فارۆخسیر
"فەرخسیر" بە ناوی تەواو و نازناوی "ئەبولمزەفەر موعیدەدین محمد شا فەرخسیر عەلیم ئەکبەر سانی ڤالا شا شای بەھار و بار (شەھید مەزڵوم)" (لەدایکبووی ٢٠ی ئابی ١٦٨٥ - لە ٢٩ی نیسانی ١٧١٩ کوژراوە) گورکانی ھیندستان بوو کە لە ساڵی ١٧١٣ تا ١٧١٩ دوای کوشتنی جیھاندەر شا ھاتە سەر دەسەڵات.
| فارۆخسیر | |
|---|---|
| لیستی پاشاکانی گۆرکانی ھیندستان | |
 | |
| نۆیەم پاشا گورکانی ھیندستان. | |
| فەرمانڕەوایی | ١١ی ژانویەی ١٧١٣ - ٢٨ی شوباتی ١٧١٩ |
| پێشوو | جیھاندەر شا |
| جێگر | ڕافی الدێراج |
| ھاوسەر | گەوھەرەکەی نیسا بێگم |
| منداڵ(ەکان) | بەدشا بەگم |
| خانەدان | شانشینی تیمور |
| باوک | عەزیم الشان |
| لەدایکبوون | ٢٠ی ئابی ١٦٨٥ ئاورانگاباد، گورکانیان. |
| مردن | ٢٩ی نیسانی ١٧١٩ (تەمەن ٣٣ ساڵ) دەلھی، گورکانیان. |
| ناشتن | گۆڕستانی ھومایون، دەھلی |
| ئایین | ئیسلام |
فاروخسیر کوڕی عەزیم الشان (کوڕی دووەمی ئیمپراتۆر بەھادورشای یەکەم) و سۆھەیبە نەوشیوان بووە. باس لەوە دەکرێت کە پیاوێکی قۆز بووە و بە ئاسانی کاریگەری ڕاوێژکاران و کەسانی دەوروبەری بووە، توانای و زانیاری و کارەکتەری نەبووە بۆ ئەوەی بە شێوەیەکی سەربەخۆ حوکمڕانی بکات.
لە سەردەمی دەسەڵاتی فەروخسیردا برایانی سەید بوون بە دەسەڵاتی سەرەکی پشت دەرکەوتنی حوکمڕانی دادگای گۆرکانی؛ئەمەش بووە ھۆی ئەوەی سیستەمەکە لە پاشایەتییەکی ڕەھاوە بگۆڕێت بۆ پاشایەتییەکی دەستووری و دواجار ئەم دوو کەسە کوشتیان.
حوکمڕانی
دەستکاریدوژمنایەتی لەگەڵ برایانی سەید
دەستکاریفەروخسیار بەھاوکاری برا سەیدەکان شکستی جەھەندەر شا ھێنا و یەکێک لە براکان بە ناوی عەبدوڵڵاخان، پۆستی وەزیر (سەرۆک وەزیران)ی دەویست. داواکارییەکەی ڕەتکرایەوە، بەو پێیەی ئەو پۆستە بەڵێنی بە غازیئەدین خان درابوو، بەڵام فەروخسیار پۆستێکی وەک ڕێجێنت لە ژێر ناوی وەکیل موتلەق پێشکەشی کرد. عەبدوڵڵا خان ڕەتیکردەوە و وتی شایەنی پۆستی وەزیرم لەو کاتەوەی کە سەرکردایەتی سوپای فەروخسیار دەکات دژی جەھەندەر شا. فەروخسیار لە کۆتاییدا تەسلیمی داواکارییەکەی بوو، عەبدوڵڵا خان بوو بە سەرۆکوەزیران.[١]
بەگوێرەی مێژوونووس ویلیام ئیرڤین، یاریدەدەرە نزیکەکانی فاروخسیار میر جوملەی سێیەم و خان داوران تۆوی گومانیان لە مێشکیدا چاندووە کە ڕەنگە لە تەختی پاشایەتیدا دەستی بەسەردا بگرن. بە زانینی ئەم پێشھاتانە، برا سەیدەکەی تر (حوسێن عەلی خان) بۆ عەبدوڵڵا دەنووسێت: "ڕوون بوو، لە قسەکانی شازادە و سروشتی کردەوەکانییەوە، کە ئەو پیاوێک بووە کە ھیچ بایەخێکی بە داواکارییەکانی خزمەتکردنی ئەنجام نەداوە، یەکێک". بێ ئیمان، شکێنەری قسەکەی و بە تەواوی بێ شەرم".[٢] حسێن عەلی خان بە پێویستی زانی "بەبێ ڕەچاوکردنی پلانەکانی سەروەری نوێ" لە بەرژەوەندی ئەواندا مامەڵە بکات.{[٢]
ھەڵمەتی دژی ئەجیت سینگ
