەھدی بوون
دەستکاریلە ٢٩ی حوزەیرانی ١٨٨١، محەممەد ئەحمەد بانگەشەی ئەوەی کرد کە مەھدییە بۆ ئەوەی ڕێگای ھاتنەوەی پێغەمبەر عیسا (عیسۆ) ئامادە بکات.[٤] لە بەشێکدا، داخوازییەکەی لەسەر بنەمای پێگەی خۆی وەک شێخێکی بەناوبانگی سوفی بوو لەگەڵ شوێنکەوتنی زۆر لە فەرمانەکانی 'سامانییە' و لەنێوان ھۆزەکانی ناوچەی دەوروبەری دوورگەی ئەبادا.[٥] بەڵام بیرۆکەی مەھدییا ناوەندی باوەڕەکانی سامانییە بوو پێش ڕاگەیاندنی محەممەد ئەحمەد. ڕێبەری پێشووی سامانییە، شێخ ئەلکۆراشی وادی ئەلزاین، ڕای گەیاند کەوا ئەو ڕزگارکەرە کە ماوەیەکی زۆرە چاوەڕوان دەکرێت لە ھێڵی سامانییەوە دێت. بە قسەی شێخ ئەلکۆراشی، مەھدی خۆی دەناسێنێت لەڕێگەی ژمارەیەک نیشانەوە، ھەندێکیان لە سەردەمی سەرەتای ئیسلامدا ھاتوون و لە ئەدەبیاتی حەدیسدا تۆمارکراون. ئەوانی تر سەرچاوەیەکی ناوخۆییان ھەبوو، وەک پێشبینی ئەوەی کە مەھدی سواری ئەسپەکەی شێخ دەبێت و دوای مردنی کۆشکێک لەسەر گۆڕەکەی دروست دەکات.[٦]
پێشڕەوی یاخیبوونەکە
دەستکاری
کاتێک فەرمانڕەوای گشتی محەممەد ڕەوف پاشا لە خەرتووم زانی کە محەممەد ئەحمەد لە ٢٩ی حوزەیرانی ١٨٨١دا خۆی بە مەھدی ڕاگەیاند، باوەڕی وابوو کە ئەم پیاوە بە خانەنشینی حکوومەت ڕازی دەبێت، و نامەیەکی دۆستانەی بۆ ئەحمەد نارد. مەھدی وەڵامی توندی بۆ نارد و وتی، «ئەوەی باوەڕم پێ نەکات بە شمشێر پاک دەکرێتەوە».
مردن و جێگرتنەوە
دەستکاری
دوای شەش مانگ لە گرتنی خەرتووم، محەممەد ئەحمەد بەھۆی نەخۆشی تایفۆیدەوە کۆچی دوایی کرد. ئەو لە عومەرمان لە نزیک وێرانەکانی خەرتووم نێژرا. مەھدی پلانی بۆ ئەم ئەگەرە ھەبوو و سێ پەرلەمانتاری ھەڵبژارد بۆ جێگرتنەوەی.
دوای شکستی کۆتایی خەلیفە لەلایەن بەریتانییەکانەوە لەژێر سەرکردایەتی جەنەڕاڵ کیچێنەر لە ساڵی ١٨٩٨، گۆڕەکەی محەممەد ئەحمەد وێران کرا بۆ ئەوەی ڕێگری بکات لەوەی ببێتە خاڵی کۆبوونەوە بۆ لایەنگرەکانی. ئێسکەکانی فڕێدرانە ناو نیل. دەگوترێ کیچێنەر کەللەسەری ھێشتەوە و بە وتەی وینستۆن چەرچڵ، «سەری مەھدی لە دەبەیەک نەوتاودا ھەڵگرتووە وەک خەڵات».[٧][٨] بەگوێرەی ڕاپۆرتەکان کەللەسەری پاش ماوەیەک لە وادی ھاڵفە نێژرا. لە کۆتاییدا گۆڕەکە بنیات نرایەوە.
سەرچاوەکان
دەستکاری- ^ ئ ا «al-Mahdī | Sudanese religious leader | Britannica». www.britannica.com. لە ٢٧ی ئەیلوولی ٢٠١٨ لە ڕەسەنەکەوە ئەرشیڤ کراوە. لە ٢٧ی ئەیلوولی ٢٠١٨ ھێنراوە. ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی
<ref>ی ھەڵە؛ ناوی «britannica.com» زیاتر لە یەک جار پێناسە کراوە لەگەڵ ناوەڕۆکی جیاوازدا - ^ Holt, P.M.: "The Mahdist State in Sudan, 1881-1898". Oxford: Clarendon Press, 1970. p. 45.
- ^ Holt, P.M. The Mahdist State in Sudan, 1881-1898. Oxford: Clarendon Press, 1970. pp 45 cf.
- ^ Holt, 54.
- ^ Warburg, Gabriel. Islam, Sectarianism and Politics in Sudan since the Mahdiyya. Madison, WI: University of Wisconsin Press, 2003. pp. 30-42.
- ^ Ibrahim, Ahmed Uthman. "Some Aspects of the Ideology of the Mahdiyya." See also PM Holt, p 50 cf
- ^ Undoing the Mahdiyya: British Colonialism as Religious Reform in the Anglo-Egyptian Sudan, 1898-1914 Error in webarchive template: Check
|url=value. Empty. by Noah Salomon (University of Chicago Divinity School) - ^ Ferguson، Niall (2003). EMPIRE, How Britain Made the Modern World. London England: Penguin Books. pp. 267–272. ISBN 978-0-14-100754-0.
| کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە موحەممەد ئەحمەد (مەھدی) تێدایە. |