دەستکاریمەھاراجا ئەجیت سینگ بە پشتیوانی ئاغاکانی مەرواری ئەجمێری گرت و دیپلۆماتکارە موغەکانی لە دەوڵەتەکەی دەرکرد. فەروخسیار حوسێن عەلی خانی نارد بۆ ئەوەی ملکەچی بکات. بەڵام کوتلەی دژە برا سەیدییەکان لە دەرباری ئیمپراتۆری موغەکان ناچاریان کرد نامەی نھێنی بۆ ئەجیت سینگ بنێرێت و دڵنیای بکاتەوە لە پاداشتەکان ئەگەر شکستی بە حوسێن عەلی خان ھێنا. موغال ئیمپراتۆر بەھادور شای یەکەم نەیتوانی ڕاپەڕینی بەندا سەرکوت بکات.[٣]
لە ساڵی ١٧١٤دا، سیرھینەکان فەجدار (فەرماندەی گاریسۆن) زەینەدین ئەحمەد خان ھێرشیان کردە سەر سیخەکان لە نزیک ڕۆپار. لە ساڵی ١٧١٥ فەروخیسیار ٢٠ ھەزار سەربازی لە ژێر دەستی قەمەرەدین خان و عەبدوس سەمەد خان و زەکەریا خان بەھادور نارد بۆ شکستپێھێنانی بەھادور.[٤] دوای گەمارۆدانی ھەشت مانگ لە گورداسپور، بەھادور خۆی ڕادەست کرد دوای ئەوەی تەقەمەنی تەواو بوو. بەھادور و ٢٠٠ ھاوەڵەکەی دەستگیرکران و ھێنرانە دەھلی؛ ئەو بە دەوری شاری سیرھینددا نمایشکرا.[٥]
بەھادور خرایە ناو قەفەسێکی ئاسنییەوە و سیخەکانی دیکەش بە زنجیر بەستران.[٦] فشاریان لەسەر کرا بۆ ئەوەی دەستبەرداری باوەڕەکەیان بن و موسڵمان بن.[٧] ھەرچەندە ئیمپراتۆر بەڵێنی دا بەزەیی بەو سیخانە بپارێزێت کە گۆڕان بۆ ئیسلام، بەگوێرەی ویلیام ئیرڤین ". یەک زیندانی نەیسەلماند کە درۆیە بەرامبەر بە باوەڕەکەی". لەسەر ڕەتکردنەوەی توندیان فەرمانی لەسێدارەدانیان دەرکرا.[٨] سیخەکان بە کاروانێک لەگەڵ ٧٨٠ زیندانی سیخەکان ھێنرانە دەھلی، ٢٠٠٠ سەری سیخ بە ڕم ھەڵواسرا و ٧٠٠ عەرەبانە سەری سیخی سەربڕدراو بۆ تیرۆرکردنی دانیشتووان بەکاردەھێنران.[٩][١٠] کاتێک سوپای فاروخسیار گەیشتە... قەڵای سوور، ئیمپراتۆری موغەکان فەرمانی دا بەندا بەھادور، باج سینگ، بەی فاتح سینگ و ھاوڕێکانی لە تریپۆلیا زیندانی بکرێن.[١١] چاوەکانی باندا سینگ گوگد دەرچوون، ئەندامەکانی بڕدرابوون، پێستی لابرا و دواتر کوژرا.[١٢]
ئیمتیازاتی بازرگانی
دەستکاری
لە ساڵی ١٧١٧، فەروخسیار جووتیارێکی دەرکرد کە مافی نیشتەجێبوون و بازرگانیکردن لە ئیمپراتۆریەتی موغەکاندا بە کۆمپانیای ھیندستانی ڕۆژھەڵاتی بەریتانیا دا. ڕێگەیان پێدەدرا بە ئازادی بازرگانی بکەن، جگە لە پارەی ساڵانەی ٣٠٠٠ ڕووپیە. ئەمەش لەبەر ئەوە بوو کە ویلیام ھامیلتۆن، پزیشکی نەشتەرگەری پەیوەندیدار بە کۆمپانیاکە، فاروخسیاری لە نەخۆشییەک چارەسەر کرد.[١٣] کۆمپانیاکە مافی دەرکردنی ی پێدرا (دەپەڕێت) بۆ جوڵاندنی کاڵاکان، کە لەلایەن بەرپرسانی کۆمپانیاکە بۆ قازانجی کەسی خراپ بەکارھێنرا.[١٤]جوتیار ڕێگەی بە کۆمپانیای ڕۆژھەڵاتی ھیندستانی بەریتانی دا کە بازرگانی بێ باج لە پارێزگای بەنگال. داستاک (پاس)یان پێدرا، کە لەلایەن کارمەندانی کۆمپانیاکە خراپ بەکارھێنرا. ئەوان داستاکەکانیان لە بازرگانی تایبەتی خۆیاندا بەکاردەھێنا، ئەمەش نەوابی بەنگال، ئەلیڤاردی خانی تووڕە کرد. دواتر میر قاسم (نەوابی بەنگال) ئەرکی بازرگانانی ناوخۆیی ھیندستانیش ھەڵدەوەشێنێتەوە، بۆ ئەوەی بیانخاتە پێگەیەکی یەکسان وەک کۆمپانیا.[١٥]
ململانێی کۆتایی لەگەڵ سەیدەکان
دەستکاریتا ساڵی ١٧١٥، فەروخسیار دەسەڵاتی واژۆکردنی بەڵگەنامەکانی بە ناوی خۆیەوە بە میر جوملای سێیەم دا: "وشە و مۆری میر جوملە قسە و مۆری منە". میر جوملای سێیەم بەبێ ئەوەی ڕاوێژ بە سید عەبدوڵڵا، سەرۆکوەزیران بکات، دەستیکرد بە پەسەندکردنی پێشنیارەکانی جانگران و مەنسەبەکان.[١٦] ڕاتان چاند جێگری سید عەبدوڵڵا بەرتیل وەردەگرێت بۆ ئەوەی کار بکات و تێوەگلاوە لە کشتوکاڵی داھات، کە لەلایەن ئیمپراتۆری موغەکانەوە قەدەغەکرابوو. میر جوملای سێیەم بە سود وەرگرتن لە دۆخەکە بە فاروخسیار دەڵێت سەیدەکان ناشایستەن بۆ دەستبەسەرداگرتن و تۆمەتباریان کرد بە بێ ملکەچبوون. فەروخسیار بە ھیوای لابردنی براکان، دەستی کرد بە ئامادەکاری سەربازی و ژمارەی سەربازەکانی لە سەردەمی میر جوملای سێیەم و خان داوران زیاد کرد.[١٧]
دوای ئەوەی سید حسێن لە پلانەکانی فەروخسیار زانی، ھەستی کرد کە دەتوانرێت پێگەی ئەوان بە کۆنترۆڵکردنی "پارێزگە گرنگەکان" چەسپێنرێت. داوای کرد ببێتە جێگری پاشای دەکان، لەبری نیزامول مولک؛ فاروخسیار ڕەتیکردەوە و لەبری ئەوە گواسترایەوە بۆ دەکان. براکان لە ترسی ھێرشی لایەنگرانی فەروخسیار دەستیان کرد بە ئامادەکاری سەربازی. ھەرچەندە فەروخسیار سەرەتا بیری لەوە کردەوە کە ئەرکی چەقاندنی براکان بداتە دەست محەمەد ئەمین خان (کە لە بەرامبەردا پۆستی سەرۆکوەزیرانی دەویست)، بەڵام بڕیاری دژایەتی دا چونکە دوورخستنەوەی قورس دەبێت.[١٨]
گەیشتن بە دەکان، سید حسێن لە شوباتی ساڵی ١٧١٨ لەگەڵ مەراتا فەرمانڕەوا شاھوی یەکەم پەیمانێکی کرد. شاھو ڕێگەی پێدرا سەردەشموخی لە دەجان کۆبکاتەوە، و زەویەکانی بەرار سوباح و گۆندوانە بۆ حوکمڕانی. لە بەرامبەردا شاھو ڕازی بوو ساڵانە یەک ملیۆن ڕوپیە بدات و لەشکرێکی ١٥ ھەزار ئەسپی بۆ سەیدەکان بپارێزێت. ئەم ڕێککەوتنە بەبێ ڕەزامەندی فاروخسیار کراوە،[١٩] و توڕە بوو کاتێک زانی: "دروست نەبوو دوژمنی چەوت ھاوبەشی سەرسەخت بێت لە بابەتی داھات و حکومەتدا."[٢٠]
دۆخی ئیمپراتۆریەتی موغەکان
دەستکاریچاوپێکەوتن
دەستکاریفەروخسیار سەید عەبدوڵڵا خانی وەک وەزیری سەرەکی دەستنیشان کرد و محەمەد باقر موتەمید خانی خستە بەرپرسی گەنجین. نازناوی بەخشی سەرەتا بەخشرایە حوسێن عەلی خان (بە نازناوی ئومداتولمولک و ئەمیرولومەرە و بەھادور فیروز جونگ) و پاشان بە... چین قلیچ خان و ئەفراساب خان بەھادور.[٢١]
ئەمانەی خوارەوە پارێزگاری پارێزگاکان بوون؛ پارێزگاری باشووری ھیندستان چین قلیچ خان بوو، کە جێگری پارێزگاری دانا:[٢٢][٢٣][٢٤]
| باکووری ھیندستان | باشووری ھیندستان | ||
|---|---|---|---|
| پارێزگا | پارێزگار/سەرۆک وەزیران | پارێزگا | جێگری پارێزگار |
| ئاگرا | شەمس و دەولا شا خان-ی داوران | بەرار | ئیواز خان |
| ئەجمێر | سید مزەفەر خان بەرھەم | بیدار | ئەمین خان |
| اللەھاباد | خان جیھان | بیجاپور | مەنسور خان |
| ئاواد | سەربولاند خان | بورھانپور | شوکروڵڵا خان |
| بەنگال | فەرخوندە بەخت | حەیدەراباد | یوسف خان |
| بیھار | سید حسێن عەلی خان | کارناتاکا | سەعداتوڵڵا خان |
| دەلھی | محمد یار خان | ||
| گوجارات | شەھامەت خان | ||
| کابول | بەھادور ناسر جەنگ | ||
| کشمیر | سەعدات خان | ||
| لاھور | عەبدوس سەمەد خان | ||
| ماڵوا | راجا جای سینگی ئەمبر. | ||
| مولتان | قوتبولملک | ||
| ئۆریسا | مرشید قولی خان | ||
سەرچاوەکان
دەستکاری- ^ تازکیراتولمولک لە نووسینی یەحیا خان ل122
- ^ ئ ا Irvine, p. 282.
- ^ Richards, p. 258.
- ^ ھەڵەی ژێدەرەکان: تاگی نادروستی
<ref>؛ ھیچ دەقێک بۆ ژێدەریBandaنەدراوە - ^ Singha, p. 15.
- ^ Duggal، Kartar (2001). مەھاراجا ڕەنجیت سینگ: دوا کەس کە چەکی دانا. Abhinav Publications. p. 41. ISBN 9788170174103.
- ^ Singh، Gurbaksh (1927). The Khalsa Generals. کۆمەڵگەی لێکۆڵینەوە و فێرکردنی سیخەکانی کەنەدا. p. 12. ISBN 0969409249.
- ^ {{cite book|last=Jawandha|first=Nahar|title=Climpses of Sikhism|year=2010|publisher=Sanbun Publishers|isbn=9789380213255|page=89} }
- ^ جۆھار، سوریندەر (1987). زانکۆی میشیگان: بڵاوکردنەوەی ئێنکای. ISBN 9788185148045 [گورو گۆبیند سینگ گورو گۆبیند سینگ].
{{cite book}}: نرخی|ناونیشان=بپشکنە (یارمەتی); پارامەتری|title=ونە یانیش واڵایە (یارمەتی); پارامەتری نەناسراوی|لاپەڕە=چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی)ڕاگرتنی شێوازی سەرچاوەی ١: خاڵبەندیی زیادە (بەستەر) - ^ Sastri، Kallidaikurichi (1978). مێژوویەکی گشتگیری ھیندستان: 1712–1772. زانکۆی میشیگان: Orient Longmans. p. 245.
- ^ Singha & Irvine, p. 319.
- ^ سینگ، کولوانت (٢٠٠٦). پەیمانگای لێکۆڵینەوەی سیخەکان. p. 415. ISBN 9788185815282 [سری گور پانت پراکاش: ئەڵقەی یەکەم تا ٨١ سری گور پانت پراکاش: ئەڵقەی یەکەم تا ٨١].
{{cite book}}: نرخی|ناونیشان=بپشکنە (یارمەتی); پارامەتری|title=ونە یانیش واڵایە (یارمەتی) - ^ Calcutta: Society and Change 1690– 1990. iUniverse. May 2005. p. 29. ISBN 978-0-595-34230-3.
- ^ مێژوو و مەدەنیەت. پیرسۆن ھیندستان. ISBN 978-81-317-6320-9.
{{cite book}}: پارامەتری نەناسراوی|لاپەڕە=چاوپۆشیی لێ کرا (یارمەتی) - ^ Ispired History. ئۆریێنت بلاسوان پرایڤێت لیمیتەد. p. 57. ISBN 978-93-86689-20-7.
- ^ Chandra, p. 476.
- ^ Chandra, p. 477.
- ^ Chandra, p. 478.
- ^ پێشوە: شێر و ئەسپ. Westland. 22 December 2015. p. 5. ISBN 978-93-85724- 70-1.
{{cite book}}: نرخەکانی ڕێکەوت بپشکنە لە:|date=(یارمەتی) - ^ Chandra, p. 481.
- ^ ئیرڤین, p. 258.
- ^ Irvine, p. 261.
- ^ Irvine, p. 262.
- ^ Irvine, p. 263.
| کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە فارۆخسیر تێدایە. |